Τάσος Τσακίρογλου
(Ξανα)είδα προχθές την ταινία της Χάιφα Αλ Μανσούρ «Μαίρη Σέλεϊ» (2017), η οποία αναπαριστά μυθοπλαστικά τη ζωή της συγγραφέως του γοτθικού λογοτεχνικού αριστουργήματος «Φρανκενστάιν». Μια ζωή γεμάτη πόνο, απογοήτευση και απόρριψη στα χέρια του διάσημου συζύγου της και ποιητή Πέρσι Σέλεϊ.
Το έργο αυτό, μεταξύ πολλών άλλων, μας προειδοποιούσε για τις εκτροπές της επιστήμης και το σχιζοφρενικό πολλών επιστημόνων, ενώ εντάσσεται στο μεγάλο ρεύμα-κίνημα του Ρομαντισμού, το οποίο αναπτύχθηκε στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα.
Ο Ρομαντισμός αποτέλεσε την άλλη όψη του νομίσματος από τον Διαφωτισμό. Εάν Διαφωτισμός σήμαινε Λογική και Ορθολογισμό, ο Ρομαντισμός εκπροσωπούσε το Υποσυνείδητο και το Συναίσθημα. Πιο συγκεκριμένα, το ρεύμα του Επαναστατικού Ρομαντισμού είχε στραμμένο το βλέμμα στο μέλλον και δεν ονειρευόταν να παλινορθώσει μια «Χρυσή Εποχή» στο παρελθόν, κάτι που επεδίωκαν διάφορες ποικιλίες αντιδραστικών. Κάποιοι από τους εκπροσώπους του ήταν ο Γουίλιαμ Μόρις και ο Τζον Ράσκιν.
Αυτός λοιπόν ο Ρομαντισμός μάς χτύπησε πρώτος πολλαπλά καμπανάκια για τις στρεβλώσεις του Διαφωτισμού:
■ Για την εργαλειοποίηση του Ορθού Λόγου
■ Για την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος από την καλπάζουσα βιομηχανία
■ Για την πορεία μιας επιστήμης που υποδουλώνει τον ίδιο τον άνθρωπο
■ Για την έλλειψη της φαντασίας από την εξίσωση της ζωής
■ Για την ανάγκη καλλιέργειας του δημιουργικού πνεύματος
■ Για τις ψευδαισθήσεις της «προόδου» και της γραμμικής εξέλιξης της Ιστορίας
■ Για την ανάγκη ποιότητας και όχι μόνο ποσότητας στα πράγματα
Σήμερα θα χρειαζόμασταν όσο τίποτα έναν νέο Επαναστατικό Ρομαντισμό, σε συναίρεση με τις αξίες του Διαφωτισμού. Γιατί;
● Επειδή είμαστε αντιμέτωποι με νέες μορφές εργαλειοποίησης του ορθολογισμού: είτε με τη μορφή της βιοτεχνολογίας και των παρεμβάσεων στο ανθρώπινο DNA, είτε με την κρυονική επιστήμη και τον ιμορταλισμό, δηλαδή την ιδεολογία που επιδιώκει την αποφυγή του θανάτου και τη διατήρηση της φυσικής ύπαρξης, μέσα από την «κατάψυξη» του σώματος. Είτε με μιαν άλλη παραλλαγή «επιστημονικής» σχιζοφρένειας, τον διανθρωπισμό (transhumanism), δηλαδή την πίστη ότι το ανθρώπινο γένος μπορεί να εξελιχτεί πέραν των φυσικών και πνευματικών του περιορισμών, κυρίως μέσω της συγχώνευσής του με τις μηχανές. Η τεχνητή νοημοσύνη και οι ιδέες του cyborg είναι προς αυτή την κατεύθυνση. Τέλος, υπάρχει και η κλιματική αλλαγή, η οποία δεν ρυπαίνει απλώς το περιβάλλον, όπως κάποτε η βιομηχανία, αλλά απειλεί να εξαφανίσει ολόκληρο τον πολιτισμό και το ανθρώπινο γένος.
«Ο βιοκαπιταλισμός είναι ενδεχομένως ένα νέο στάδιο σε μια μακρά διαδικασία. Ο καπιταλισμός βλέπει τον κόσμο σαν μια πηγή πόρων που μπορούν να αρπαχτούν, να πωληθούν και να αποφέρουν κέρδη. Το ανθρώπινο σώμα είναι μια νέα περιοχή προς εκμετάλλευση, όχι μόνο σαν εργατική δύναμη, αλλά και σαν υλικό. Αυτό το υλικό έχει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: είναι άπειρο και η ροή της ζωής δεν σταματά ποτέ». (Φρανκ Νταμούρ συνέντευξή του στην «Εφ.Συν.» 14/10/18).
Οπως ο Φρανκενστάιν έφτιαξε το τέρας του από κομμάτια σάρκας, έτσι σήμερα θέλουμε να φτιάξουμε ένα τέρας συντιθέμενο από άνθρωπο και κομμάτια μηχανής. Η Ιστορία έδειξε ότι δεν είναι γραμμική, αλλά περιλαμβάνει μεγάλες δόσεις ενδεχομενικότητας, ενώ η «πρόοδος» είναι πάντα σχετική με το τίμημα που καλούμαστε να πληρώσουμε. Εάν αυτό το τίμημα είναι η καταστροφή, τότε πρέπει να πάρουμε στα σοβαρά τις προειδοποιήσεις ενός νέου τύπου Ρομαντισμού.
