Η βιωσιμότητα της συνεχούς ανάπτυξης αν και αποτέλεσε πεδίο έρευνας και συζητήσεων στους περισσότερους επιστημονικούς κλάδους και τέθηκε στο επίκεντρο διεθνών οργανισμών (ΟΗΕ, ΟΟΣΑ, ΕΕ) και κρατικών πολιτικών, αποτελεί μία έννοια που επιδέχεται πολλή κριτική. Μια πρώτη βάση κριτικής είναι τα πενιχρά αποτελέσματα που έχουν σημειωθεί μέχρι σήμερα όσον αφορά στα επίπεδα υλοποίησης των στόχων μείωσης των ρύπων, καταπολέμησης των ανισοτήτων κλπ. Ένα δεύτερο επίπεδο κριτικής ωστόσο, στηρίζεται στη σύγχυση που προκαλεί η ύπαρξη τόσο αντιδιαμετρικά αντίθετων προσεγγίσεων (weak vs strong sustainability)8 της έννοιας της αειφορίας - βιωσιμότητας. Η ύπαρξη ή μη, σύγκρουσης οικονομικής μεγέθυνσης-περιβάλλοντος στη βιώσιμη ανάπτυξη, δομείται γύρω από ιδεολογικούς πόλους του νεοκλασικού και ριζοσπαστικού οικολογικού τρόπου σκέψης αντίστοιχα, που υποστηρίζουν τη μία ή την άλλη άποψη, εξαιρώντας σημαντικές πτυχές η μία από την άλλη.
Έτσι, ενώ η ήπια αειφορία οραματίζεται μια κοινωνία συνεχούς τεχνολογικής εξέλιξης και ανασυγκρότησης, δεν περιέχει στο σενάριό της, οποιαδήποτε προσπάθεια διαφοροποίησης, μετάλλαξης των καταναλωτικών της προτύπων και συνολικά του φαντασιακού της, προκειμένου να οδηγηθεί σε πραγματικά φιλικότερες περιβαλλοντικά λύσεις. Οι κανόνες της οικονομίας των αγορών και του παγκοσμίου εμπορίου υιοθετούνται (Θεοδωρόπουλος, 2013) και πάνω τους εναπόκειται η λύση των όποιων περιβαλλοντικών προβλημάτων, παρόλο που απουσιάζει από αυτούς οποιαδήποτε βιοφυσική βάση, που θα καθιστούσε κάτι τέτοιο εφικτό (Georgescu-Roegen, 1971 στο Latouche, 2013).
Η ισχυρή αειφορία από την άλλη, αν και αποσκοπεί στην αλλαγή της κυρίαρχης κουλτούρας της κατανάλωσης προτείνοντας μία επαναδιαπραγμάτευση της σχέσης ανθρώπου και φύσης, τίθεται ως προσωπική συνειδητοποίηση και ατομική επιλογή, και όχι ως εναλλακτική πρόταση στις αναπτυξιακές πρακτικές και στα κυρίαρχα κοινωνικά-οικονομικά μοντέλα. Η θεώρηση των περιορισμένων δυνατοτήτων στην υποκατάσταση φυσικού - βιομηχανικού κεφαλαίου, επιβάλει την αναθεώρηση της σχέσης προσφοράς - ζήτησης των φυσικών πόρων, ωστόσο μέσα από μια βαθειά οικοκεντρική πρόταση, η οποία προβάλει την κυριαρχία της φύσης (Παπαγιαννόπουλος,2010).
Στον αντίποδα όλων των παραπάνω, τα τελευταία χρόνια προτάσσεται η έννοια της βιώσιμης από-ανάπτυξης. Μια λέξη η οποία έχει χαρακτηριστεί όρος βόμβα, όρος ομπρέλα, ερμηνευτικό πλαίσιο κοινωνικών φαινομένων κλπ. Στον πυρήνα του περιεχομένου της, είναι η έξοδος από τον οικονομισμό (Fournier, 2013) και η κριτική στην ηγεμονία της ανάπτυξης (Demaria, κ.α., 2013). Σε αντίθεση με τη βιώσιμη ανάπτυξη, αποσκοπεί στη μετάβαση σε μια διαφορετική βάση παραγωγής και κατανάλωσης, στη δημιουργία μιας μικρότερης κλίμακας οικονομίας, η οποία απαντά στις βασικές ανάγκες των ανθρώπων αλλά και των οικοσυστημάτων (Καλλής, κ.α., 2013), μέσα από την αναθεώρηση των ίδιων των αναγκών και τον επαναπροσδιορισμό όσων σήμερα συστήνουν το περιεχόμενο της κοινωνικής ευημερίας.
