Ο καθηγητής Νομικής στο κολέγιο Μπίρκμπεκ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, διευθυντής του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Επιστημών του κολεγίου και συγγραφέας Κώστας Δουζίνας έδωσε αποκλειστική συνέντευξη στο βραβευμένο δημοσιογράφο και εξωτερικό ανταποκριτή της σλοβένικης εφημερίδας «Delo», Μπόστιαν Βιντέμτσεκ. Μίλησαν για την κρίση και την αντίσταση, στην Ελλάδα και την Ευρώπη.
Η Ελλάδα ανέλαβε την προεδρία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τι σημαίνει αυτό για μια Ευρώπη που βρίσκεται υπό φοβερή πίεση και σε λειτουργία πολλών ταχυτήτων;
Φοβάμαι ότι δεν σημαίνει και πολλά. Κατά τύχη ήρθε η σειρά της Ελλάδας για την προεδρία της ΕΕ τη δυσκολότερη στιγμή της κρίσης της. Μια τέτοια σύμπτωση θα είχε συμβολική αξία, αν σήμαινε ότι τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Ελλάδα και ολόκληρη η ευρωπαϊκή περιφέρεια θα έμπαιναν στο πρόγραμμα δράσης και θα ξεκινούσε ένας διάλογος για το μέλλον της Ευρώπης. Αυτό, όμως, μάλλον δεν θα συμβεί. Η σημερινή ελληνική κυβέρνηση συμβαδίζει απόλυτα με την πολιτική της Μέρκελ και του Μπαρόζο και ενεργεί σαν εισπράκτορας των δανειστών περικόπτοντας μισθούς και συντάξεις. Η λιτότητα που επιβλήθηκε από την ΕΕ και υλοποιήθηκε από την ελληνική κυβέρνηση δημιούργησε συνθήκες χωρίς κανένα προηγούμενο σε καιρό ειρήνης. Το ΑΕΠ έχει συρρικνωθεί κατά περίπου 27%, η ανεργία και η υποαπασχόληση έχουν φτάσει το 34% και η ανεργία των νέων το 60%. Η Ελλάδα βρίσκεται αντιμέτωπη με μια ανθρωπιστική κρίση που δημιούργησε πρόσφορο έδαφος για να κερδίσουν υποστήριξη οι νεοναζί του κόμματος-συμμορίας Χρυσή Αυγή. Η κυβέρνηση δεν έχει κάποιο νέο όραμα για την Ελλάδα ή για την Ευρώπη. Αποτελεί μια μάλλον λυπηρή περίπτωση του συνδρόμου του Μινχάουζεν, καθώς ισχυρίζεται ότι η καταστροφή στην Ελλάδα είναι «success story»: Το μόνο θετικό στοιχείο που μπορούν να περιμένουν από την προεδρία είναι να καθυστερήσουν για έξι μήνες οι αναμενόμενες βουλευτικές εκλογές, τις οποίες θα κερδίσει ο ΣΥΡΙΖΑ. Η κυβέρνηση υποστηρίζει ότι σύμφωνα με κάποιον άγραφο κανόνα η χώρα που βρίσκεται στην προεδρία δεν πρέπει να κάνει εκλογές στη διάρκεια της θητείας της. Όπως είπα, η προεδρία τη συγκεκριμένη στιγμή δεν είναι παρά σύμπτωση. Δυστυχώς, η κυβέρνηση με το να μην εκμεταλλευτεί αυτή την εύνοια της τύχης θα την αφήσει να μετατραπεί μια τεράστια χαμένη ευκαιρία και μια σπατάλη χρημάτων.
Στη Μαδρίτη πραγματοποιήθηκε ένα συνέδριο νέων ή «πρωτοποριακών» αριστερών κομμάτων της Ευρώπης. Θεωρείτε ότι υπάρχει ρεαλιστική πιθανότητα, «να ενωθεί πολιτικά η ευρωπαϊκή περιφέρεια ενάντια στον ευρωπαϊκό πυρήνα»; Πώς είναι δυνατόν -μετά από αυτά τα χρόνια επιβεβλημένης λιτότητας- να πολεμήσουμε τις Βρυξέλλες, το Βερολίνο και τους διεθνείς οικονομικούς θεσμούς;
Ναι, ήταν το συνέδριο του Ευρωπαϊκού Κόμματος της Αριστεράς. Η απόφασή του να εκλέξει τον Αλέξη Τσίπρα ως υποψήφιο για τη θέση του Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τις ευρωεκλογές του Μαΐου είναι μια σημαντική αντιστάθμιση για τη χαμένη ευκαιρία που μόλις ανέφερα. Τα ψηφοδέλτια της Ευρωπαϊκής Αριστεράς σε ολόκληρη την Ευρώπη θα έχουν επικεφαλής τον πρόεδρο του ΣΥΡΙΖΑ. Αυτή η καθαρά συμβολική κίνηση έχει δύο παραμέτρους. Πρώτον, θέτει τον αγώνα κατά της λιτότητας στην καρδιά της ευρωπαϊκής πολιτικής -ο ΣΥΡΙΖΑ έχει συμμετάσχει με όλες του τις δυνάμεις στην πολύμορφη αντίσταση των Ελλήνων κατά της λιτότητας. Ο λαός δέχτηκε τον ΣΥΡΙΖΑ ως το κόμμα κατά της τρόικας και του έδωσε τη θέση της κυβέρνησης εν αναμονή. Δεύτερον, η επιλογή ενός έλληνα πολιτικού ως υποψήφιου εστιάζει στην επιλογή της Ελλάδας από τις ευρωπαϊκές ελίτ ως πειραματόζωου στη διεξαγωγή του τεράστιου κοινωνικού πειράματος της λιτότητας που εξαπλώνεται τώρα σε όλη την Ευρώπη αλλά κυρίως στην περιφέρειά της. Φυσικά, περιφέρεια δεν είναι μόνο τα κράτη της Μεσογείου, αλλά επίσης η Σλοβενία, η Κροατία, τα Βαλκάνια, τα κεντροευρωπαϊκά κράτη και τα κράτη της Βαλτικής. Ο ορθόδοξος νεοφιλελευθερισμός μετέτρεψε την αρχική ιδέα της Ευρώπης της δημοκρατίας, της αλληλεγγύης και της ευημερίας σε μια Ευρώπη χωρισμένη σε κέντρο και περιφέρεια, με το κέντρο να επιβάλει νεο-αποικιοκρατική οικονομική πολιτική.
Η «διαρθρωτική προσαρμογή» της Αφρικής και η «Συναίνεση της Ουάσινγκτον» της Λατινικής Αμερικής έχουν τώρα εισαχθεί στην καρδιά της Ευρώπης. Η ανάγκη να ενωθεί η περιφέρεια είναι σημαντική, και όχι μόνο για τα PIGS (Πορτογαλία, Ιταλία, Ελλάδα και Ισπανία). Αυτοί που τώρα υποφέρουν περισσότερο μπορούν να οδηγήσουν την Ευρώπη προς μια νέα κατεύθυνση, από την οποία θα ωφεληθεί ολόκληρη η Ένωση, αυτός είναι ο βασικός άξονας του σχεδίου δράσης του ΣΥΡΙΖΑ που βρίσκει ανταπόκριση σε όλη τη νότια Ευρώπη. Μόνο την προηγούμενη εβδομάδα, η ιταλίδα δημοσιογράφος και συγγραφέας, Μπάρμπαρα Σπινέλι, πρότεινε να ενωθεί η ιταλική αριστερά υπό τον Τσίπρα και να κατέβει στις ευρωεκλογές με ένα πρόγραμμα επανίδρυσης της Ευρώπης. Φοβάμαι ότι η Ευρώπη, αν δεν επιστρέψει στις ιδρυτικές της ιδέες, θα παρακμάσει ή θα γίνει μια μικρή λέσχη του πλούσιου Βορρά που θα αντιμετωπίζεται από όλους τους άλλους ως μια νέα ιερή συμμαχία κατά των συμφερόντων των εργαζομένων στην υπόλοιπη Ευρώπη.
