Επίσης οι συντάξεις παντού μειώνονται και στην Ελλάδα έχουν μειωθεί εξαιρετικά με τις πολιτικές των μνημονίων των τελευταίων χρόνων. Η μεγάλη μερίδα των χαμηλοσυνταξιούχων λοιπόν δεν θα μπορούν να συνεχίζουν την ιδιοκατοίκηση, ακόμα και αν έχουν ιδιόκτητα σπίτια. Στην Ελλάδα βέβαια θα υπάρξει ένας δυσμενής συνδυασμός: οι νέοι άνεργοι, οι γονείς-γέροι με συντάξεις πείνας. Ποια μπορεί να είναι η λύση για τους ηλικειωμένους, οι οποίοι εκ των πραγμάτων δεν μπορούν να κάνουν και πολλά πράγματα για να βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής τους, όπως πιθανά μπορούν οι νεότεροι είτε αναζητώντας αλλού δουλειά είτε μεταναστεύοντας; Ιδίως για τους ηλικειωμένους που ζουν μόνοι ή δεν έχουν καθόλου παιδιά;
Μια κατάλληλη λύση θα ήταν οι κοινότητες συνβίωσης ηλικιωμένων (επίσης: κοινότητες συγκατοίκησης ηλικιωμένων ή Διευρυμένες οικογένειες ηλικειωμένων), όπου οι ηλικιωμένοι μοιράζονται ένα μεγάλο διαμέρισμα ή ένα μεγάλο σπίτι-μονοκατοικία ή ένα συγκρότημα κατοικιών για να ζήσουν εκεί μαζί. Στην Ευρώπη -και ιδίως στη Γερμανία τα τελευταία χρόνια- έχουν δημιουργηθεί ένα εκτεταμένο πεδίο τέτοιων δομών συγκατοίκησης και συν-διαβίωσης.
Ζώντας μαζί αντί ο καθένας/μια μόνη
Η διαβίωση σε μια τέτοια κοινότητα ηλικιωμένων έχει τα χαρακτηριστικά κοινοτικής ζωής που επωφελείται από ένα ισχυρό κοινωνικό δίκτυο εντός της ομάδας διαβίωσης. Οι κοινόχρηστοι χώροι κυρίως προσκαλούν για αυτό, αλλά συχνά και οι κοινές δραστηριότητες, είτε συζητήσεις για κοινού ενδιαφέροντος θέματα είναι αυτές, είτε για κοινές εργασίες στον κήπο, είτε για οργάνωση γιορτών και εκδρομών. Ωστόσο, θα μπορούν τα μέλη να αποσύρονται, αν το επιθυμούν. Αυτό τους επιτρέπει το δικό τους δωμάτιο ή διαμέρισμα που θα διαθέτουν, με ταυτόχρονη πρόσβαση στους ομαδικούς χώρους, όταν το χρειάζονται.
Σε μια κοινότητα συμβίωσης ηλικιωμένων ζουν μαζί ηλικιωμένοι που είτε έχουν ήδη συνταξιοδοτηθεί είτε πρόκειται να συνταξιοδοτηθούν. Το κίνητρο είναι ότι δεν θέλουν να ζήσουν μόνοι τους στα γηρατειά και επιθυμούν να συνεχίσουν να είναι κοινωνικοί και επικοινωνιακοί ή και έχουν χαμηλές συντάξεις για να διατηρούν δικό τους σπίτι και δεν επιθυμούν να μπουν σε γηροκομείο. Οι ένοικοι μοιράζονται είτε ένα μεγάλο διαμέρισμα ή μια μονοκατοικία με ξεχωριστά δωμάτια ή ένα μπλοκ με ξεχωριστές μικροκατοικίες και πρόσθετους κοινόχρηστους χώρους, όπως μια μεγάλη κουζίνα, τραπεζαρία, σαλόνι ή μεγάλο μπάνιο, ή μια αυλή και κήπο. Συνήθως, οι ηλικιωμένοι συγκατοικούν όταν είναι ακόμα ευκίνητοι. Εάν ένας ένοικος χρειαστεί φροντίδα, συνήθως την αναλαμβάνει μια επαγγελματική υπηρεσία κατ' οίκον φροντίδας.