Η επιλογή του όρου αποανάπτυξη αντί αυτού της από-μεγέθυνσης, τονίζει πως στόχος δεν είναι απλά η μείωση του ΑΕΠ σε έναν κόσμο της ανάπτυξης (οικονομική ύφεση), αλλά η υιοθέτηση ενός κριτικού πνεύματος και μίας διαφορετικής αντίληψης για την ποιότητας ζωής. Σύμφωνα με τον Καλλή, ο Odum αναφέρεται στην αποανάπτυξη ως μια 'ευημερούσα κάθοδο, μέσω αναδιοργάνωσης βασικών κοινωνικών, περιβαλλοντικών, οικονομικών, πολιτικών θεσμών και δομών' (Odum, 2001 στο Καλλής, 2013:116). Τίθεται επομένως ως ζήτημα κοινωνικό και όχι προσωπικό. Η αναδιατύπωση των οικονομικών σχέσεων γίνεται με όρους πολιτικούς σε μία ανθρωποκεντρική προσέγγιση, η οποία λαμβάνει σοβαρά υπόψη της τις περιβαλλοντικές ανησυχίες. Η πρόταση της αποανάπτυξης έρχεται ως επιλογή, όχι ως οικολογική προσταγή, δεν παρουσιάζεται ως η εναλλακτική λύση, δεν είναι ιδεολογία, ή ολοκληρωμένη θεωρία, δεν είναι σχέδιο ή αυτοσκοπός, είναι μία πολυδιάστατη έννοια με ανοικτές στη δημόσια συζήτηση τις διαφορετικές προσεγγίσεις και προτάσεις για πρακτικές εφαρμογές (Fournier, 2013).
Σύμφωνα με τους Demaria κ.α, ο Fabrice Flipo (2007) θεώρησε πως οι αρχές της αποανάπτυξης προέρχονται από πέντε ρεύματα οικολογικής και κοινωνικής σκέψης, τα οποία αναπτύχθηκαν μέσα σε διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους και στη βιβλιογραφία αναφέρονται ως οικολογία, κριτική στην ανάπτυξη & αντι-ωφελιμισμός, νόημα της ζωής & ευημερία, βιο-οικονομικά και δικαιοσύνη (Fabrice Flipo, 2007 στο Demaria, κ.α., 2013). Σε αυτά, οι Demaria κ.α προσέθεσαν τη δημοκρατία. Οι συνολικά έξι θεωρητικές πηγές εμφανίζονται συμπληρωματικές και ισότιμες στον τρόπο που συστήνουν την έννοια της αποανάπτυξης, και αναλύονται παρακάτω.
Η οικολογία αναδεικνύει την αναγκαιότητα της συμβιωτικής σχέσης του ανθρώπου με τη φύση, καθώς αναγνωρίζει τις πιέσεις που το υπάρχον οικονομικό σύστημα ασκεί στα οικοσυστήματα. Η κριτική στην ανάπτυξη και ο αντι-ωφελιμισμός προερχόμενα από τον κλάδο της ανθρωπολογίας, εμβαθύνουν στην κριτική του οικονομικού ανθρώπου και καλούν για αναθεώρηση των αξιών, των οικονομικών και ανθρώπινων σχέσεων. Το νόημα της ζωής και η ευημερία, από την ψυχολογία αναφέρονται στο παράδοξο του Easterlin9 και κάνουν λόγο για το κίνημα της εθελούσιας απλότητας, μετατοπίζοντας το βάρος της ευτυχίας από τα υλικά αγαθά. Τα βιο-οικονομμικά, από τον κλάδο της οικονομίας, θέτουν όρια στην ανάπτυξη μέσω της θεωρίας της εντροπίας10, ενώ η δημοκρατία ως έννοια εισάγει τους όρους μιας νέας πολιτικοποιημένης οικονομίας μεταξύ πολιτών που συμμετέχουν και διεκδικούν βασιζόμενοι στην αρχή της αυτάρκειας. Τέλος η δικαιοσύνη, εστιάζει στη σύζευξη της κοινωνικής δικαιοσύνης και της περιβαλλοντικής αειφορίας, με μέσα διαφορετικά από εκείνα της αγοράς και της επιδίωξης του αυξανόμενου πλούτου (Demaria, κ.α., 2013).
