Το διάστημα που κατέρρεε η φεουδαρχία και αναδύονταν οι καπιταλιστικές σχέσεις στην Ευρώπη και πριν αυτές επικρατήσουν, είχαν διαδοθεί πολύ οι συνεταιριστικές ιδέες και πρακτικές. Οι «πρώιμοι» σοσιαλιστές Τσάρλς Φουριέ(1772-1837) και Ρόμπερτ Όουεν(1771-1858), λειτουργώντας θεωρητικά και πρακτικά «δια του παραδείγματος», οργάνωσαν συνεταιριστικές κοινότητες και κοινόβια-όπως τα «Φαλαγγεία» του πρώτου και το κοινοβιακό χωριό New Lanark ή τη «Νέα Αρμονία» του δεύτερου-σαν οάσεις για την αντιμετώπιση της φτώχειας, καθώς και σαν προσπάθειες χειραφέτησης των παραγωγών και από τους τσιφλικάδες και από τους ανερχόμενους καπιταλιστές.
Ειδικά ο Όουεν διατύπωσε και τη θεωρία της «Κοινωνικής Δημοκρατίας» με βάση την «κοινοκτημοσύνη» των μέσων παραγωγής και όχι την ατομική ιδιοκτησία, το κοινωνικό όφελος και όχι την επιδίωξη του κέρδους, τον κοινοβιακό καθημερινό τρόπο ζωής καθώς και τη δημοκρατική οργάνωση του κοινωνικού συστήματος. Γι αυτό αναγνωρίσθηκε και σαν ο πρώτος θεωρητικός του συνεταιρισμού και του σοσιαλισμού, που ήρθε σε αντίθεση όχι μόνο με την εκκλησία των επισκόπων και τους φεουδάρχες, αλλά και με τους καπιταλιστές βιομήχανους και την τότε γραφειoκρατία.
Πολλοί ακολούθησαν το παράδειγμά τους και δημιούργησαν κοινωνικά εγχειρήματα με κοινοβιακή ή συνεταιριστική μορφή, εντάσσοντάς τα από κει και πέρα βέβαια στην σοσιαλιστική ιδέα και προοπτική. Με το που οι καπιταλιστικές σχέσεις έγιναν κυρίαρχες και με την πρώτη κιόλας κρίση του καπιταλισμού στην Ευρώπη τη 10ετία του 1840, η συνεταιριστική πρακτική των εργαζομένων στους διάφορους κλάδους τους έδινε διέξοδο και καταφύγιο, είτε μέσα, είτε συχνά και ενάντια στις εμπορευματικές σχέσεις παραγωγής και διανομής. Για παράδειγμα: στο Rochdale της Σκωτίας οι βιομηχανικοί εργάτες της περιοχής ίδρυσαν το 1844 τον πρώτο καταναλωτικό συνεταιρισμό(«Δίκαιοι Σκαπανείς»), στηριζόμενοι στις ιδέες του Όουεν. Στην πόλη Delitzsch της Γερμανίας οι μικροβιοτέχνες της ίδρυσαν τον πρώτο προμηθευτικό συνεταιρισμό(1849). Στην πόλη Flammersfeld της Γερμανίας οι μικροαγρότες της περιοχής, για να αποφύγουν τους τοκογλύφους, ίδρυσαν τον πρώτο αγροτικό πιστωτικό συνεταιρισμό (1849) [1].
Όσο επικρατούσε ο καπιταλισμός τόσο στην ευρωπαϊκή κοινωνία προχωρούσε η διάσπασή της σε δύο βασικές τάξεις: των καπιταλιστών και των εργατών. Σε αυτή την πραγματικότητα δεν επικρατούσε το υποτιθέμενο τρίπτυχο της «αστικής» επανάστασης: ελευθερία-ισότητα-αδελφοσύνη, που είχε βοηθήσει τους εμπόρους-βιοτέχνες-βιομήχανους να πάρουν με το μέρος τους τούς κολίγους-αγρότες-εργάτες, στη σύγκρουσή τους με τη φεουδαρχική τάξη πραγμάτων.