Πριν από δέκα χρόνια η Ευρώπη ήταν γνωστή επειδή προωθούσε τα ανθρώπινα δικαιώματα και αποτελούσε «καλό παράδειγμα για το μέλλον». Τώρα συμβαίνει το αντίθετο, η Ευρώπη γίνεται ο τόπος της ξενοφοβίας και του χρηματοοικονομικού σφετερισμού. Το κράτος πρόνοιας αργοπεθαίνει. Πού οδεύουμε;
Η ΕΕ απέτυχε να δημιουργήσει έναν ευρωπαϊκό «Δήμο», την ιδέα ενός λαού με κοινή ευρωπαϊκή καταγωγή και πολιτισμό. Αυτό έχει άμεσα αποτελέσματα στα ισχνά δημοκρατικά της ένστικτα, το ευρωπαϊκό «δημοκρατικό έλλειμμα» μοιάζει περισσότερο με πλήρη απουσία δημοκρατίας. Υπάρχει «κράτος» - οικονομική δύναμη, αλλά όχι «δήμος» -ένας κοινός λαός. Η ΕΕ έχει γίνει ένας έντονα γραφειοκρατικός θεσμός, αναγνωρίσιμος περισσότερο από τα γεωγραφικά του όρια παρά μέσω των ιδεών και των αρχών του. Υπάρχει ένας τόπος που γεωγραφικά ονομάζεται Ευρώπη, αλλά δεν ενσαρκώνει πια την Ιδέα της Ευρώπης, όπως την οραματίστηκε ο Χέγκελ, ο Χούσερλ ή ο Ντεριντά. Βασικό συστατικό αυτής της ιδέας ήταν η αναδιανομή του πλούτου από τους πλούσιους στους φτωχούς, μια στοιχειωδώς «μεταβιβαστική ένωση» που θα κάλυπτε το κενό ανάμεσα στο Βορρά και το Νότο. Η σοσιαλδημοκρατική ηγεσία του ’70 και του ’80 πέτυχε κάποιο βαθμό σύγκλισης και ένταξης και προώθησε νομοθεσίες κατά των διακρίσεων και στοιχειώδη κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα. Ο θρίαμβος της Θάτσερ ήταν να υπονομεύσει το εγχείρημα της πολιτικής ένταξης και της κοινωνικής σύγκλισης διευρύνοντας συνεχώς το σύνολο των μελών και μετατρέποντας την ΕΕ σε μια ελεύθερη αγορά. Προετοίμασε το έδαφος για τη νεοφιλελεύθερη στροφή, για την οποία το κοινό νόμισμα σήμαινε μόνο χρηματοπιστωτική σταθερότητα. Η τελευταία θεωρήθηκε σημαντικότερη από την κοινωνική συνοχή και, ως αποτέλεσμα, το κοινό νόμισμα έγινε μέσο μεταφοράς πόρων από τους φτωχούς στους πλούσιους. Αυτή είναι η τρέλα της σημερινής κατάστασης. Μεταφορά χρημάτων γίνεται μόνο από το Νότο προς το Βορρά, είτε μέσω εισαγωγών γερμανικών αυτοκινήτων και άλλων αγαθών, είτε μέσω αποπλήρωσης δανείων που χορηγήθηκαν στο Νότο για να ξεχρεωθούν τα προηγούμενα δάνεια στις τράπεζες του Βορρά. Και πάλι η Αριστερά καλείται να βοηθήσει για να σταματήσει αυτή η διαδικασία. Αλλά αυτό δεν μπορεί πια να γίνει με την επιστροφή στο παλιό σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο. Τα περισσότερα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα έχουν υιοθετήσει τις νεοφιλελεύθερες συνταγές. Η σύγχρονη ορθοδοξία είναι Θάτσερ συν Μπλερ. Υπάρχει η ανάγκη μιας νέας αριστεράς για την οικονομική αναδιάρθρωση και την αναδιανομή του πλούτου, και έμφασης στην εξάπλωση της δημοκρατίας. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι ένα νέο δημοκρατικό και σοσιαλιστικό μοντέλο.
Οι διαμαρτυρίες γίνονται μικρότερες και λιγότερο ηχηρές. Ο κόσμος, προφανώς, έχει κουραστεί. Το θέμα δεν είναι πια η πολιτική -έχει γίνει καθαρά κοινωνικό;
Δεν συμφωνώ. Οι μεγάλες εκστρατείες του 2011 άλλαξαν την πολιτική σκηνή, όταν η πλειοψηφία πήρε το μέρος του ΣΥΡΙΖΑ και εισήγαγε στην πολιτική ατζέντα την πιθανότητα της πρώτης δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης της ριζοσπαστικής αριστεράς στην ιστορία της Ευρώπης. Οι κοινωνικές κινητοποιήσεις είναι περιοδικές και η έντασή τους μεταβλητή. Ο κόσμος δεν μπορεί να είναι συνέχεια στους δρόμους, Μιλάμε για ανθρώπους που έχουν χάσει σχεδόν 50% του εισοδήματός τους τα τελευταία 4 χρόνια και η πρώτη και καθημερινή τους προτεραιότητα είναι η επιβίωση. Ωστόσο, αυτό που διαφοροποιεί το κίνημα αντίδρασης στην Ελλάδα από τον συνηθισμένο ακτιβισμό του συνδικαλισμού ή των κοινωνικών κινημάτων είναι ακριβώς η επιμονή του και ο πολιτικός του χαρακτήρας. Στις πρόσφατες απεργίες των γιατρών του ΕΣΥ ή των διοικητικών υπαλλήλων των πανεπιστημίων (και οι δύο κλάδοι αποδεκατίστηκαν από τις οριζόντιες απολύσεις), οι απεργοί επανειλημμένα δήλωσαν ότι μόνη λύση είναι να αλλάξει η κυβέρνηση. Τίποτα άλλο δεν μπορεί να σταματήσει την ολική καταστροφή του κοινωνικού ιστού. Επίσης, όταν έκλεισε ο δημόσιος ραδιοτηλεοπτικός φορέας τον Ιούνιο, με 3 κανάλια και 6 ραδιοσταθμούς να σιγούν και 2.500 εργαζόμενους να απολύονται, η απάντηση των δημοσιογράφων και των τεχνικών ήταν να καταλάβουν τις εγκαταστάσεις και να αρχίσουν να μεταδίδουν ένα ανεξάρτητο τηλεοπτικό και ραδιοφωνικό πρόγραμμα, που αγκαλιάστηκε από τον κόσμο ως το καλύτερο πρόγραμμα που υπήρξε ποτέ. Ταυτοχρονα γίνονται πολλές τοπικές εκστρατείες αλληλεγγύης και υπάρχουν πολλές πρωτοβουλίες εναλλακτικής κοινωνικής οικονομίας. Ο κοινωνικός χάρτης έχει αλλάξει. Όμως, όλοι συμφωνούν ότι χωρίς αλλαγή στην κορυφή, οι προσπάθειες και οι επιτυχίες στις γειτονιές δεν θα είναι αρκετές. Η πολιτική της ΕΕ και της κυβέρνησης ευθύνεται για την επιβολή της λιτότητας και από αυτήν πρέπει να απαλλαγούμε.
Είχατε προβλέψει την άνοδο του νεοναζισμού; Τι την προκάλεσε;
Μπορούσαμε να την προβλέψουμε, αν και κάποιοι έκαναν πως δεν την έβλεπαν με την ελπίδα ότι δεν ήταν παρά ένας εφιάλτης. Μόνο η δολοφονία του τραγουδιστή της ραπ Παύλου Φύσσα, το Σεπτέμβριο του 2013 αφύπνισε την ιστορική μνήμη των Ελλήνων. Τους θύμισε τις δικτατορίες, τον εμφύλιο, την ταραγμένη δεκαετία του '50, τη δολοφονία Λαμπράκη που απαθανατίστηκε στην ταινία «Ζ» του Κώστα Γαβρά. Όμως, γιατί δεν υπήρξε η ίδια αντίδραση όταν η ακροδεξιά έκανε επιθέσεις σε μετανάστες και μικροπωλητές ή όταν διέπραττε κάθε είδους έγκλημα σε βάρος μεταναστών, Ρομά, ομοφυλόφιλων και αριστερών; Πρώτον, επειδή η ενημέρωση από τα ΜΜΕ για τέτοια περιστατικά ήταν ανεπαρκής και δεύτερον, δεν υπήρξε κάποια δημόσια πρωτοβουλία από πολιτικούς για να ενθαρρυνθεί ο σχηματισμός αντιφασιστικού μετώπου. Όλοι είμαστε συνυπεύθυνοι, ακόμα και η αριστερά. Το να θεωρείται η ζωή ενός Έλληνα πολυτιμότερη από αυτή ενός μετανάστη αποτελεί έμμεση υιοθέτηση της φασιστικής ιδεολογίας. Όπως είπε και ο φιλόσοφος Εμάνουελ Λεβινάς: «Όποιος σκοτώνει έναν άνθρωπο σκοτώνει ολόκληρη της ανθρωπότητα». Οι φασιστικές δολοφονίες δεν έρχονται ως απάντηση στις πράξεις κάποιου, αλλά στην ιδιότητά του: μαύρος, Εβραίος, ομοφυλόφιλος, αριστερός... Ο φασισμός σε καταδικάζει επειδή υπάρχεις, για αυτό που είσαι, όχι για αυτά που κάνεις. Οι ευθύνες της κυβέρνησης, όμως, που ανέχτηκε ή ενθάρρυνε αυτές τις πράξεις, είναι επίσης τεράστιες. Λίγο πριν τη δολοφονία του Φύσσα, δεξιοί πολιτικοί και σχολιαστές, τρομοκρατημένοι από την άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ στις δημοσκοπήσεις, δήλωναν ότι το κυβερνών κόμμα της Νέας Δημοκρατίας θα έπρεπε να σκεφτεί μια συνεργασία με τη Χρυσή Αυγή, αν αυτή άλλαζε και γινόταν πιο μετριοπαθής και πολιτισμένη. Και φυσικά τώρα γνωρίζουμε ότι υπάρχει σύμπραξη ανάμεσα στους ναζί και κάποια τμήματα του κράτους.