Υπάρχει βέβαια μια διάκριση μεταξύ υποστηριζόμενων από έξω-π.χ από ένα σύλλογο ή μια κοινωνική υπηρεσία ή ασφαλιστικό ταμείο-και ανεξάρτητα διαχειριζόμενων κοινόχρηστων κατοικιών από τα ίδια τα μέλη της κοινότητας:
α) Η λεγόμενη ενεργητική κοινότητα διαβίωσης απευθύνεται (αν και όχι αποκλειστικά σε δραστήριους ακόμα) ηλικιωμένους πολίτες, όπου σαν κάτοικοι ζουν μαζί ανεξάρτητα και οργανώνουν τη ζωή τους χωρίς εξωτερική βοήθεια.
β) Η παθητική –θα μπορούσε να ονομασθεί-κοινότητα συγκατοίκησης[2] που είναι μια (λιγότερο ή περισσότερο επαγγελματικά) εξωτερικά υποστηριζόμενη κοινότητα διαβίωσης για ηλικιωμένους πολίτες μεταξύ των οποίων υπάρχουν και κάποιοι που χρειάζονται φροντίδα. Μοιάζει με μια Εστία στην οποία παρέχεται, εκτός των άλλων, και ιδιαίτερη φροντίδα υγείας, εξασφαλισμένη από πόρους της ίδιας της κοινότητας ή από υγειονομική κρατική υπηρεσία και ασφαλιστικά ταμεία περίθαλψης (αφού οι πολίτες υπήρξαν ασφαλισμένοι σε υγειονομικά ταμεία).
Στην ενεργητική κοινότητα υπάρχουν ηλικίες 50 ετών και άνω. Οι περισσότεροι κάτοικοί της εξακολουθούν να είναι πολύ δραστήριοι και κάνουν πολλά μαζί. Μια τέτοια κοινότητα μπορεί να είναι και ένας συνδυασμός νέων οικογενειών και ηλικιωμένων πολιτών. Μπορεί τότε να ονομασθεί και «οικιστική κοινότητα πολλαπλών γενεών» ή μια εστία πολλαπλών γενεών. Πολλές γενιές ζουν μαζί με στόχο τη συντροφικότητα, την αλληλεγγύη και αλληλοστήριξη[3].
Μια διαγενεακή κοινότητα κατοικιών ή διαμερισμάτων, συχνά αποκαλούμενη επίσης πολυγενεακή συγκατοίκηση, πολυγενεακή διαβίωση, επιλέγεται ως μακροχρόνια ρύθμιση της διαβίωσης και της εθελοντικής συγκατοίκησης πολλών ανεξάρτητων και διαφορετικής ηλικίας ατόμων σε ένα πολύ μεγάλο διαμέρισμα ή σπίτι. Συνήθως πρόκειται για τουλάχιστον δύο ξεχωριστές οικιστικές μονάδες. Οι γενικοί χώροι, όπως το μπάνιο, η σάουνα, η κοινόχρηστη κουζίνα, οι χώροι για χόμπι, το στούντιο, ο ξενώνας, ενδεχομένως το σαλόνι και οι χώροι του κήπου μοιράζονται σύμφωνα με τους συμφωνημένους από τα μέλη κανόνες. Ο όρος δεν χρησιμοποιείται ομοιόμορφα. Μπορεί να είναι μια αμιγώς οικιστική κοινότητα ή μια κοινότητα ειδικού σκοπού, για παράδειγμα, μια μορφή συμβίωσης από κοινού σε ένα μεγάλο αγρόκτημα ή καλλιεργητών ( μικροκαλλιεργητών ιδίως) διαφορετικών μικρών αγροκτημάτων μιας περιοχής ή επαγγελματικά συνδεδεμένων προσώπων με σκοπό την εξασφάλιση ατομικών και κοινών μέσων διαβίωσης.