Έτσι σιγά -σιγά διατυπώθηκε το πρόταγμα του σοσιαλισμού-κομμουνισμού από τους Μάρξ-Έγκελς(που στάθηκαν κριτικά και στις προσεγγίσεις των «πρώιμων σοσιαλιστών», στην ολοκληρωμένη κριτική τους στον καπιταλισμό και την ανάλυση της πάλης των τάξεων), μετά ακριβώς και την πρώτη κρίση του καπιταλισμού που αναφέραμε και πιο πάνω[2]. Την ίδια περίοδο είχαμε πολλές εξεγέρσεις (όπως π.χ. στη Λυών το 1831 και 1834, στη Σικελία το 1844, ακόμα και στην Ελλάδα με τους «συνταγματικούς» το 1843) ή και επαναστάσεις(όπως τη διετία 1848-49 στη Γερμανία, Ιταλία, Αυστρία και Πρωσία), που συγκλόνισαν όλη την Ήπειρο.
Μετά τη διάλυση της Διεθνούς Ένωσης Εργαζομένων (πρώτης Διεθνούς) που έγινε μετά την ήττα της κομμούνας του Παρισιού(1871), το σοσιαλιστικό-κομμουνιστικό κίνημα διασπάσθηκε σε δύο κατευθύνσεις στους «ελευθεριακούς»(Μπακουνικοί) και τους «κρατιστές»(Μαρξιστές-Σοσιαλδημοκράτες)[3].
Από δω και πέρα:
ι) Κάποιοι μαρξιστές θεωρητικοί θεωρούν την συνεταιριστική πρακτική ενσωματώσιμη και συμπληρωματική -γενικά και όχι μόνο κατά περίπτωση- στις καπιταλιστικές σχέσεις, κάποιοι άλλοι τη θεωρούν ως αντίσταση νησίδων προς αυτές και κάποιοι λίγοι ως παραδειγματική πρακτική για την ίδια τη χειραφέτηση της εργατικής τάξης. Σε κάθε περίπτωση οι περισσότεροι(όντας βασικά κρατιστές) είναι της άποψης ότι το αντικείμενο της πρακτικής της συνεταιριστικής κοινωνικής οικονομίας στα πλαίσια του καπιταλισμού θα πρέπει να το αναλαμβάνει το ίδιο το κράτος-κυρίως το κοινωνικό.
ιι)Αντίθετα η ελευθεριακή παράδοση, ιδίως του «κοινωνικού αναρχισμού», που δεν αποδέχεται το εξωτερικό προς την κοινωνία κράτος οποιασδήποτε μορφής- της αστικής τάξης ή του «προλεταριάτου» και της «κόκκινης γραφειοκρατίας»-και την κάθετη κοινωνική οργάνωση από πάνω προς τα κάτω, προωθεί την κοινοτική αντίληψη σε όλα τα επίπεδα, όχι μόνο στην οικονομία. Από το κείμενο των προτάσεων του Μπακούνιν που υποβλήθηκαν και ψηφίστηκαν ομόφωνα στο συνέδριο της αναρχικής Λίγκας «Για την Δημοκρατία και την Ειρήνη», που έγινε το 1867 στην Ελβετία διαβάζουμε: « … όλα τα μέλη της Λίγκας οφείλουν κατά συνέπεια να τείνουν μ' όλες τις προσπάθειές τους να επανασυγκροτήσουν τις αντίστοιχες πατρίδες τους, για να αντικαταστήσουν την παλιά οργάνωση, την θεμελιωμένη, από πάνω προς τα κάτω, πάνω στη βία και την αρχή της εξουσίας, με μια νέα οργάνωση που να μην έχει άλλη βάση από τα συμφέροντα, τις ανάγκες και τις φυσικές έλξεις των λαών, ούτε άλλη αρχή από την ελεύθερη ομοσπονδιοποίηση των ατόμων μέσα στις κοινότητες, των κοινοτήτων μέσα στις επαρχίες, των επαρχιών μέσα στα έθνη και τελικά αυτών μέσα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης αρχικά και αργότερα όλου του κόσμου…»
Σήμερα που το «υπήρξαν σοσιαλιστικό» κράτος αποδείχθηκε κάθε άλλο παρά κράτος της εργατικής τάξης, και που ο καπιταλισμός συρρικνώνει το κοινωνικό κράτος, τι θα έπρεπε να γίνει;
Στο ερώτημα αυτό θα απαντήσουμε σε άλλη συνέχεια. Όμως μια πρώτη απάντηση τη δίνουν οι ίδιοι «Οι Δίκαιοι Σκαπανείς» του Rochdale(αναφερόμαστε σε αυτούς παραπάνω), που έχουν οραματισθεί την αντικατάσταση του καπιταλισμού από την Παγκόσμια Συνεταιριστική Δημοκρατία. Το συνεταιριστικό κίνημα παρά την εχθρότητα του μεγάλου κεφαλαίου, σήμερα έχει αναδείξει την κοινωνική οικονομία στην 10η οικονομία στον κόσμο με πάνω από 800 εκατομ. μέλη παγκοσμίως και αντεπεξέρχεται πολύ καλύτερα στην κρίση από ότι η ιδιωτική ή η κρατική οικονομία.