Όλα τα κράτη χρησιμοποιούν δύο μορφές βίας. Η πρώτη είναι νόμιμη, προβλέπεται από το νόμο και παρέχει στο κράτος το «μονοπώλιο της βίας». Η δεύτερη είναι τυπικά παράνομη και χρησιμοποιεί παρακρατικές μεθόδους που ενεργούν υπογείως. Στην περίπτωση της Χρυσής Αυγής οι δύο μορφές βίας φαίνεται να είναι σε αρμονική συνεργασία. Δεν μπορούμε να ξέρουμε αυτή τη στιγμή αν αυτό είναι μια ιστορική σύμπτωση ή αποτέλεσμα σχεδίου. Υπάρχουν αποδείξεις στην Ελλάδα, αλλά και στην Τουρκία και σε οποιοδήποτε σύγχρονο κράτος, για το ότι η «τυπικά παράνομη» μορφή βίας κερδίζει έδαφος. Όταν εκλείπει η αποδοχή του κράτους -που συμπυκνώνεται στη φράση «το κράτος κάνει καλά τη δουλειά του»- τότε αυτό καταφεύγει σε τέτοιες βοηθητικές μεθόδους αποδοχής, αυξάνοντας τη χρήση βίας, κρυφής και φανερής. Πιστεύω ότι σε αυτό το στάδιο βρισκόμαστε τώρα. Η Χρυσή Αυγή είναι ένα σύμπτωμα της ευρύτερης δυσφορίας της άρχουσας τάξης και του κρατικού συστήματος που δημιουργήθηκε για να εξασφαλίσει τη σταθερή της κυριαρχία.
Υπάρχει η πιθανότητα κοινωνικής/εμφύλιας σύγκρουσης μεγαλύτερης κλίμακας στην Ελλάδα;
Μόνο αν υποκινηθεί από τα υπόγεια κομμάτια του κράτους που φοβούνται για την εξαφάνισή τους από την κυβέρνηση της αριστεράς. Ο σκληρός πυρήνας της Χρυσής Αυγής είναι μικρός και αποτελείται κυρίως από τραμπούκους και μικροεγκληματίες, δεν αποτελεί σημαντική απειλή για την αστική ειρήνη. Οι φτωχοί, άνεργοι, απελπισμένοι άνθρωποι που στηρίζουν τώρα τους ναζί στις δημοσκοπήσεις θα μετακινηθούν κατά πάσα πιθανότητα προς την πλευρά που υπερασπίζεται τα συμφέροντά τους -την αριστερά. Στην Ελλάδα είναι πιθανό να παρατηρηθεί αντεστραμμένο το φαινόμενο Λεπέν: η εργατική τάξη που υποστήριζε την ακροδεξιά να μετακινηθεί μαζικά προς την αριστερά.
Πώς βλέπετε το μέλλον της Μεσογείου -Βόρειας και Νότιας; Συμφωνείτε ότι η βόρεια Μεσόγειος αγωνίζεται για το παρελθόν της και η Βόρεια Αφρική για το μέλλον της; Εντοπίζετε κοινά σημεία ανάμεσα στις εξεγέρσεις της νότιας Ευρώπης και του Αραβικού κόσμου;
Ναι, και όχι μόνο: στην Τουρκία, στη Βραζιλία... σε όλο τον κόσμο. Η «νέα παγκόσμια τάξη» που ανακοινώθηκε το 1989 ήταν η συντομότερη στην ιστορία, με το τέλος της να έρχεται αιφνιδιαστικά το 2008. Διαμαρτυρίες, διαδηλώσεις και εξεγέρσεις έχουν ξεσπάσει σε όλο τον κόσμο. Ούτε η άρχουσα τάξη ούτε οι ριζοσπάστες είχαν προβλέψει ένα τέτοιο κύμα, πράγμα που οδήγησε σε πανικόβλητη αναζήτηση κάποιου ιστορικού προηγούμενου. Ένας πρώην διευθυντής των μυστικών υπηρεσιών της Βρετανίας υποστηρίζει ότι «πρόκειται για ένα επαναστατικό κύμα σαν αυτό του 1848». Ο βρετανός δημοσιογράφος Πολ Μέισον συμφωνεί: |Υπάρχουν σημαντικές ομοιότητες -κυρίως με το 1848, και με το κύμα δυσαρέσκειας που προηγήθηκε του 1914». Η αντίσταση και η επανάσταση πλανώνται στην ατμόσφαιρα. Νέες μορφές αντίστασης και ξεσηκωμού εμφανίζονται συνεχώς. Το πότε θα κάνουν την εμφάνισή τους είναι απρόβλεπτο, σίγουρα όμως θα την κάνουν.
Η λιτότητα, η ανισότητα και η ακραία φτώχεια είναι ο κοινός εχθρός που ενώνει πολλούς λαούς της Ευρώπης αλλά και όλου του κόσμου. Ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό είναι ο θρίαμβος του νεοφιλελευθερισμού και η επακόλουθη παρακμή της δημοκρατίας σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο νεοφιλελευθερισμός είναι παγκόσμια ιδεολογία και κοσμοθεωρία. Διαστρεβλώνει τη λογική και του κλασικού φιλελευθερισμού και της σοσιαλδημοκρατίας υποβιβάζοντας την πολιτική στη διαχείριση του χρηματοοικονομικού τομέα. Υποβάλλει όλους τους τομείς της ζωής στη λογική της οικονομικής βελτιστοποίησης και σε μια κατανομή των αγαθών, των αξιών και των προοπτικών ζωής με επίκεντρο την αγορά. Η κυβέρνηση αντικαταστάθηκε από τη «διακυβέρνηση» που διέπεται από την ίδια λογική. Ο homo economicus (οικονομικός άνθρωπος) γίνεται homo tout court (ο όλος άνθρωπος). Όλα υπόκεινται στη λογική της αγοράς. Δεν είναι η οικονομία της αγοράς που διακυβεύεται αλλά η κοινωνία της αγοράς.
Διαφωτιστές οικονομολόγοι, εκσυγχρονιστές γραφειοκράτες και πατριωτικά ΜΜΕ έχουν αντικαταστήσει σε μεγάλο βαθμό την πολιτική δράση, μετατρέποντας το κράτος εσωτερικά σε σωματοφύλακα της αγοράς και εξωτερικά σε δήθεν ανεκτικό υπέρμαχο της ηθικής για τους «ανθρωπιστικούς» μας πολέμους. Μια μόνιμη, φτιαχτή κατάσταση εξαίρεσης έχει επιβληθεί σε ολόκληρο το Δυτικό Κόσμο. Παντού υψώνονται τείχη. Όσοι είχαν δελεαστεί από τη χρηματοπιστωτική φούσκα πρέπει να μάθουν να ζουν χωρίς να καταναλώνουν. Δεν υποφέρει πια μόνο ο περιθωριοποιημένος Άλλος. Σε όλο τον κόσμο μεγάλα μέρη του πληθυσμού από ευκατάστατοι γίνονται νεόπτωχοι και από ευνοημένοι της εξουσίας, αποκλεισμένοι. Τι θα ακολουθήσει; Εξέγερση. Πού; Στην Τουρκία, τη Βραζιλία, τη Βουλγαρία, την Αίγυπτο; Τώρα στη Βοσνία στην Ταϊλάνδη, στην Ουκρανία. Δεν ξέρουμε πού ακριβώς θα συμβεί, αλλά ξέρουμε ότι θα συμβεί.
Τι μέλλον έχει η αντίσταση; Ποια θα μπορούσαν να είναι τα επόμενα βήματα, οι επόμενες κινήσεις; Ειδικά όσο αφορά την κατάσταση στους δρόμους;
Επιτρέψτε μου να απαντήσω με τρεις θεωρίες που έχω αναπτύξει ως αποτέλεσμα της συμμετοχής μου σε διάφορες μορφές αντίστασης και της θεωρητικής μου δουλειάς.
1. Η αντίσταση είναι μια διαδικασία ή μια εμπειρία υποκειμενοποίησης. Γινόμαστε καινούργια υποκείμενα όταν αντιλαμβανόμαστε μια διάσπαση στην ταυτότητά μας, όταν η δική μου, συγκεκριμένη ύπαρξη έχει αποτύχει και η ταυτότητά μου είναι διασπασμένη και δεν μπορεί να ολοκληρωθεί. Η αποτυχία της καθημερινής μας ρουτίνας, με την οποία ταυτιζόμαστε, ανοίγει το δρόμο για την καθολικότητα της αντίστασης. Η αντίσταση ενέχει ρίσκο και επιμονή. Αντίσταση είναι να τολμάμε την ελευθερία.
2. Η αντίσταση είναι πρωταρχικά γεγονός, όχι υποχρέωση. Δεν είναι η έννοια ή η θεωρία της δικαιοσύνης ή του κομμουνισμού που οδηγεί στην αντίσταση, αλλά η αίσθηση της αδικίας, η σωματική αντίδραση στον πόνο, στην πείνα, στην απελπισία. Η ιδέα της δικαιοσύνης και της ισότητας διατηρείται ή χάνεται ως αποτέλεσμα της ύπαρξης και του μεγέθους της αντίστασης.
3. Οι τοπικές και περιφερειακές μορφές αντίστασης μπορούν να λάβουν πολιτικό χαρακτήρα και να καταφέρουν να αλλάξουν δραστικά την ισορροπία δυνάμεων αν γίνουν μαζικές και περιεκτικές, αν για ένα μικρότερο ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα ένα σύνολο αιτημάτων, η πολυμορφία του αγώνα, η τοπική και περιφερειακή δυσαρέσκεια συγκεντρώσει όλες αυτές τις δυνάμεις αντίστασης σε κοινό τόπο και χρόνο. Στην περίπτωση αυτή, η αντίσταση γίνεται ηγεμονική δύναμη. Αλλά πρέπει να θυμόμαστε ότι οι αντιθέσεις στο λαϊκο πόλο δεν μπορούν ποτέ να ξεπεραστούν ή διαγραφούν πλήρως. Μια ηγεμονική πολιτική, επομένως, πρέπει πάντα να βρίσκει μια κεντρική γραμμή αντίθεσης με την εξουσία που να μπορεί να ουδετεροποιεί, έστω και προσωρινά, την ποικιλομορφία των εντάσεων και συγκρούσεων.