Μπορεί επίσης μια διαγενεακή κοινότητα να εξασφαλίζει ανοικτούς χώρους συνάντησης όπου τα μέλη διαφορετικών γενεών μπορούν να συναντηθούν, να ανταλλάξουν και να στηρίξουν ο ένας τον άλλον, σε ένα φάσμα δραστηριοτήτων και υπηρεσιών που βασίζονται κυρίως στην αυτοβοήθεια ή την εθελοντική εργασία. Υπό αυτή την έννοια, οι κατοικίες πολλαπλών γενεών συχνά συνδυάζουν τις υπηρεσίες των κοντινών συνοικιακών πιθανά υπαρχόντων κέντρων υγείας, οικογενειακών κέντρων ή κέντρων γυναικών και μητρότητας, των κέντρων ημερήσιας φροντίδας και απογευματινής απασχόλησης για παιδιά και των χώρων συνάντησης ηλικιωμένων-ΚΑΠΗ, για την παροχή υπηρεσιών μεταξύ των γενεών.
Το κοινό σημείο όλων αυτών των δομών είναι ότι βασίζονται στην επιθυμία να αναβιώσει η συντροφικότητα και η αλληλοϋποστήριξη μεταξύ νέων και ηλικιωμένων. Ο όρος που χρησιμοποιείται με αυτόν τον τρόπο αντιτίθεται σκόπιμα σε μορφές σύγκρουσης γενεών. Οι ένοικοι συχνά αναλαμβάνουν οι ίδιοι καθήκοντα και έτσι συμβάλλουν σημαντικά στην ομάδα. Συχνά, το σημείο αναφοράς σε αυτό το πλαίσιο είναι η συμβίωση σε μεγάλες οικογένειες, τις «διευρυμένες» όπως τις έχουμε ονομάσει, όπου η καθημερινή ζωή διαχειρίζεται από πολλές γενιές μαζί. Μια καθημερινή ζωή που εκ των πραγμάτων θα έχει το μικρότερο δυνατό οικολογικό αποτύπωμα.
Υπάρχουν επίσης μεικτές μορφές στις οποίες, για παράδειγμα, ένα συγκρότημα κατοικιών που διαχειρίζεται ένας συνεταιρισμός, στεγάζει επίσης υπηρεσίες για οικογένειες (όπως ένα κέντρο ημερήσιας φροντίδας).
Η Γερμανία, για παράδειγμα, στηρίζει οικονομικά τη δημιουργία κοινοτήτων διαβίωσης ηλικιωμένων. Τα άτομα που έχουν ανάγκη φροντίδας και συμμετέχουν στην ίδρυση ομάδας εξωτερικά υποστηριζόμενης διαβίωσης μπορούν να υποβάλουν αίτηση για μια αρχική χρηματοδότηση έως 2. 500 ευρώ από το ταμείο ασφάλισής τους. Επιπλέον, το ταμείο ασφάλισης και περίθαλψης καταβάλλει έως και 4. 000 ευρώ για μέτρα βελτίωσης του περιβάλλοντος διαβίωσης. Από το 2012, οι ομάδες εξωτερικά υποστηριζόμενης διαβίωσης μπορούν επίσης να χρηματοδοτηθούν στο πλαίσιο του νόμου για την αναπροσαρμογή της νοσηλευτικής φροντίδας με ένα επίδομα ομάδας διαβίωσης ύψους 214 ευρώ μηνιαίως. Εάν είναι απαραίτητο, οι ηλικιωμένοι μπορούν να υποβάλουν αίτηση για τη χορήγηση κοινωνικού επιδόματος και επιδόματος στέγασης με βάση τις ανάγκες στο γραφείο της αρμόδιας υπηρεσίας κοινωνικής πρόνοιας και στο γραφείο στεγαστικού επιδόματος της πόλης ή του δήμου.