Οι οικοκοινότητες από την άλλη πλευρά, μέσα από το έργο και την καθημερινότητά τους, αποτυπώνουν με τον πιο ρεαλιστικό τρόπο και κάνουν πράξη το σύνολο των παραπάνω αρχών. Υιοθετούν οικολογικές πρακτικές στις παραγωγικές τους δραστηριότητες και στον τρόπο δόμησης και οργάνωσής τους (οικολογία). Μειώνουν την απόσταση από τη φύση, κατανοούν τους φυσικούς κύκλους και προσπαθούν για την ελαχιστοποίηση του οικολογικού τους αποτυπώματος (βιο-οικονομικά). Οι ανταλλακτικές σχέσεις που αναπτύσσουν στηρίζονται συχνά στη λεγόμενη οικονομία του δώρου11, ενώ μετατοπίζουν την έμφαση από την ποσότητα στην ποιότητα των αγαθών (κριτική στην ανάπτυξη). Τα μέλη της κοινότητας, αναπτύσσουν ισχυρούς δεσμούς μέσα από τη συμβίωση και τη συνεργασία τους και εντάσσονται σε ένα κοινωνικό πλαίσιο που ικανοποιεί τις βαθύτερες ανάγκες τους για επικοινωνία (νόημα της ζωής). Γίνονται ενεργά μέλη μέσα από διαδικασίες συμμετοχής και συν-απόφασης, μέσα από τρόπους πολιτικοποίησης, δράσης, απόδοσης ευθυνών και δικαιωμάτων (δημοκρατία), τα οποία υποστηρίζουν τη δια-γενεακή δικαιοσύνη (δικαιοσύνη), μέσα από την ορθολογική διαχείριση των πόρων μεριμνώντας για τις επόμενες γενεές, αλλά και τη δικαιοσύνη στο παρόν, μέσα από την επιδίωξη της κοινωνικής μείξης.
Γίνεται έτσι σαφές πως υπάρχει έντονη συσχέτιση μεταξύ της έννοιας της αποανάπτυξης και της λειτουργίας των οικοκοινοτήτων. Τη φιλοσοφική αυτή συγγένεια επισημαίνουν επίσης οι Πετρίδης και Καλλής σημειώνοντας πως «οι οικοκοινότητες αποτελούν ένα από τα παραδείγματα που νοηματοδοτούν και μετουσιώνουν το αποαναπτυξιακό φαντασιακό» (Καλλής & Πετρίδης, 2013:169), ενώ αναφορά σ' αυτές γίνεται και από τον θεωρητικό της αποανάπτυξης, Latouche, ο οποίος μιλά για «δημιουργία οικοκοινοτήτων μέσα στις ίδιες τις πόλεις» (Latouche, 2009 στο Καλλής, 2013:119).
Περισσότερα για τις Οικο-κοινότητες & η έννοια της απο-ανάπτυξης στο σχεδιασμό εδώ
Έτσι, ενώ η ήπια αειφορία οραματίζεται μια κοινωνία συνεχούς τεχνολογικής εξέλιξης και ανασυγκρότησης, δεν περιέχει στο σενάριό της, οποιαδήποτε προσπάθεια διαφοροποίησης, μετάλλαξης των καταναλωτικών της προτύπων και συνολικά του φαντασιακού της, προκειμένου να οδηγηθεί σε πραγματικά φιλικότερες περιβαλλοντικά λύσεις. Οι κανόνες της οικονομίας των αγορών και του παγκοσμίου εμπορίου υιοθετούνται (Θεοδωρόπουλος, 2013) και πάνω τους εναπόκειται η λύση των όποιων περιβαλλοντικών προβλημάτων, παρόλο που απουσιάζει από αυτούς οποιαδήποτε βιοφυσική βάση, που θα καθιστούσε κάτι τέτοιο εφικτό (Georgescu-Roegen, 1971 στο Latouche, 2013).