Πιστεύετε ότι ο ΣΥΡΙΖΑ μπορεί να αλλάξει τα πράγματα; Υπάρχει πιθανότητα νίκης, αν γίνουν νέες εκλογές μετά την πιθανή κατάρρευση της κυβέρνησης Σαμαρά; Είναι πιθανό να επιτευχθούν οι στόχοι με το υπάρχον πολιτικό σύστημα;
Για να χρησιμοποιήσω μια έκφραση που θα κάνει πολλούς μαρξιστές να χαμογελάσουν κυνικά: το τέλος ενός συστήματος εξουσίας είναι ζήτημα ιστορικής αναγκαιότητας. Στη διάρκεια της ιστορίας, οι επαναστάσεις έχουν επιτυχία όταν ένα σύστημα εξουσίας έχει κάνει τον κύκλο του και έχει γίνει πλέον παρωχημένο και βλαβερό. Τέτοια είναι η περίπτωση της Ελλάδας. Η ιστορική αναγκαιότητα μπορεί να αναγνωριστεί, φυσικά, μόνο εκ των υστέρων. Δεν πιστεύουμε πια στην πορεία προς την πρόοδο ως μονόδρομο. Τρία στοιχεία απαιτούνται για να γίνει ένα ενδεχόμενο αναγκαιότητα: 1) ισχυρή λαϊκή βούληση, 2) ένας πολιτικός φορέας έτοιμος να αναλάβει την εξουσία, και 3) ένας καταλύτης που να συνδυάσει τα άλλα στοιχεία σε ένα εκρηκτικό σύνολο. Έχουν προκύψει και τα τρία: Η Ελλάδα ως λαϊκή βούληση αντίστασης, ο ΣΥΡΙΖΑ ως πολιτικός φορέας και η λιτότητα ως καταλύτης που θα οδηγήσει στην πρώτη κυβέρνηση της ριζοσπαστικής αριστεράς στην Ευρώπη.
Είναι έτοιμη η αριστερά; Μπορεί να τα καταφέρει; Υπάρχουν γεγονότα για τα οποία προετοιμάζεσαι και άλλα που σου έρχονται κατακέφαλα, όπως ένας σεισμός ή ένα θαύμα. Κανείς δεν θα είναι ποτέ έτοιμος να ερωτευτεί ή να ξεκινήσει μια επανάσταση. Η απόφαση και η δράση μοιάζει λίγο με τρέλα, με κεραυνοβόλο έρωτα, σε παρασέρνει. Ο ΣΥΡΙΖΑ έγινε δεκτός από τον κόσμο ως υποκείμενο ριζοσπαστικής αλλαγής. Σε μια τέτοια συγκυρία, η ερώτηση «τι θα κάνει η αριστερά όταν αναλάβει την εξουσία;» έχει μόνο μία απάντηση: η επόμενη μέρα θα είναι η συνέχεια της προηγούμενης. Δεν υπάρχει προηγούμενο ή παράδειγμα προς μίμηση: η αριστερά θα πρέπει να αυτοσχεδιάσει και να προσαρμοστεί, να γίνει ανηλεώς πραγματιστική και να μην κάνει κανέναν συμβιβασμό ως προς τις αρχές της. Υπάρχουν περιθώρια για σχεδιασμό, για να αναπτυχθούν πολιτικές, για προετοιμασία, αλλά υπάρχει και η πρόκληση της αντίδρασης στα γεγονότα, η επιτακτικότητα των εξελίξεων. Η ιστορία δεν γράφεται εκ των προτέρων, με κάποιου είδους γραμμική πρόοδο, αλλά αναδρομικά, μετά από τα γεγονότα, όταν μια σειρά από ασήμαντα δευτερεύοντα συμβάντα αναγνωρίζονται ως η αλληλουχία που οδήγησε στην αλλαγή. Αυτό που σήμερα φαίνεται για πολλούς απίστευτο, τρελό, δηλαδή μια κυβέρνηση της αριστεράς, όταν έρθει με το καλό, θα ειδωθεί και από μας και από αντίπαλους ως απαραίτητη και αναπόδραστη ιστορική κίνηση. Έτσι λειτουργεί η φιλοσοφία της ιστορίας, πολλά γεγονότα φαίνονται ασύνδετα και τυχαία. Ας πούμε περιληπτικά και με πολλές παραλείψεις, η ριζοσπαστικοποίηση του Συνασπισμού, η δημιουργία του ΣΥΡΙΖΑ με τις πολλές συνιστώσες, η υπεράσπιση του Δεκέμβρη, η συμμετοχή στις πλατείες και τις αντιστάσεις, η υιοθεσία του από το λαό. Όλα αυτά που από την πλευρά των συμμετεχόντων και της πράξης μπορεί να εμφανίζονται ως μη σχετιζόμενα, τυχαία συμβάντα, εγγεγραμένα σε διαφορετικές ακολουθίες, θα γίνουν με την αναδρομική τους ανασύνθεση απαραίτητοι κρίκοι στην αλυσίδα της ιστορικής αναγκαιότητας. Η αιτιακή συνέχεια αντιστρέφει το βέλος του χρόνου, πηγαίνει από μπρος προς τα πίσω, αυτή τη στιγμή γράφουμε την ιστορία που μας έφερε εδώ που είμαστε. Δεν φτιάχνουμε, λοιπόν, απλώς την ιστορία μας, όπως έλεγε ο Μαρξ, αλλά γράφουμε, δίνουμε αφηγηματική μορφή σήμερα σ’ αυτά που έγιναν πριν και οδήγησαν αναπόδραστα στο σήμερα. Πολλές φορές βρισκόμαστε στο υψηλότερο σημείο της αιτιακής αλυσίδας τη στιγμή που αντιλαμβανόμαστε τη δική μας συμμετοχή ως δευτερεύουσα, ασήμαντη, ασύνδετη με οποιαδήποτε νομοτέλεια. Έτσι μπαίνουμε εμείς οι πολίτες, οι καθημερινοί και ταπεινοί, στην ιστορία και έτσι φτιάχνεται η ιστορία: όταν οι μικρές πράξεις ανδρείας και αλληλεγγύης, οι μικροθυσίες και οι αναίδειες στην εξουσία, οι τιποτένιες μεγολοθυμίες και οι αδιάντροπες αντιστάσεις θα έχουν γίνει, από τη σκοπιά του μέλλοντος, οι μεγάλοι σταθμοί που οδήγησαν στην αλλαγή.
Οι επικριτές του ΣΥΡΙΖΑ λένε ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα του κόμματος είναι η απουσία ενός βιώσιμου οικονομικού προγράμματος.
Αυτό είναι λάθος. Οι οικονομολόγοι του ΣΥΡΙΖΑ, που τους γνωρίζω πολύ καλά, είναι από τους καλύτερους στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, με ευρεία διεθνή αναγνώριση. Θα ακούσετε πολλά επικριτικά σχόλια του τύπου: «δεν έχουν αναπτύξει κάποιο πολιτικό πρόγραμμα» ή «δεν έχουν σχέδιο για την οικονομία». Όταν προέρχονται από την αριστερά, τέτοιου είδους σχόλια είναι τυπικά παραδείγματα αυτού που ο Βάλτερ Μπένγιαμιν ονόμασε «αριστερή μελαγχολία»: την ηττοπάθεια και την αυθυποβολή που απωθεί ή και υποσκάπτει κάθε προοπτική επιτυχίας.
Πολλοί Έλληνες φίλοι μού λένε ότι η «πραγματική αριστερά» και ο «πραγματικός αγώνας για την ελευθερία» είναι υπαρκτά μόνο στα νέα κινήματα πολιτών, όχι στα κόμματα.
Το μεγάλο επίτευγμα των κατειλημμένων πλατειών ήταν να παγώσει προσωρινά αυτή την παλιά διχόνοια ή τουλάχιστον να φέρει εκεχειρία. Δεν μπορεί να υπάρξει κυβέρνηση της αριστεράς χωρίς κοινωνική κινητοποίηση και οι εκάστοτε νίκες των εκστρατειών αλληλεγγύης και των κοινωνικών κινημάτων δεν θα έχουν διάρκεια χωρίς αλλαγή στην κυβέρνηση. Στο κάτω-κάτω, το κράτος έχει καταστρέψει τη ζωή των ανθρώπων και χωρίς ριζική αλλαγή στα κεντρικά, όλοι οι άλλοι αγώνες και κατακτήσεις θα παραμείνουν επιμέρους. Ίσως το μέλλον της Ευρώπης να διακυβεύεται στην Ελλάδα. Είτε η καταστροφή εξαιτίας της λιτότητας θα εξαπλωθεί και θα ενταθεί κι άλλο, είτε η αντίσταση θα πετύχει την πρώτη μεγάλη της νίκη και θα δείξει σε άλλες χώρες της περιφέρειας ότι η αντίσταση και οι αγώνες δεν είναι χαμένη υπόθεση -ακόμη κι αν οι ελίτ επαναλαμβάνουν ότι «δεν υπάρχει άλλη λύση». Υπάρχει κι άλλη λύση και συμπεριλαμβάνει την πολιτική και του δρόμου και της κάλπης. Τα σημάδια είναι θετικά.