Νομικές προϋποθέσεις
Κατά τη δημιουργία μιας νέας κοινότητας ή με τη μετακόμιση σε μια υπάρχουσα, υπάρχουν ορισμένα νομικά προβλήματα που πρέπει να ληφθούν υπόψη. Πάνω απ' όλα, είναι σημαντικοί οι σαφείς και προσυμφωνημένοι κανονισμοί της κοινότητας. Αυτό περιλαμβάνει και διάφορες συμβάσεις και συμφωνίες με τρίτους, όπως η πιθανή σύμβαση μίσθωσης υπαρχόντων κτιρίων ή η σύμβαση με εργολάβο, μηχανικό και αρχιτέκτονα στην περίπτωση κατασκευής νέων κτιρίων . Στην πρώτη περίπτωση μπορεί να θεωρηθεί σκόπιμο κάθε κάτοικος να συνάπτει ξεχωριστή σύμβαση μίσθωσης με τον ιδιοκτήτη. Έτσι αποφεύγονται τα προβλήματα όταν οι κάτοικοι φεύγουν από την κοινότητα ή μετακομίζουν.
Όσοι αναλαμβάνουν την πρωτοβουλία να δημιουργήσουν από την αρχή μια τέτοια κοινότητα, θα χρειασθεί να ετοιμάσουν ένα λεπτομερές σχέδιο λειτουργίας της που θα αφορά:, τους κανόνες συμβίωσης, τα οικονομικά της, τα αντίστοιχα με το είδος της νομικά ζητήματα.
Στην περίπτωση εξωτερικά υποστηριζόμενης κοινότητας διαβίωσης, θα πρέπει να προσδιορίζονται με σύμβαση τα καθήκοντα των εργαζομένων(π.χ. μάγειρου, κηπουρού ή νοσοκόμου) ή της υπηρεσίας υγειονομικής φροντίδας, πέραν όσων προσφέρονται εθελοντικά. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τον/ην εργαζόμενο/η με νοσηλευτική δραστηριότητα, ή αναλαμβάνει τη φροντίδα σε διάφορους τομείς όπως τα διοικητικά και οικιακά καθήκοντα. Για το σκοπό αυτό, τα πρόσωπα αυτά θα πρέπει να οριστούν από κοινού από τους κατοίκους της συμβίωσης. Χρειάζεται επίσης σύμβαση με τις κοινωνικές υπηρεσίες, έτσι ώστε η Κοινότητα να δικαιούται επίδομα ομαδικής στέγασης.
Μπορεί και ένας/μια συγγενής κάποιου μέλους της κοινότητας να μετακομίσει στη κοινότητα διαβίωσης ηλικιωμένων που υποστηρίζεται από έναν φορέα και να παρέχει υπηρεσίες φροντίδας. Η σύμβαση μίσθωσης που συνάπτει με τον πάροχο του κτιρίου θα πρέπει να υπόκειται στις ίδιες απαιτήσεις. Θα πρέπει επίσης να εξασφαλίζεται και η πλήρης ενδονοσοκομειακή περίθαλψη των μελών, όταν θα είναι αναγκαίο.
Εάν υπάρχει ανάγκη για περίθαλψη, μπορεί να ανατεθεί σε μια υπηρεσία εξωτερικής περίθαλψης η φροντίδα των ενοίκων της κοινότητας με απευθείας συνεννόηση με το ή τα αρμόδια ταμεία ασφάλισης-περίθαλψης
Επιπλέον, οι συγκάτοικοι της Κοινότητας θα πρέπει να ορίσουν από κοινού και κάποιον-εργαζόμενο ή μέλος της-που θα τους εκπροσωπεί προς τρίτους. Ο εκπρόσωπος αυτός μπορεί επίσης να υποστηρίζει την Κοινότητα με γενικές δραστηριότητες φροντίδας, διοίκησης και καθαριότητας και ο ρόλος του είναι ανεξάρτητος από την ατομική νοσηλευτική φροντίδα των ηλικιωμένων πολιτών.