[1] Αναφέρονται στο: Κώστας Λάμπος, Άμεση Δημοκρατία και Αταξική Κοινωνία, σελ.146.
[2] Από το 1847-48 άρχισε «να πλανάται το φάντασμα του κομμουνισμού στην Ευρώπη», με την πρώτη έκδοση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου.
[3] Ο ίδιος ο Μαρξ στο κομμουνιστικό μανιφέστο αναφέρεται στο «εργατικό κράτος»- η έκφραση δεν ήταν δική του, αλλά των φίλων του γερμανών σοσιαλδημοκρατών- με τα λόγια: «Το προλεταριάτο θα χρησιμοποιήσει την πολιτική υπεροχή του για να αποσπάσει λιγο-λίγο όλο το κεφάλαιο από τα χέρια της αστικής τάξης, για να συγκεντρώσει όλα τα εργαλεία της παραγωγής στα χέρια του Κράτους, δηλαδή του προλεταριάτου οργανωμένου σε κυρίαρχη τάξη». Αργότερα όμως στο κεφάλαιο διατυπώνει την άποψη για την «αυτοδιακυβέρνηση των συνεταιρισμένων παραγωγών» ερχόμενος πιο κοντά στην έννοια της αυτοδιαχείρισης, προειδοποιώντας όμως ότι: «οι συνεταιρισμοί καταλήγουν στην επαναδημιουργία ενός είδους συλλογικού καπιταλισμού».
Ειδικά ο Όουεν διατύπωσε και τη θεωρία της «Κοινωνικής Δημοκρατίας» με βάση την «κοινοκτημοσύνη» των μέσων παραγωγής και όχι την ατομική ιδιοκτησία, το κοινωνικό όφελος και όχι την επιδίωξη του κέρδους, τον κοινοβιακό καθημερινό τρόπο ζωής καθώς και τη δημοκρατική οργάνωση του κοινωνικού συστήματος. Γι αυτό αναγνωρίσθηκε και σαν ο πρώτος θεωρητικός του συνεταιρισμού και του σοσιαλισμού, που ήρθε σε αντίθεση όχι μόνο με την εκκλησία των επισκόπων και τους φεουδάρχες, αλλά και με τους καπιταλιστές βιομήχανους και την τότε γραφειoκρατία.