Μετάφραση: Ματίνα Καραγιαννίδου
Η Ελλάδα ανέλαβε την προεδρία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τι σημαίνει αυτό για μια Ευρώπη που βρίσκεται υπό φοβερή πίεση και σε λειτουργία πολλών ταχυτήτων;
Φοβάμαι ότι δεν σημαίνει και πολλά. Κατά τύχη ήρθε η σειρά της Ελλάδας για την προεδρία της ΕΕ τη δυσκολότερη στιγμή της κρίσης της. Μια τέτοια σύμπτωση θα είχε συμβολική αξία, αν σήμαινε ότι τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Ελλάδα και ολόκληρη η ευρωπαϊκή περιφέρεια θα έμπαιναν στο πρόγραμμα δράσης και θα ξεκινούσε ένας διάλογος για το μέλλον της Ευρώπης. Αυτό, όμως, μάλλον δεν θα συμβεί. Η σημερινή ελληνική κυβέρνηση συμβαδίζει απόλυτα με την πολιτική της Μέρκελ και του Μπαρόζο και ενεργεί σαν εισπράκτορας των δανειστών περικόπτοντας μισθούς και συντάξεις. Η λιτότητα που επιβλήθηκε από την ΕΕ και υλοποιήθηκε από την ελληνική κυβέρνηση δημιούργησε συνθήκες χωρίς κανένα προηγούμενο σε καιρό ειρήνης. Το ΑΕΠ έχει συρρικνωθεί κατά περίπου 27%, η ανεργία και η υποαπασχόληση έχουν φτάσει το 34% και η ανεργία των νέων το 60%. Η Ελλάδα βρίσκεται αντιμέτωπη με μια ανθρωπιστική κρίση που δημιούργησε πρόσφορο έδαφος για να κερδίσουν υποστήριξη οι νεοναζί του κόμματος-συμμορίας Χρυσή Αυγή. Η κυβέρνηση δεν έχει κάποιο νέο όραμα για την Ελλάδα ή για την Ευρώπη. Αποτελεί μια μάλλον λυπηρή περίπτωση του συνδρόμου του Μινχάουζεν, καθώς ισχυρίζεται ότι η καταστροφή στην Ελλάδα είναι «success story»: Το μόνο θετικό στοιχείο που μπορούν να περιμένουν από την προεδρία είναι να καθυστερήσουν για έξι μήνες οι αναμενόμενες βουλευτικές εκλογές, τις οποίες θα κερδίσει ο ΣΥΡΙΖΑ. Η κυβέρνηση υποστηρίζει ότι σύμφωνα με κάποιον άγραφο κανόνα η χώρα που βρίσκεται στην προεδρία δεν πρέπει να κάνει εκλογές στη διάρκεια της θητείας της. Όπως είπα, η προεδρία τη συγκεκριμένη στιγμή δεν είναι παρά σύμπτωση. Δυστυχώς, η κυβέρνηση με το να μην εκμεταλλευτεί αυτή την εύνοια της τύχης θα την αφήσει να μετατραπεί μια τεράστια χαμένη ευκαιρία και μια σπατάλη χρημάτων.
Στη Μαδρίτη πραγματοποιήθηκε ένα συνέδριο νέων ή «πρωτοποριακών» αριστερών κομμάτων της Ευρώπης. Θεωρείτε ότι υπάρχει ρεαλιστική πιθανότητα, «να ενωθεί πολιτικά η ευρωπαϊκή περιφέρεια ενάντια στον ευρωπαϊκό πυρήνα»; Πώς είναι δυνατόν -μετά από αυτά τα χρόνια επιβεβλημένης λιτότητας- να πολεμήσουμε τις Βρυξέλλες, το Βερολίνο και τους διεθνείς οικονομικούς θεσμούς;
Ναι, ήταν το συνέδριο του Ευρωπαϊκού Κόμματος της Αριστεράς. Η απόφασή του να εκλέξει τον Αλέξη Τσίπρα ως υποψήφιο για τη θέση του Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τις ευρωεκλογές του Μαΐου είναι μια σημαντική αντιστάθμιση για τη χαμένη ευκαιρία που μόλις ανέφερα. Τα ψηφοδέλτια της Ευρωπαϊκής Αριστεράς σε ολόκληρη την Ευρώπη θα έχουν επικεφαλής τον πρόεδρο του ΣΥΡΙΖΑ. Αυτή η καθαρά συμβολική κίνηση έχει δύο παραμέτρους. Πρώτον, θέτει τον αγώνα κατά της λιτότητας στην καρδιά της ευρωπαϊκής πολιτικής -ο ΣΥΡΙΖΑ έχει συμμετάσχει με όλες του τις δυνάμεις στην πολύμορφη αντίσταση των Ελλήνων κατά της λιτότητας. Ο λαός δέχτηκε τον ΣΥΡΙΖΑ ως το κόμμα κατά της τρόικας και του έδωσε τη θέση της κυβέρνησης εν αναμονή. Δεύτερον, η επιλογή ενός έλληνα πολιτικού ως υποψήφιου εστιάζει στην επιλογή της Ελλάδας από τις ευρωπαϊκές ελίτ ως πειραματόζωου στη διεξαγωγή του τεράστιου κοινωνικού πειράματος της λιτότητας που εξαπλώνεται τώρα σε όλη την Ευρώπη αλλά κυρίως στην περιφέρειά της. Φυσικά, περιφέρεια δεν είναι μόνο τα κράτη της Μεσογείου, αλλά επίσης η Σλοβενία, η Κροατία, τα Βαλκάνια, τα κεντροευρωπαϊκά κράτη και τα κράτη της Βαλτικής. Ο ορθόδοξος νεοφιλελευθερισμός μετέτρεψε την αρχική ιδέα της Ευρώπης της δημοκρατίας, της αλληλεγγύης και της ευημερίας σε μια Ευρώπη χωρισμένη σε κέντρο και περιφέρεια, με το κέντρο να επιβάλει νεο-αποικιοκρατική οικονομική πολιτική.
Η «διαρθρωτική προσαρμογή» της Αφρικής και η «Συναίνεση της Ουάσινγκτον» της Λατινικής Αμερικής έχουν τώρα εισαχθεί στην καρδιά της Ευρώπης. Η ανάγκη να ενωθεί η περιφέρεια είναι σημαντική, και όχι μόνο για τα PIGS (Πορτογαλία, Ιταλία, Ελλάδα και Ισπανία). Αυτοί που τώρα υποφέρουν περισσότερο μπορούν να οδηγήσουν την Ευρώπη προς μια νέα κατεύθυνση, από την οποία θα ωφεληθεί ολόκληρη η Ένωση, αυτός είναι ο βασικός άξονας του σχεδίου δράσης του ΣΥΡΙΖΑ που βρίσκει ανταπόκριση σε όλη τη νότια Ευρώπη. Μόνο την προηγούμενη εβδομάδα, η ιταλίδα δημοσιογράφος και συγγραφέας, Μπάρμπαρα Σπινέλι, πρότεινε να ενωθεί η ιταλική αριστερά υπό τον Τσίπρα και να κατέβει στις ευρωεκλογές με ένα πρόγραμμα επανίδρυσης της Ευρώπης. Φοβάμαι ότι η Ευρώπη, αν δεν επιστρέψει στις ιδρυτικές της ιδέες, θα παρακμάσει ή θα γίνει μια μικρή λέσχη του πλούσιου Βορρά που θα αντιμετωπίζεται από όλους τους άλλους ως μια νέα ιερή συμμαχία κατά των συμφερόντων των εργαζομένων στην υπόλοιπη Ευρώπη.