Η ισχυρή αειφορία από την άλλη, αν και αποσκοπεί στην αλλαγή της κυρίαρχης κουλτούρας της κατανάλωσης προτείνοντας μία επαναδιαπραγμάτευση της σχέσης ανθρώπου και φύσης, τίθεται ως προσωπική συνειδητοποίηση και ατομική επιλογή, και όχι ως εναλλακτική πρόταση στις αναπτυξιακές πρακτικές και στα κυρίαρχα κοινωνικά-οικονομικά μοντέλα. Η θεώρηση των περιορισμένων δυνατοτήτων στην υποκατάσταση φυσικού - βιομηχανικού κεφαλαίου, επιβάλει την αναθεώρηση της σχέσης προσφοράς - ζήτησης των φυσικών πόρων, ωστόσο μέσα από μια βαθειά οικοκεντρική πρόταση, η οποία προβάλει την κυριαρχία της φύσης (Παπαγιαννόπουλος,2010).
Στον αντίποδα όλων των παραπάνω, τα τελευταία χρόνια προτάσσεται η έννοια της βιώσιμης από-ανάπτυξης. Μια λέξη η οποία έχει χαρακτηριστεί όρος βόμβα, όρος ομπρέλα, ερμηνευτικό πλαίσιο κοινωνικών φαινομένων κλπ. Στον πυρήνα του περιεχομένου της, είναι η έξοδος από τον οικονομισμό (Fournier, 2013) και η κριτική στην ηγεμονία της ανάπτυξης (Demaria, κ.α., 2013). Σε αντίθεση με τη βιώσιμη ανάπτυξη, αποσκοπεί στη μετάβαση σε μια διαφορετική βάση παραγωγής και κατανάλωσης, στη δημιουργία μιας μικρότερης κλίμακας οικονομίας, η οποία απαντά στις βασικές ανάγκες των ανθρώπων αλλά και των οικοσυστημάτων (Καλλής, κ.α., 2013), μέσα από την αναθεώρηση των ίδιων των αναγκών και τον επαναπροσδιορισμό όσων σήμερα συστήνουν το περιεχόμενο της κοινωνικής ευημερίας.
Η επιλογή του όρου αποανάπτυξη αντί αυτού της από-μεγέθυνσης, τονίζει πως στόχος δεν είναι απλά η μείωση του ΑΕΠ σε έναν κόσμο της ανάπτυξης (οικονομική ύφεση), αλλά η υιοθέτηση ενός κριτικού πνεύματος και μίας διαφορετικής αντίληψης για την ποιότητας ζωής. Σύμφωνα με τον Καλλή, ο Odum αναφέρεται στην αποανάπτυξη ως μια 'ευημερούσα κάθοδο, μέσω αναδιοργάνωσης βασικών κοινωνικών, περιβαλλοντικών, οικονομικών, πολιτικών θεσμών και δομών' (Odum, 2001 στο Καλλής, 2013:116). Τίθεται επομένως ως ζήτημα κοινωνικό και όχι προσωπικό. Η αναδιατύπωση των οικονομικών σχέσεων γίνεται με όρους πολιτικούς σε μία ανθρωποκεντρική προσέγγιση, η οποία λαμβάνει σοβαρά υπόψη της τις περιβαλλοντικές ανησυχίες. Η πρόταση της αποανάπτυξης έρχεται ως επιλογή, όχι ως οικολογική προσταγή, δεν παρουσιάζεται ως η εναλλακτική λύση, δεν είναι ιδεολογία, ή ολοκληρωμένη θεωρία, δεν είναι σχέδιο ή αυτοσκοπός, είναι μία πολυδιάστατη έννοια με ανοικτές στη δημόσια συζήτηση τις διαφορετικές προσεγγίσεις και προτάσεις για πρακτικές εφαρμογές (Fournier, 2013).
Σύμφωνα με τους Demaria κ.α, ο Fabrice Flipo (2007) θεώρησε πως οι αρχές της αποανάπτυξης προέρχονται από πέντε ρεύματα οικολογικής και κοινωνικής σκέψης, τα οποία αναπτύχθηκαν μέσα σε διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους και στη βιβλιογραφία αναφέρονται ως οικολογία, κριτική στην ανάπτυξη & αντι-ωφελιμισμός, νόημα της ζωής & ευημερία, βιο-οικονομικά και δικαιοσύνη (Fabrice Flipo, 2007 στο Demaria, κ.α., 2013). Σε αυτά, οι Demaria κ.α προσέθεσαν τη δημοκρατία. Οι συνολικά έξι θεωρητικές πηγές εμφανίζονται συμπληρωματικές και ισότιμες στον τρόπο που συστήνουν την έννοια της αποανάπτυξης, και αναλύονται παρακάτω.