Πολλοί ακολούθησαν το παράδειγμά τους και δημιούργησαν κοινωνικά εγχειρήματα με κοινοβιακή ή συνεταιριστική μορφή, εντάσσοντάς τα από κει και πέρα βέβαια στην σοσιαλιστική ιδέα και προοπτική. Με το που οι καπιταλιστικές σχέσεις έγιναν κυρίαρχες και με την πρώτη κιόλας κρίση του καπιταλισμού στην Ευρώπη τη 10ετία του 1840, η συνεταιριστική πρακτική των εργαζομένων στους διάφορους κλάδους τους έδινε διέξοδο και καταφύγιο, είτε μέσα, είτε συχνά και ενάντια στις εμπορευματικές σχέσεις παραγωγής και διανομής. Για παράδειγμα: στο Rochdale της Σκωτίας οι βιομηχανικοί εργάτες της περιοχής ίδρυσαν το 1844 τον πρώτο καταναλωτικό συνεταιρισμό(«Δίκαιοι Σκαπανείς»), στηριζόμενοι στις ιδέες του Όουεν. Στην πόλη Delitzsch της Γερμανίας οι μικροβιοτέχνες της ίδρυσαν τον πρώτο προμηθευτικό συνεταιρισμό(1849). Στην πόλη Flammersfeld της Γερμανίας οι μικροαγρότες της περιοχής, για να αποφύγουν τους τοκογλύφους, ίδρυσαν τον πρώτο αγροτικό πιστωτικό συνεταιρισμό (1849) [1].
Όσο επικρατούσε ο καπιταλισμός τόσο στην ευρωπαϊκή κοινωνία προχωρούσε η διάσπασή της σε δύο βασικές τάξεις: των καπιταλιστών και των εργατών. Σε αυτή την πραγματικότητα δεν επικρατούσε το υποτιθέμενο τρίπτυχο της «αστικής» επανάστασης: ελευθερία-ισότητα-αδελφοσύνη, που είχε βοηθήσει τους εμπόρους-βιοτέχνες-βιομήχανους να πάρουν με το μέρος τους τούς κολίγους-αγρότες-εργάτες, στη σύγκρουσή τους με τη φεουδαρχική τάξη πραγμάτων.
Έτσι σιγά -σιγά διατυπώθηκε το πρόταγμα του σοσιαλισμού-κομμουνισμού από τους Μάρξ-Έγκελς(που στάθηκαν κριτικά και στις προσεγγίσεις των «πρώιμων σοσιαλιστών», στην ολοκληρωμένη κριτική τους στον καπιταλισμό και την ανάλυση της πάλης των τάξεων), μετά ακριβώς και την πρώτη κρίση του καπιταλισμού που αναφέραμε και πιο πάνω[2]. Την ίδια περίοδο είχαμε πολλές εξεγέρσεις (όπως π.χ. στη Λυών το 1831 και 1834, στη Σικελία το 1844, ακόμα και στην Ελλάδα με τους «συνταγματικούς» το 1843) ή και επαναστάσεις(όπως τη διετία 1848-49 στη Γερμανία, Ιταλία, Αυστρία και Πρωσία), που συγκλόνισαν όλη την Ήπειρο.
Μετά τη διάλυση της Διεθνούς Ένωσης Εργαζομένων (πρώτης Διεθνούς) που έγινε μετά την ήττα της κομμούνας του Παρισιού(1871), το σοσιαλιστικό-κομμουνιστικό κίνημα διασπάσθηκε σε δύο κατευθύνσεις στους «ελευθεριακούς»(Μπακουνικοί) και τους «κρατιστές»(Μαρξιστές-Σοσιαλδημοκράτες)[3].
Από δω και πέρα:
ι) Κάποιοι μαρξιστές θεωρητικοί θεωρούν την συνεταιριστική πρακτική ενσωματώσιμη και συμπληρωματική -γενικά και όχι μόνο κατά περίπτωση- στις καπιταλιστικές σχέσεις, κάποιοι άλλοι τη θεωρούν ως αντίσταση νησίδων προς αυτές και κάποιοι λίγοι ως παραδειγματική πρακτική για την ίδια τη χειραφέτηση της εργατικής τάξης. Σε κάθε περίπτωση οι περισσότεροι(όντας βασικά κρατιστές) είναι της άποψης ότι το αντικείμενο της πρακτικής της συνεταιριστικής κοινωνικής οικονομίας στα πλαίσια του καπιταλισμού θα πρέπει να το αναλαμβάνει το ίδιο το κράτος-κυρίως το κοινωνικό.