Πριν από δέκα χρόνια η Ευρώπη ήταν γνωστή επειδή προωθούσε τα ανθρώπινα δικαιώματα και αποτελούσε «καλό παράδειγμα για το μέλλον». Τώρα συμβαίνει το αντίθετο, η Ευρώπη γίνεται ο τόπος της ξενοφοβίας και του χρηματοοικονομικού σφετερισμού. Το κράτος πρόνοιας αργοπεθαίνει. Πού οδεύουμε;
Η ΕΕ απέτυχε να δημιουργήσει έναν ευρωπαϊκό «Δήμο», την ιδέα ενός λαού με κοινή ευρωπαϊκή καταγωγή και πολιτισμό. Αυτό έχει άμεσα αποτελέσματα στα ισχνά δημοκρατικά της ένστικτα, το ευρωπαϊκό «δημοκρατικό έλλειμμα» μοιάζει περισσότερο με πλήρη απουσία δημοκρατίας. Υπάρχει «κράτος» - οικονομική δύναμη, αλλά όχι «δήμος» -ένας κοινός λαός. Η ΕΕ έχει γίνει ένας έντονα γραφειοκρατικός θεσμός, αναγνωρίσιμος περισσότερο από τα γεωγραφικά του όρια παρά μέσω των ιδεών και των αρχών του. Υπάρχει ένας τόπος που γεωγραφικά ονομάζεται Ευρώπη, αλλά δεν ενσαρκώνει πια την Ιδέα της Ευρώπης, όπως την οραματίστηκε ο Χέγκελ, ο Χούσερλ ή ο Ντεριντά. Βασικό συστατικό αυτής της ιδέας ήταν η αναδιανομή του πλούτου από τους πλούσιους στους φτωχούς, μια στοιχειωδώς «μεταβιβαστική ένωση» που θα κάλυπτε το κενό ανάμεσα στο Βορρά και το Νότο. Η σοσιαλδημοκρατική ηγεσία του ’70 και του ’80 πέτυχε κάποιο βαθμό σύγκλισης και ένταξης και προώθησε νομοθεσίες κατά των διακρίσεων και στοιχειώδη κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα. Ο θρίαμβος της Θάτσερ ήταν να υπονομεύσει το εγχείρημα της πολιτικής ένταξης και της κοινωνικής σύγκλισης διευρύνοντας συνεχώς το σύνολο των μελών και μετατρέποντας την ΕΕ σε μια ελεύθερη αγορά. Προετοίμασε το έδαφος για τη νεοφιλελεύθερη στροφή, για την οποία το κοινό νόμισμα σήμαινε μόνο χρηματοπιστωτική σταθερότητα. Η τελευταία θεωρήθηκε σημαντικότερη από την κοινωνική συνοχή και, ως αποτέλεσμα, το κοινό νόμισμα έγινε μέσο μεταφοράς πόρων από τους φτωχούς στους πλούσιους. Αυτή είναι η τρέλα της σημερινής κατάστασης. Μεταφορά χρημάτων γίνεται μόνο από το Νότο προς το Βορρά, είτε μέσω εισαγωγών γερμανικών αυτοκινήτων και άλλων αγαθών, είτε μέσω αποπλήρωσης δανείων που χορηγήθηκαν στο Νότο για να ξεχρεωθούν τα προηγούμενα δάνεια στις τράπεζες του Βορρά. Και πάλι η Αριστερά καλείται να βοηθήσει για να σταματήσει αυτή η διαδικασία. Αλλά αυτό δεν μπορεί πια να γίνει με την επιστροφή στο παλιό σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο. Τα περισσότερα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα έχουν υιοθετήσει τις νεοφιλελεύθερες συνταγές. Η σύγχρονη ορθοδοξία είναι Θάτσερ συν Μπλερ. Υπάρχει η ανάγκη μιας νέας αριστεράς για την οικονομική αναδιάρθρωση και την αναδιανομή του πλούτου, και έμφασης στην εξάπλωση της δημοκρατίας. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι ένα νέο δημοκρατικό και σοσιαλιστικό μοντέλο.
Οι διαμαρτυρίες γίνονται μικρότερες και λιγότερο ηχηρές. Ο κόσμος, προφανώς, έχει κουραστεί. Το θέμα δεν είναι πια η πολιτική -έχει γίνει καθαρά κοινωνικό;
Δεν συμφωνώ. Οι μεγάλες εκστρατείες του 2011 άλλαξαν την πολιτική σκηνή, όταν η πλειοψηφία πήρε το μέρος του ΣΥΡΙΖΑ και εισήγαγε στην πολιτική ατζέντα την πιθανότητα της πρώτης δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης της ριζοσπαστικής αριστεράς στην ιστορία της Ευρώπης. Οι κοινωνικές κινητοποιήσεις είναι περιοδικές και η έντασή τους μεταβλητή. Ο κόσμος δεν μπορεί να είναι συνέχεια στους δρόμους, Μιλάμε για ανθρώπους που έχουν χάσει σχεδόν 50% του εισοδήματός τους τα τελευταία 4 χρόνια και η πρώτη και καθημερινή τους προτεραιότητα είναι η επιβίωση. Ωστόσο, αυτό που διαφοροποιεί το κίνημα αντίδρασης στην Ελλάδα από τον συνηθισμένο ακτιβισμό του συνδικαλισμού ή των κοινωνικών κινημάτων είναι ακριβώς η επιμονή του και ο πολιτικός του χαρακτήρας. Στις πρόσφατες απεργίες των γιατρών του ΕΣΥ ή των διοικητικών υπαλλήλων των πανεπιστημίων (και οι δύο κλάδοι αποδεκατίστηκαν από τις οριζόντιες απολύσεις), οι απεργοί επανειλημμένα δήλωσαν ότι μόνη λύση είναι να αλλάξει η κυβέρνηση. Τίποτα άλλο δεν μπορεί να σταματήσει την ολική καταστροφή του κοινωνικού ιστού. Επίσης, όταν έκλεισε ο δημόσιος ραδιοτηλεοπτικός φορέας τον Ιούνιο, με 3 κανάλια και 6 ραδιοσταθμούς να σιγούν και 2.500 εργαζόμενους να απολύονται, η απάντηση των δημοσιογράφων και των τεχνικών ήταν να καταλάβουν τις εγκαταστάσεις και να αρχίσουν να μεταδίδουν ένα ανεξάρτητο τηλεοπτικό και ραδιοφωνικό πρόγραμμα, που αγκαλιάστηκε από τον κόσμο ως το καλύτερο πρόγραμμα που υπήρξε ποτέ. Ταυτοχρονα γίνονται πολλές τοπικές εκστρατείες αλληλεγγύης και υπάρχουν πολλές πρωτοβουλίες εναλλακτικής κοινωνικής οικονομίας. Ο κοινωνικός χάρτης έχει αλλάξει. Όμως, όλοι συμφωνούν ότι χωρίς αλλαγή στην κορυφή, οι προσπάθειες και οι επιτυχίες στις γειτονιές δεν θα είναι αρκετές. Η πολιτική της ΕΕ και της κυβέρνησης ευθύνεται για την επιβολή της λιτότητας και από αυτήν πρέπει να απαλλαγούμε.
Είχατε προβλέψει την άνοδο του νεοναζισμού; Τι την προκάλεσε;
Μπορούσαμε να την προβλέψουμε, αν και κάποιοι έκαναν πως δεν την έβλεπαν με την ελπίδα ότι δεν ήταν παρά ένας εφιάλτης. Μόνο η δολοφονία του τραγουδιστή της ραπ Παύλου Φύσσα, το Σεπτέμβριο του 2013 αφύπνισε την ιστορική μνήμη των Ελλήνων. Τους θύμισε τις δικτατορίες, τον εμφύλιο, την ταραγμένη δεκαετία του '50, τη δολοφονία Λαμπράκη που απαθανατίστηκε στην ταινία «Ζ» του Κώστα Γαβρά. Όμως, γιατί δεν υπήρξε η ίδια αντίδραση όταν η ακροδεξιά έκανε επιθέσεις σε μετανάστες και μικροπωλητές ή όταν διέπραττε κάθε είδους έγκλημα σε βάρος μεταναστών, Ρομά, ομοφυλόφιλων και αριστερών; Πρώτον, επειδή η ενημέρωση από τα ΜΜΕ για τέτοια περιστατικά ήταν ανεπαρκής και δεύτερον, δεν υπήρξε κάποια δημόσια πρωτοβουλία από πολιτικούς για να ενθαρρυνθεί ο σχηματισμός αντιφασιστικού μετώπου. Όλοι είμαστε συνυπεύθυνοι, ακόμα και η αριστερά. Το να θεωρείται η ζωή ενός Έλληνα πολυτιμότερη από αυτή ενός μετανάστη αποτελεί έμμεση υιοθέτηση της φασιστικής ιδεολογίας. Όπως είπε και ο φιλόσοφος Εμάνουελ Λεβινάς: «Όποιος σκοτώνει έναν άνθρωπο σκοτώνει ολόκληρη της ανθρωπότητα». Οι φασιστικές δολοφονίες δεν έρχονται ως απάντηση στις πράξεις κάποιου, αλλά στην ιδιότητά του: μαύρος, Εβραίος, ομοφυλόφιλος, αριστερός... Ο φασισμός σε καταδικάζει επειδή υπάρχεις, για αυτό που είσαι, όχι για αυτά που κάνεις. Οι ευθύνες της κυβέρνησης, όμως, που ανέχτηκε ή ενθάρρυνε αυτές τις πράξεις, είναι επίσης τεράστιες. Λίγο πριν τη δολοφονία του Φύσσα, δεξιοί πολιτικοί και σχολιαστές, τρομοκρατημένοι από την άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ στις δημοσκοπήσεις, δήλωναν ότι το κυβερνών κόμμα της Νέας Δημοκρατίας θα έπρεπε να σκεφτεί μια συνεργασία με τη Χρυσή Αυγή, αν αυτή άλλαζε και γινόταν πιο μετριοπαθής και πολιτισμένη. Και φυσικά τώρα γνωρίζουμε ότι υπάρχει σύμπραξη ανάμεσα στους ναζί και κάποια τμήματα του κράτους.
Όλα τα κράτη χρησιμοποιούν δύο μορφές βίας. Η πρώτη είναι νόμιμη, προβλέπεται από το νόμο και παρέχει στο κράτος το «μονοπώλιο της βίας». Η δεύτερη είναι τυπικά παράνομη και χρησιμοποιεί παρακρατικές μεθόδους που ενεργούν υπογείως. Στην περίπτωση της Χρυσής Αυγής οι δύο μορφές βίας φαίνεται να είναι σε αρμονική συνεργασία. Δεν μπορούμε να ξέρουμε αυτή τη στιγμή αν αυτό είναι μια ιστορική σύμπτωση ή αποτέλεσμα σχεδίου. Υπάρχουν αποδείξεις στην Ελλάδα, αλλά και στην Τουρκία και σε οποιοδήποτε σύγχρονο κράτος, για το ότι η «τυπικά παράνομη» μορφή βίας κερδίζει έδαφος. Όταν εκλείπει η αποδοχή του κράτους -που συμπυκνώνεται στη φράση «το κράτος κάνει καλά τη δουλειά του»- τότε αυτό καταφεύγει σε τέτοιες βοηθητικές μεθόδους αποδοχής, αυξάνοντας τη χρήση βίας, κρυφής και φανερής. Πιστεύω ότι σε αυτό το στάδιο βρισκόμαστε τώρα. Η Χρυσή Αυγή είναι ένα σύμπτωμα της ευρύτερης δυσφορίας της άρχουσας τάξης και του κρατικού συστήματος που δημιουργήθηκε για να εξασφαλίσει τη σταθερή της κυριαρχία.