(Ξανα)είδα προχθές την ταινία της Χάιφα Αλ Μανσούρ «Μαίρη Σέλεϊ» (2017), η οποία αναπαριστά μυθοπλαστικά τη ζωή της συγγραφέως του γοτθικού λογοτεχνικού αριστουργήματος «Φρανκενστάιν». Μια ζωή γεμάτη πόνο, απογοήτευση και απόρριψη στα χέρια του διάσημου συζύγου της και ποιητή Πέρσι Σέλεϊ.
Το έργο αυτό, μεταξύ πολλών άλλων, μας προειδοποιούσε για τις εκτροπές της επιστήμης και το σχιζοφρενικό πολλών επιστημόνων, ενώ εντάσσεται στο μεγάλο ρεύμα-κίνημα του Ρομαντισμού, το οποίο αναπτύχθηκε στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα.
Ο Ρομαντισμός αποτέλεσε την άλλη όψη του νομίσματος από τον Διαφωτισμό. Εάν Διαφωτισμός σήμαινε Λογική και Ορθολογισμό, ο Ρομαντισμός εκπροσωπούσε το Υποσυνείδητο και το Συναίσθημα. Πιο συγκεκριμένα, το ρεύμα του Επαναστατικού Ρομαντισμού είχε στραμμένο το βλέμμα στο μέλλον και δεν ονειρευόταν να παλινορθώσει μια «Χρυσή Εποχή» στο παρελθόν, κάτι που επεδίωκαν διάφορες ποικιλίες αντιδραστικών. Κάποιοι από τους εκπροσώπους του ήταν ο Γουίλιαμ Μόρις και ο Τζον Ράσκιν.
Αυτός λοιπόν ο Ρομαντισμός μάς χτύπησε πρώτος πολλαπλά καμπανάκια για τις στρεβλώσεις του Διαφωτισμού:
■ Για την εργαλειοποίηση του Ορθού Λόγου
■ Για την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος από την καλπάζουσα βιομηχανία
■ Για την πορεία μιας επιστήμης που υποδουλώνει τον ίδιο τον άνθρωπο
■ Για την έλλειψη της φαντασίας από την εξίσωση της ζωής
■ Για την ανάγκη καλλιέργειας του δημιουργικού πνεύματος
■ Για τις ψευδαισθήσεις της «προόδου» και της γραμμικής εξέλιξης της Ιστορίας
■ Για την ανάγκη ποιότητας και όχι μόνο ποσότητας στα πράγματα
Σήμερα θα χρειαζόμασταν όσο τίποτα έναν νέο Επαναστατικό Ρομαντισμό, σε συναίρεση με τις αξίες του Διαφωτισμού. Γιατί;
● Επειδή είμαστε αντιμέτωποι με νέες μορφές εργαλειοποίησης του ορθολογισμού: είτε με τη μορφή της βιοτεχνολογίας και των παρεμβάσεων στο ανθρώπινο DNA, είτε με την κρυονική επιστήμη και τον ιμορταλισμό, δηλαδή την ιδεολογία που επιδιώκει την αποφυγή του θανάτου και τη διατήρηση της φυσικής ύπαρξης, μέσα από την «κατάψυξη» του σώματος. Είτε με μιαν άλλη παραλλαγή «επιστημονικής» σχιζοφρένειας, τον διανθρωπισμό (transhumanism), δηλαδή την πίστη ότι το ανθρώπινο γένος μπορεί να εξελιχτεί πέραν των φυσικών και πνευματικών του περιορισμών, κυρίως μέσω της συγχώνευσής του με τις μηχανές. Η τεχνητή νοημοσύνη και οι ιδέες του cyborg είναι προς αυτή την κατεύθυνση. Τέλος, υπάρχει και η κλιματική αλλαγή, η οποία δεν ρυπαίνει απλώς το περιβάλλον, όπως κάποτε η βιομηχανία, αλλά απειλεί να εξαφανίσει ολόκληρο τον πολιτισμό και το ανθρώπινο γένος.
«Ο βιοκαπιταλισμός είναι ενδεχομένως ένα νέο στάδιο σε μια μακρά διαδικασία. Ο καπιταλισμός βλέπει τον κόσμο σαν μια πηγή πόρων που μπορούν να αρπαχτούν, να πωληθούν και να αποφέρουν κέρδη. Το ανθρώπινο σώμα είναι μια νέα περιοχή προς εκμετάλλευση, όχι μόνο σαν εργατική δύναμη, αλλά και σαν υλικό. Αυτό το υλικό έχει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: είναι άπειρο και η ροή της ζωής δεν σταματά ποτέ». (Φρανκ Νταμούρ συνέντευξή του στην «Εφ.Συν.» 14/10/18).
Οπως ο Φρανκενστάιν έφτιαξε το τέρας του από κομμάτια σάρκας, έτσι σήμερα θέλουμε να φτιάξουμε ένα τέρας συντιθέμενο από άνθρωπο και κομμάτια μηχανής. Η Ιστορία έδειξε ότι δεν είναι γραμμική, αλλά περιλαμβάνει μεγάλες δόσεις ενδεχομενικότητας, ενώ η «πρόοδος» είναι πάντα σχετική με το τίμημα που καλούμαστε να πληρώσουμε. Εάν αυτό το τίμημα είναι η καταστροφή, τότε πρέπει να πάρουμε στα σοβαρά τις προειδοποιήσεις ενός νέου τύπου Ρομαντισμού.