Ενοίκιο ή αγορά;
Υπάρχουν δύο επιλογές για τη μετακόμιση σε μια κοινότητα συμβίωσης: ενοικίαση ή αγορά. Το ποια επιλογή είναι η καλύτερη εξαρτάται από διάφορους παράγοντες. Αυτό περιλαμβάνει τις προσωπικές προτιμήσεις των ήδη αποφασισμένων μελών, όσον αφορά τη βάση της κοινότητας και κυρίως την επιθυμητή τοποθεσία. Φυσικά, η διαθεσιμότητα ελεύθερων θέσεων σε ήδη υπάρχουσα με συγκεκριμένες προδιαγραφές κοινότητα, είναι διαφορετικού επιπέδου ζήτημα και παίζει μεγάλο ρόλο. Αν με το ζήτημα ασχολούνται συγγενείς, έχουν πολλά να πουν για την συναπόφαση, αν δηλαδή θα προτιμηθεί ενοίκιο ή αγορά, ιδίως όταν πρόκειται για άτομα που χρήζουν φροντίδας.
1)Η αγορά είναι ιδιαίτερα κατάλληλη στην περίπτωση ιδίων κεφαλαίων και οικονομιών. Εκτός από τη χρήση της, η ακίνητη περιουσία θεωρείται επένδυση σε αξία, οπότε δεν είναι μόνο το αγαπημένο πρόσωπο που επωφελείται από την αγορά. Οι τιμές αγοράς των κατάλληλων ακινήτων υπόκεινται σε έντονες διακυμάνσεις ανάλογα με την τοποθεσία, το μέγεθος και τον εξοπλισμό.
2)Το μεγάλο πλεονέκτημα της ενοικίασης είναι η ευελιξία. Εάν οι συνθήκες ζωής αλλάξουν, η μετακόμιση ή η μετεγκατάσταση είναι απλή. Επίσης, δεν χρειάζεται να ανησυχούν τα μέλη για τη συντήρηση του ακινήτου. Οι τιμές των ενοικίων για τους ηλικιωμένους βασίζονται στον αντίστοιχο δείκτη ενοικίου και εξαρτώνται από την τοποθεσία, την επίπλωση και το μέγεθος. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι στο οικονομικό σχέδιο θα πρέπει να προστίθενται επίσης οι δαπάνες για περίθαλψη και νοσηλεία.
Στο αρχικό οικονομικό πλάνο θα πρέπει να προβλέπονται και στην Ελλάδα επίσης, οι δυνατότητες για διεκδικήσεις οικονομικών πόρων κι επιδομάτων από κρατικούς ή δημοτικούς-περιφερειακούς φορείς, ιδίως αν είναι ένας κοινωφελής σύλλογος ο φορέας που δημιουργεί την Κοινότητα.
Ίδρυση μιας νέας Κοινότητας Συμβίωσης ηλικειωμένων
Στη χώρα, όπου από όσα ξέρουμε, δεν έχουν δημιουργηθεί τέτοιες δομές συγκατοίκησης ηλικιωμένων μέχρι τώρα και θα πρέπει να διεκδικηθούν με κάθε τρόπο. Θα είναι απαραίτητο τα επόμενα δύσκολα χρόνια να αναληφθούν πρωτοβουλίες για τη σύστασή τους, από τους ίδιους τους ενδιαφερόμενους. Ήδη συνταξιούχοι μαζί με συγγενείς τους πιθανά, αφού συμπράξουν και με τυχόν ενδιαφερόμενους μελλοντικούς τέτοιους, μπορούν να ξεκινήσουν την διερεύνηση δυνατοτήτων σύστασης μια κοινότητας συμβίωσης, σε κάθε τόπο, είτε σε μια μεγάλη πόλη είτε σε μικρότερη επαρχιακή.
Αν ο αριθμός των ιδρυτικών μελών είναι αρκετός για τη δημιουργία κοινωφελούς συλλόγου, τον ιδρύουν πρώτα σαν φορέα της κοινότητας. Αν δεν είναι τότε δημιουργούν την ομάδα πρωτοβουλίας που θα την βάλει στα σκαριά, ελπίζοντας κι περιμένοντας στη συνέχεια να δημιουργηθούν οι δυνατότητες για ίδρυση φορέα.