Υπάρχει η πιθανότητα κοινωνικής/εμφύλιας σύγκρουσης μεγαλύτερης κλίμακας στην Ελλάδα;
Μόνο αν υποκινηθεί από τα υπόγεια κομμάτια του κράτους που φοβούνται για την εξαφάνισή τους από την κυβέρνηση της αριστεράς. Ο σκληρός πυρήνας της Χρυσής Αυγής είναι μικρός και αποτελείται κυρίως από τραμπούκους και μικροεγκληματίες, δεν αποτελεί σημαντική απειλή για την αστική ειρήνη. Οι φτωχοί, άνεργοι, απελπισμένοι άνθρωποι που στηρίζουν τώρα τους ναζί στις δημοσκοπήσεις θα μετακινηθούν κατά πάσα πιθανότητα προς την πλευρά που υπερασπίζεται τα συμφέροντά τους -την αριστερά. Στην Ελλάδα είναι πιθανό να παρατηρηθεί αντεστραμμένο το φαινόμενο Λεπέν: η εργατική τάξη που υποστήριζε την ακροδεξιά να μετακινηθεί μαζικά προς την αριστερά.
Πώς βλέπετε το μέλλον της Μεσογείου -Βόρειας και Νότιας; Συμφωνείτε ότι η βόρεια Μεσόγειος αγωνίζεται για το παρελθόν της και η Βόρεια Αφρική για το μέλλον της; Εντοπίζετε κοινά σημεία ανάμεσα στις εξεγέρσεις της νότιας Ευρώπης και του Αραβικού κόσμου;
Ναι, και όχι μόνο: στην Τουρκία, στη Βραζιλία... σε όλο τον κόσμο. Η «νέα παγκόσμια τάξη» που ανακοινώθηκε το 1989 ήταν η συντομότερη στην ιστορία, με το τέλος της να έρχεται αιφνιδιαστικά το 2008. Διαμαρτυρίες, διαδηλώσεις και εξεγέρσεις έχουν ξεσπάσει σε όλο τον κόσμο. Ούτε η άρχουσα τάξη ούτε οι ριζοσπάστες είχαν προβλέψει ένα τέτοιο κύμα, πράγμα που οδήγησε σε πανικόβλητη αναζήτηση κάποιου ιστορικού προηγούμενου. Ένας πρώην διευθυντής των μυστικών υπηρεσιών της Βρετανίας υποστηρίζει ότι «πρόκειται για ένα επαναστατικό κύμα σαν αυτό του 1848». Ο βρετανός δημοσιογράφος Πολ Μέισον συμφωνεί: |Υπάρχουν σημαντικές ομοιότητες -κυρίως με το 1848, και με το κύμα δυσαρέσκειας που προηγήθηκε του 1914». Η αντίσταση και η επανάσταση πλανώνται στην ατμόσφαιρα. Νέες μορφές αντίστασης και ξεσηκωμού εμφανίζονται συνεχώς. Το πότε θα κάνουν την εμφάνισή τους είναι απρόβλεπτο, σίγουρα όμως θα την κάνουν.
Η λιτότητα, η ανισότητα και η ακραία φτώχεια είναι ο κοινός εχθρός που ενώνει πολλούς λαούς της Ευρώπης αλλά και όλου του κόσμου. Ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό είναι ο θρίαμβος του νεοφιλελευθερισμού και η επακόλουθη παρακμή της δημοκρατίας σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο νεοφιλελευθερισμός είναι παγκόσμια ιδεολογία και κοσμοθεωρία. Διαστρεβλώνει τη λογική και του κλασικού φιλελευθερισμού και της σοσιαλδημοκρατίας υποβιβάζοντας την πολιτική στη διαχείριση του χρηματοοικονομικού τομέα. Υποβάλλει όλους τους τομείς της ζωής στη λογική της οικονομικής βελτιστοποίησης και σε μια κατανομή των αγαθών, των αξιών και των προοπτικών ζωής με επίκεντρο την αγορά. Η κυβέρνηση αντικαταστάθηκε από τη «διακυβέρνηση» που διέπεται από την ίδια λογική. Ο homo economicus (οικονομικός άνθρωπος) γίνεται homo tout court (ο όλος άνθρωπος). Όλα υπόκεινται στη λογική της αγοράς. Δεν είναι η οικονομία της αγοράς που διακυβεύεται αλλά η κοινωνία της αγοράς.
Διαφωτιστές οικονομολόγοι, εκσυγχρονιστές γραφειοκράτες και πατριωτικά ΜΜΕ έχουν αντικαταστήσει σε μεγάλο βαθμό την πολιτική δράση, μετατρέποντας το κράτος εσωτερικά σε σωματοφύλακα της αγοράς και εξωτερικά σε δήθεν ανεκτικό υπέρμαχο της ηθικής για τους «ανθρωπιστικούς» μας πολέμους. Μια μόνιμη, φτιαχτή κατάσταση εξαίρεσης έχει επιβληθεί σε ολόκληρο το Δυτικό Κόσμο. Παντού υψώνονται τείχη. Όσοι είχαν δελεαστεί από τη χρηματοπιστωτική φούσκα πρέπει να μάθουν να ζουν χωρίς να καταναλώνουν. Δεν υποφέρει πια μόνο ο περιθωριοποιημένος Άλλος. Σε όλο τον κόσμο μεγάλα μέρη του πληθυσμού από ευκατάστατοι γίνονται νεόπτωχοι και από ευνοημένοι της εξουσίας, αποκλεισμένοι. Τι θα ακολουθήσει; Εξέγερση. Πού; Στην Τουρκία, τη Βραζιλία, τη Βουλγαρία, την Αίγυπτο; Τώρα στη Βοσνία στην Ταϊλάνδη, στην Ουκρανία. Δεν ξέρουμε πού ακριβώς θα συμβεί, αλλά ξέρουμε ότι θα συμβεί.
Τι μέλλον έχει η αντίσταση; Ποια θα μπορούσαν να είναι τα επόμενα βήματα, οι επόμενες κινήσεις; Ειδικά όσο αφορά την κατάσταση στους δρόμους;
Επιτρέψτε μου να απαντήσω με τρεις θεωρίες που έχω αναπτύξει ως αποτέλεσμα της συμμετοχής μου σε διάφορες μορφές αντίστασης και της θεωρητικής μου δουλειάς.
1. Η αντίσταση είναι μια διαδικασία ή μια εμπειρία υποκειμενοποίησης. Γινόμαστε καινούργια υποκείμενα όταν αντιλαμβανόμαστε μια διάσπαση στην ταυτότητά μας, όταν η δική μου, συγκεκριμένη ύπαρξη έχει αποτύχει και η ταυτότητά μου είναι διασπασμένη και δεν μπορεί να ολοκληρωθεί. Η αποτυχία της καθημερινής μας ρουτίνας, με την οποία ταυτιζόμαστε, ανοίγει το δρόμο για την καθολικότητα της αντίστασης. Η αντίσταση ενέχει ρίσκο και επιμονή. Αντίσταση είναι να τολμάμε την ελευθερία.
2. Η αντίσταση είναι πρωταρχικά γεγονός, όχι υποχρέωση. Δεν είναι η έννοια ή η θεωρία της δικαιοσύνης ή του κομμουνισμού που οδηγεί στην αντίσταση, αλλά η αίσθηση της αδικίας, η σωματική αντίδραση στον πόνο, στην πείνα, στην απελπισία. Η ιδέα της δικαιοσύνης και της ισότητας διατηρείται ή χάνεται ως αποτέλεσμα της ύπαρξης και του μεγέθους της αντίστασης.
3. Οι τοπικές και περιφερειακές μορφές αντίστασης μπορούν να λάβουν πολιτικό χαρακτήρα και να καταφέρουν να αλλάξουν δραστικά την ισορροπία δυνάμεων αν γίνουν μαζικές και περιεκτικές, αν για ένα μικρότερο ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα ένα σύνολο αιτημάτων, η πολυμορφία του αγώνα, η τοπική και περιφερειακή δυσαρέσκεια συγκεντρώσει όλες αυτές τις δυνάμεις αντίστασης σε κοινό τόπο και χρόνο. Στην περίπτωση αυτή, η αντίσταση γίνεται ηγεμονική δύναμη. Αλλά πρέπει να θυμόμαστε ότι οι αντιθέσεις στο λαϊκο πόλο δεν μπορούν ποτέ να ξεπεραστούν ή διαγραφούν πλήρως. Μια ηγεμονική πολιτική, επομένως, πρέπει πάντα να βρίσκει μια κεντρική γραμμή αντίθεσης με την εξουσία που να μπορεί να ουδετεροποιεί, έστω και προσωρινά, την ποικιλομορφία των εντάσεων και συγκρούσεων.