Η οικολογία αναδεικνύει την αναγκαιότητα της συμβιωτικής σχέσης του ανθρώπου με τη φύση, καθώς αναγνωρίζει τις πιέσεις που το υπάρχον οικονομικό σύστημα ασκεί στα οικοσυστήματα. Η κριτική στην ανάπτυξη και ο αντι-ωφελιμισμός προερχόμενα από τον κλάδο της ανθρωπολογίας, εμβαθύνουν στην κριτική του οικονομικού ανθρώπου και καλούν για αναθεώρηση των αξιών, των οικονομικών και ανθρώπινων σχέσεων. Το νόημα της ζωής και η ευημερία, από την ψυχολογία αναφέρονται στο παράδοξο του Easterlin9 και κάνουν λόγο για το κίνημα της εθελούσιας απλότητας, μετατοπίζοντας το βάρος της ευτυχίας από τα υλικά αγαθά. Τα βιο-οικονομμικά, από τον κλάδο της οικονομίας, θέτουν όρια στην ανάπτυξη μέσω της θεωρίας της εντροπίας10, ενώ η δημοκρατία ως έννοια εισάγει τους όρους μιας νέας πολιτικοποιημένης οικονομίας μεταξύ πολιτών που συμμετέχουν και διεκδικούν βασιζόμενοι στην αρχή της αυτάρκειας. Τέλος η δικαιοσύνη, εστιάζει στη σύζευξη της κοινωνικής δικαιοσύνης και της περιβαλλοντικής αειφορίας, με μέσα διαφορετικά από εκείνα της αγοράς και της επιδίωξης του αυξανόμενου πλούτου (Demaria, κ.α., 2013).
Οι οικοκοινότητες από την άλλη πλευρά, μέσα από το έργο και την καθημερινότητά τους, αποτυπώνουν με τον πιο ρεαλιστικό τρόπο και κάνουν πράξη το σύνολο των παραπάνω αρχών. Υιοθετούν οικολογικές πρακτικές στις παραγωγικές τους δραστηριότητες και στον τρόπο δόμησης και οργάνωσής τους (οικολογία). Μειώνουν την απόσταση από τη φύση, κατανοούν τους φυσικούς κύκλους και προσπαθούν για την ελαχιστοποίηση του οικολογικού τους αποτυπώματος (βιο-οικονομικά). Οι ανταλλακτικές σχέσεις που αναπτύσσουν στηρίζονται συχνά στη λεγόμενη οικονομία του δώρου11, ενώ μετατοπίζουν την έμφαση από την ποσότητα στην ποιότητα των αγαθών (κριτική στην ανάπτυξη). Τα μέλη της κοινότητας, αναπτύσσουν ισχυρούς δεσμούς μέσα από τη συμβίωση και τη συνεργασία τους και εντάσσονται σε ένα κοινωνικό πλαίσιο που ικανοποιεί τις βαθύτερες ανάγκες τους για επικοινωνία (νόημα της ζωής). Γίνονται ενεργά μέλη μέσα από διαδικασίες συμμετοχής και συν-απόφασης, μέσα από τρόπους πολιτικοποίησης, δράσης, απόδοσης ευθυνών και δικαιωμάτων (δημοκρατία), τα οποία υποστηρίζουν τη δια-γενεακή δικαιοσύνη (δικαιοσύνη), μέσα από την ορθολογική διαχείριση των πόρων μεριμνώντας για τις επόμενες γενεές, αλλά και τη δικαιοσύνη στο παρόν, μέσα από την επιδίωξη της κοινωνικής μείξης.
Γίνεται έτσι σαφές πως υπάρχει έντονη συσχέτιση μεταξύ της έννοιας της αποανάπτυξης και της λειτουργίας των οικοκοινοτήτων. Τη φιλοσοφική αυτή συγγένεια επισημαίνουν επίσης οι Πετρίδης και Καλλής σημειώνοντας πως «οι οικοκοινότητες αποτελούν ένα από τα παραδείγματα που νοηματοδοτούν και μετουσιώνουν το αποαναπτυξιακό φαντασιακό» (Καλλής & Πετρίδης, 2013:169), ενώ αναφορά σ' αυτές γίνεται και από τον θεωρητικό της αποανάπτυξης, Latouche, ο οποίος μιλά για «δημιουργία οικοκοινοτήτων μέσα στις ίδιες τις πόλεις» (Latouche, 2009 στο Καλλής, 2013:119).
Περισσότερα για τις Οικο-κοινότητες & η έννοια της απο-ανάπτυξης στο σχεδιασμό εδώ
RSS Feed