ιι)Αντίθετα η ελευθεριακή παράδοση, ιδίως του «κοινωνικού αναρχισμού», που δεν αποδέχεται το εξωτερικό προς την κοινωνία κράτος οποιασδήποτε μορφής- της αστικής τάξης ή του «προλεταριάτου» και της «κόκκινης γραφειοκρατίας»-και την κάθετη κοινωνική οργάνωση από πάνω προς τα κάτω, προωθεί την κοινοτική αντίληψη σε όλα τα επίπεδα, όχι μόνο στην οικονομία. Από το κείμενο των προτάσεων του Μπακούνιν που υποβλήθηκαν και ψηφίστηκαν ομόφωνα στο συνέδριο της αναρχικής Λίγκας «Για την Δημοκρατία και την Ειρήνη», που έγινε το 1867 στην Ελβετία διαβάζουμε: « … όλα τα μέλη της Λίγκας οφείλουν κατά συνέπεια να τείνουν μ' όλες τις προσπάθειές τους να επανασυγκροτήσουν τις αντίστοιχες πατρίδες τους, για να αντικαταστήσουν την παλιά οργάνωση, την θεμελιωμένη, από πάνω προς τα κάτω, πάνω στη βία και την αρχή της εξουσίας, με μια νέα οργάνωση που να μην έχει άλλη βάση από τα συμφέροντα, τις ανάγκες και τις φυσικές έλξεις των λαών, ούτε άλλη αρχή από την ελεύθερη ομοσπονδιοποίηση των ατόμων μέσα στις κοινότητες, των κοινοτήτων μέσα στις επαρχίες, των επαρχιών μέσα στα έθνη και τελικά αυτών μέσα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης αρχικά και αργότερα όλου του κόσμου…»
Σήμερα που το «υπήρξαν σοσιαλιστικό» κράτος αποδείχθηκε κάθε άλλο παρά κράτος της εργατικής τάξης, και που ο καπιταλισμός συρρικνώνει το κοινωνικό κράτος, τι θα έπρεπε να γίνει;
Στο ερώτημα αυτό θα απαντήσουμε σε άλλη συνέχεια. Όμως μια πρώτη απάντηση τη δίνουν οι ίδιοι «Οι Δίκαιοι Σκαπανείς» του Rochdale(αναφερόμαστε σε αυτούς παραπάνω), που έχουν οραματισθεί την αντικατάσταση του καπιταλισμού από την Παγκόσμια Συνεταιριστική Δημοκρατία. Το συνεταιριστικό κίνημα παρά την εχθρότητα του μεγάλου κεφαλαίου, σήμερα έχει αναδείξει την κοινωνική οικονομία στην 10η οικονομία στον κόσμο με πάνω από 800 εκατομ. μέλη παγκοσμίως και αντεπεξέρχεται πολύ καλύτερα στην κρίση από ότι η ιδιωτική ή η κρατική οικονομία.
[1] Αναφέρονται στο: Κώστας Λάμπος, Άμεση Δημοκρατία και Αταξική Κοινωνία, σελ.146.
[2] Από το 1847-48 άρχισε «να πλανάται το φάντασμα του κομμουνισμού στην Ευρώπη», με την πρώτη έκδοση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου.
[3] Ο ίδιος ο Μαρξ στο κομμουνιστικό μανιφέστο αναφέρεται στο «εργατικό κράτος»- η έκφραση δεν ήταν δική του, αλλά των φίλων του γερμανών σοσιαλδημοκρατών- με τα λόγια: «Το προλεταριάτο θα χρησιμοποιήσει την πολιτική υπεροχή του για να αποσπάσει λιγο-λίγο όλο το κεφάλαιο από τα χέρια της αστικής τάξης, για να συγκεντρώσει όλα τα εργαλεία της παραγωγής στα χέρια του Κράτους, δηλαδή του προλεταριάτου οργανωμένου σε κυρίαρχη τάξη». Αργότερα όμως στο κεφάλαιο διατυπώνει την άποψη για την «αυτοδιακυβέρνηση των συνεταιρισμένων παραγωγών» ερχόμενος πιο κοντά στην έννοια της αυτοδιαχείρισης, προειδοποιώντας όμως ότι: «οι συνεταιρισμοί καταλήγουν στην επαναδημιουργία ενός είδους συλλογικού καπιταλισμού».
RSS Feed