Πιστεύετε ότι ο ΣΥΡΙΖΑ μπορεί να αλλάξει τα πράγματα; Υπάρχει πιθανότητα νίκης, αν γίνουν νέες εκλογές μετά την πιθανή κατάρρευση της κυβέρνησης Σαμαρά; Είναι πιθανό να επιτευχθούν οι στόχοι με το υπάρχον πολιτικό σύστημα;
Για να χρησιμοποιήσω μια έκφραση που θα κάνει πολλούς μαρξιστές να χαμογελάσουν κυνικά: το τέλος ενός συστήματος εξουσίας είναι ζήτημα ιστορικής αναγκαιότητας. Στη διάρκεια της ιστορίας, οι επαναστάσεις έχουν επιτυχία όταν ένα σύστημα εξουσίας έχει κάνει τον κύκλο του και έχει γίνει πλέον παρωχημένο και βλαβερό. Τέτοια είναι η περίπτωση της Ελλάδας. Η ιστορική αναγκαιότητα μπορεί να αναγνωριστεί, φυσικά, μόνο εκ των υστέρων. Δεν πιστεύουμε πια στην πορεία προς την πρόοδο ως μονόδρομο. Τρία στοιχεία απαιτούνται για να γίνει ένα ενδεχόμενο αναγκαιότητα: 1) ισχυρή λαϊκή βούληση, 2) ένας πολιτικός φορέας έτοιμος να αναλάβει την εξουσία, και 3) ένας καταλύτης που να συνδυάσει τα άλλα στοιχεία σε ένα εκρηκτικό σύνολο. Έχουν προκύψει και τα τρία: Η Ελλάδα ως λαϊκή βούληση αντίστασης, ο ΣΥΡΙΖΑ ως πολιτικός φορέας και η λιτότητα ως καταλύτης που θα οδηγήσει στην πρώτη κυβέρνηση της ριζοσπαστικής αριστεράς στην Ευρώπη.
Είναι έτοιμη η αριστερά; Μπορεί να τα καταφέρει; Υπάρχουν γεγονότα για τα οποία προετοιμάζεσαι και άλλα που σου έρχονται κατακέφαλα, όπως ένας σεισμός ή ένα θαύμα. Κανείς δεν θα είναι ποτέ έτοιμος να ερωτευτεί ή να ξεκινήσει μια επανάσταση. Η απόφαση και η δράση μοιάζει λίγο με τρέλα, με κεραυνοβόλο έρωτα, σε παρασέρνει. Ο ΣΥΡΙΖΑ έγινε δεκτός από τον κόσμο ως υποκείμενο ριζοσπαστικής αλλαγής. Σε μια τέτοια συγκυρία, η ερώτηση «τι θα κάνει η αριστερά όταν αναλάβει την εξουσία;» έχει μόνο μία απάντηση: η επόμενη μέρα θα είναι η συνέχεια της προηγούμενης. Δεν υπάρχει προηγούμενο ή παράδειγμα προς μίμηση: η αριστερά θα πρέπει να αυτοσχεδιάσει και να προσαρμοστεί, να γίνει ανηλεώς πραγματιστική και να μην κάνει κανέναν συμβιβασμό ως προς τις αρχές της. Υπάρχουν περιθώρια για σχεδιασμό, για να αναπτυχθούν πολιτικές, για προετοιμασία, αλλά υπάρχει και η πρόκληση της αντίδρασης στα γεγονότα, η επιτακτικότητα των εξελίξεων. Η ιστορία δεν γράφεται εκ των προτέρων, με κάποιου είδους γραμμική πρόοδο, αλλά αναδρομικά, μετά από τα γεγονότα, όταν μια σειρά από ασήμαντα δευτερεύοντα συμβάντα αναγνωρίζονται ως η αλληλουχία που οδήγησε στην αλλαγή. Αυτό που σήμερα φαίνεται για πολλούς απίστευτο, τρελό, δηλαδή μια κυβέρνηση της αριστεράς, όταν έρθει με το καλό, θα ειδωθεί και από μας και από αντίπαλους ως απαραίτητη και αναπόδραστη ιστορική κίνηση. Έτσι λειτουργεί η φιλοσοφία της ιστορίας, πολλά γεγονότα φαίνονται ασύνδετα και τυχαία. Ας πούμε περιληπτικά και με πολλές παραλείψεις, η ριζοσπαστικοποίηση του Συνασπισμού, η δημιουργία του ΣΥΡΙΖΑ με τις πολλές συνιστώσες, η υπεράσπιση του Δεκέμβρη, η συμμετοχή στις πλατείες και τις αντιστάσεις, η υιοθεσία του από το λαό. Όλα αυτά που από την πλευρά των συμμετεχόντων και της πράξης μπορεί να εμφανίζονται ως μη σχετιζόμενα, τυχαία συμβάντα, εγγεγραμένα σε διαφορετικές ακολουθίες, θα γίνουν με την αναδρομική τους ανασύνθεση απαραίτητοι κρίκοι στην αλυσίδα της ιστορικής αναγκαιότητας. Η αιτιακή συνέχεια αντιστρέφει το βέλος του χρόνου, πηγαίνει από μπρος προς τα πίσω, αυτή τη στιγμή γράφουμε την ιστορία που μας έφερε εδώ που είμαστε. Δεν φτιάχνουμε, λοιπόν, απλώς την ιστορία μας, όπως έλεγε ο Μαρξ, αλλά γράφουμε, δίνουμε αφηγηματική μορφή σήμερα σ’ αυτά που έγιναν πριν και οδήγησαν αναπόδραστα στο σήμερα. Πολλές φορές βρισκόμαστε στο υψηλότερο σημείο της αιτιακής αλυσίδας τη στιγμή που αντιλαμβανόμαστε τη δική μας συμμετοχή ως δευτερεύουσα, ασήμαντη, ασύνδετη με οποιαδήποτε νομοτέλεια. Έτσι μπαίνουμε εμείς οι πολίτες, οι καθημερινοί και ταπεινοί, στην ιστορία και έτσι φτιάχνεται η ιστορία: όταν οι μικρές πράξεις ανδρείας και αλληλεγγύης, οι μικροθυσίες και οι αναίδειες στην εξουσία, οι τιποτένιες μεγολοθυμίες και οι αδιάντροπες αντιστάσεις θα έχουν γίνει, από τη σκοπιά του μέλλοντος, οι μεγάλοι σταθμοί που οδήγησαν στην αλλαγή.
Οι επικριτές του ΣΥΡΙΖΑ λένε ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα του κόμματος είναι η απουσία ενός βιώσιμου οικονομικού προγράμματος.
Αυτό είναι λάθος. Οι οικονομολόγοι του ΣΥΡΙΖΑ, που τους γνωρίζω πολύ καλά, είναι από τους καλύτερους στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, με ευρεία διεθνή αναγνώριση. Θα ακούσετε πολλά επικριτικά σχόλια του τύπου: «δεν έχουν αναπτύξει κάποιο πολιτικό πρόγραμμα» ή «δεν έχουν σχέδιο για την οικονομία». Όταν προέρχονται από την αριστερά, τέτοιου είδους σχόλια είναι τυπικά παραδείγματα αυτού που ο Βάλτερ Μπένγιαμιν ονόμασε «αριστερή μελαγχολία»: την ηττοπάθεια και την αυθυποβολή που απωθεί ή και υποσκάπτει κάθε προοπτική επιτυχίας.
Πολλοί Έλληνες φίλοι μού λένε ότι η «πραγματική αριστερά» και ο «πραγματικός αγώνας για την ελευθερία» είναι υπαρκτά μόνο στα νέα κινήματα πολιτών, όχι στα κόμματα.
Το μεγάλο επίτευγμα των κατειλημμένων πλατειών ήταν να παγώσει προσωρινά αυτή την παλιά διχόνοια ή τουλάχιστον να φέρει εκεχειρία. Δεν μπορεί να υπάρξει κυβέρνηση της αριστεράς χωρίς κοινωνική κινητοποίηση και οι εκάστοτε νίκες των εκστρατειών αλληλεγγύης και των κοινωνικών κινημάτων δεν θα έχουν διάρκεια χωρίς αλλαγή στην κυβέρνηση. Στο κάτω-κάτω, το κράτος έχει καταστρέψει τη ζωή των ανθρώπων και χωρίς ριζική αλλαγή στα κεντρικά, όλοι οι άλλοι αγώνες και κατακτήσεις θα παραμείνουν επιμέρους. Ίσως το μέλλον της Ευρώπης να διακυβεύεται στην Ελλάδα. Είτε η καταστροφή εξαιτίας της λιτότητας θα εξαπλωθεί και θα ενταθεί κι άλλο, είτε η αντίσταση θα πετύχει την πρώτη μεγάλη της νίκη και θα δείξει σε άλλες χώρες της περιφέρειας ότι η αντίσταση και οι αγώνες δεν είναι χαμένη υπόθεση -ακόμη κι αν οι ελίτ επαναλαμβάνουν ότι «δεν υπάρχει άλλη λύση». Υπάρχει κι άλλη λύση και συμπεριλαμβάνει την πολιτική και του δρόμου και της κάλπης. Τα σημάδια είναι θετικά.
Μετάφραση: Ματίνα Καραγιαννίδου
RSS Feed