Σε κάθε περίπτωση ετοιμάζουν στις συναντήσεις τους ένα αρχικό σχέδιο για τη σύστασή της, που όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω περιλαμβάνει μια οικονομοτεχνική μελέτη, έναν εσωτερικό κανονισμό λειτουργίας, μια νομική μορφή, το μοντέλο της, καθώς και το πιο βασικό την τοποθεσία της. Για την τελευταία θα παίξουν σημαντικό ρόλο οι καλές προϋποθέσεις, δηλαδή οι καλές συγκοινωνιακές συνδέσεις, οι κοντινές εμπορικές εγκαταστάσεις, το πράσινο του περιβάλλοντος για να είναι υγιεινό και να αισθάνονται άνετα τα μέλη της τρίτης ηλικίας.
Στη συνέχεια η ομάδα πρωτοβουλίας:
1. Προγραμματίζει αρκετό χρόνο για τη θεμελίωσή της. Αυτό είναι σκόπιμο, καθώς πολλά πράγματα πρέπει να είναι καλά προετοιμασμένα και αποφασισμένα.
2. Αναζητά ενδιαφερόμενους συγκατοίκους που θα ήθελαν να εγκατασταθούν στην υπό δημιουργία κοινότητα, πιθανά και με κάποιον συγγενή τους.
3. Ψάχνει για ένα κατάλληλο χώρο ή κτίριο ή συγκρότημα σπιτιών στην επιλεγμένη τοποθεσία και σκέφτεστε τι είναι πιο πιθανό - η αγορά ή η ενοικίαση.
4. Διευκρινίζει εκ των προτέρων τα νομικά ζητήματα σχετικά με τη σύσταση της Κοινότητας. Συχνά έχει νόημα, για παράδειγμα, να ιδρυθεί μια ένωση προσώπων ή σύλλογος όπως προαναφέραμε.
5. Συζητά από κοινού πώς θα οργανωθεί η Κοινότητα - Ποια έξοδα θα πρέπει να πληρώνουν οι συγκάτοικοι, αν μπορεί να συσταθεί από ιδίους πόρους ή θα πρέπει να αναζητηθούν από υποστηρικτές του εγχειρήματος και δομές κοινωνικής αλληλεγγύης - οικονομίας (π.χ από κοινωνικούς πιστωτικούς οργανισμούς και συνεταιριστικές τράπεζες, ή με διαδικασία crowdfunding),αν θα υπάρχει εξωκοινοτική φροντίδα και υγειονομική υποστήριξη κ.λπ. Το σημαντικότερο σε αυτή τη φάση θα είναι η εξασφάλιση της αρχικής προωθητικής χρηματοδότησης!
[1] http://www.bpb.de/wissen/5MJEAP,0,0,Alleinlebende_nach_Familienstand.html
[2] Οι κοινότητες αυτές είναι μια ειδική μορφή συγκατοίκησης για ηλικιωμένους και άτομα που χρήζουν φροντίδας Εμφανίστηκαν στη Γερμανία γύρω στο 2000 και εννοιολογικά αντιπροσωπεύουν την απομάκρυνση από τα ιδρύματα-γηροκομεία και ένταξή τους σε υποστηριζόμενους χώρους διαβίωσης, σε σπίτια που είναι προσανατολισμένα στην καθημερινή ζωή. Σύμφωνα με το Kuratorium Deutsche Altershilfe (KDA), οι κοινότητες αυτές συγκατοίκησης αναφέρονται επίσης ως η "4η γενιά οίκων ευγηρίας" στη Γερμανία. Εν τω μεταξύ, οι "Κοινότητες διαβίωσης με υπηρεσίες φροντίδας" για ηλικιωμένους που χρειάζονται βοήθεια και φροντίδα έχουν αναγνωριστεί νομικά ως εναλλακτική λύση στην πλήρη νοσοκομειακή περίθαλψη σε όλα σχεδόν τα γερμανικά ομόσπονδα κρατίδια.
[3] Οικιστική Κοινότητα πολλαπλών γενεών: "Ένα δίκτυο σε ολόκληρη την πόλη". Στο: Stern. de. 28. Μαίου 2007, τελευταία επίσκεψη στις 23 Ιανουαρίου 2020.