Τάσος Τσακίρογλου
Ο Τσινέλα μιλά για την πολιτική και διανοητική μεταμόρφωση του Μαρξ τα τελευταία χρόνια της ζωής του, όταν, απογοητευμένος από τις ήττες του προλεταριάτου στη Δύση, στράφηκε στη μελέτη της ρωσικής αγροτικής κοινότητας και στη δράση των ναρόντνικων, ως ένα εναλλακτικό σχέδιο προς τον κομμουνισμό, εγκαταλείποντας τον ευρωκεντρισμό και τη βεβαιότητα περί ανάγκης να ακολουθήσουν όλες οι χώρες τον δρόμο της βίαιης καπιταλιστικής ανάπτυξης.
• Στο βιβλίο σας «Ο άλλος Μαρξ», αναφέρετε τον ισχυρισμό του Βρετανού κοινωνιολόγου Τέοντορ Σάνιν ότι στις τρεις πηγές σκέψης του Μαρξ –τη γερμανική φιλοσοφία, τον γαλλικό σοσιαλισμό και τη βρετανική πολιτική οικονομία– θα έπρεπε να προστεθεί ακόμα μία: ο ρωσικός επαναστατικός ναροντνικισμός. Γιατί;
Η τελευταία δεκαετία της ζωής του Μαρξ, που είθισται να θεωρείται η λιγότερο δημιουργική και ενδιαφέρουσα περίοδος της σκέψης του, χαρακτηρίστηκε από μια εκπληκτική, και όχι ιδιαιτέρως γνωστή, πνευματική μεταμόρφωση. Μεγάλη επίδραση είχε στον Μαρξ ο ναρόντνικος (λαϊκιστής) οικονομολόγος Nikolái Danielsόn, που προώθησε τη ρωσική μετάφραση του πρώτου βιβλίου του «Κεφαλαίου» και είχε με τον φιλόσοφο από την Τριρ μακρά αλληλογραφία.
Επρόκειτο για μια γόνιμη πνευματική φιλία, που βασίστηκε στον αμοιβαίο σεβασμό: οι δυο τους δεν συναντήθηκαν ποτέ, αλλά αντάλλαξαν πολλά γράμματα, κάποια από τα οποία ιδιαιτέρως μακροσκελή.
Ο Μαρξ έμαθε ρωσικά για να μπορεί να διαβάζει τα βιβλία και το υλικό που του έστελνε ο φίλος του από την Αγία Πετρούπολη. Το γεγονός αυτό διεύρυνε τους πολιτιστικούς του ορίζοντες, επιτρέποντάς του να μελετήσει μέσα από τις πρωτότυπες πηγές την οικονομική και κοινωνική εξέλιξη της Ρωσίας μετά το 1861 και να ξαναδεί, στη βάση των νέων ερευνών, κάποιες θέσεις και συμπεράσματα του «Κεφαλαίου».
Επιπλέον, στην αρχή της δεκαετίας του 1870, ο Μαρξ γνώρισε προσωπικά κάποιους νεαρούς Ρώσους επαναστάτες και παρακολούθησε με προσοχή και πάθος τον αγώνα της πιο δραστήριας ναρόντνικης ομάδας, της Λαϊκής Βούλησης (Narodnaia volia).
Αρχισε έτσι να ελπίζει, διαφορετικά από ό,τι σκεφτόταν τη δεκαετία του 1850 και του 1860, ότι στη Ρωσία μπορούσε να πραγματοποιηθεί μια σοσιαλιστική επανάσταση. Πέρα από τη μελέτη της οικονομικής και κοινωνικής πραγματικότητας της Ρωσίας, ήταν και άλλα τα διαβάσματα και οι έρευνες που συνεισέφεραν σε εκείνο που ονόμασα πνευματική μεταμόρφωση του ύστερου Μαρξ.
• Θεωρείτε σημείο τομής στη σκέψη του Μαρξ την περίοδο μετά το ναυάγιο της Πρώτης Διεθνούς ως προς τη δυνατότητα και εγγύτητα μιας ριζικής σοσιαλιστικής αλλαγής στη Δύση. Μπορείτε να μας το εξηγήσετε;
Μετά την ήττα της Παρισινής Κομμούνας και το ναυάγιο της Πρώτης Διεθνούς, ο Μαρξ άρχισε να αμφιβάλλει για τη δυνατότητα μιας προλεταριακής επανάστασης στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες της Δύσης.
Τουλάχιστον, στα γράμματα και στα γραπτά του δεν μιλά πια γι’ αυτό το ζήτημα, παρά με όρους πολύ γενικούς, σαν ένα γεγονός του μακρινού μέλλοντος. Για παράδειγμα, τον Ιανουάριο του 1879, ο φιλελεύθερος Αγγλος Mountstuart Elphinstone Grant Duff είχε με τον Μαρξ μια εκτενή συζήτηση.
Στην ερώτηση αν η επίτευξη του σοσιαλισμού απαιτούσε ένα μεγάλο βήμα μετά την κατάρριψη του αυταρχικού και μιλιταριστικού καθεστώτος στη Γερμανία, ο Μαρξ απάντησε ως εξής: «Αναμφιβόλως, όλα τα μεγάλα κινήματα προχωρούν αργά».
• Υποστηρίζετε ότι η ιστορική επιμονή της ρωσικής όμπτσινα (αγροτικής κοινότητας) οδήγησε τον ύστερο Μαρξ να επεξεργαστεί μια νέα θεωρία της ιστορίας και να εγκαταλείψει τις προηγούμενες απόψεις του σχετικά με τη σταθερή ανάγκη έλευσης του καπιταλισμού. Τι σήμανε κατ’ εσάς αυτή η εξέλιξη;
Μελετώντας τη ρωσική αγροτική κοινότητα (obshchina), τις κοινότητες χωριού της Ινδίας υπό τη βρετανική κυριαρχία και την κοινωνική ζωή των Βορειοαμερικανών Ιροκουά, ο Μαρξ έφτασε στο συμπέρασμα ότι τέτοιες πρωτόγονες μορφές δεν ήταν καταδικασμένες να διαλυθούν για οικονομικούς λόγους, αλλά ήταν ετοιμοθάνατες ή σε σοβαρό κίνδυνο εξαιτίας της δράσης των κυβερνώντων (αυτή ήταν η περίπτωση της Ρωσίας) ή επειδή είχαν υποστεί μια βίαιη επίθεση από τους ξένους κατακτητές (όπως στην Ινδία).
Αυτές, επομένως, μπορούσαν να σωθούν και να εξελιχθούν προς τον κομμουνισμό, χωρίς να υποστούν την τυπική βία των καπιταλιστικών σχέσεων.
Επρόκειτο για μια σύλληψη διαφορετική από εκείνη μιας ή δύο δεκαετιών πριν, όταν αυτός είχε δει στην έλευση του καπιταλισμού μια αναπόφευκτη διαδικασία που, έχοντας αρχίσει στην Αγγλία και σε άλλες χώρες της δυτικής Ευρώπης, ήταν προορισμένη να εξαπλωθεί παντού.
Στα έργα της ωριμότητας, πράγματι ο Μαρξ θέλησε να εκθέσει και να περιγράψει τους καθολικούς «αυστηρούς νόμους» της εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών.
• Η αναγνώριση της φυσικής ζωτικότητας των κοινοτήτων της «πρωτογενούς διαμόρφωσης», όπως τις ονομάζετε, αλλά και της δημοκρατικής δομής τους, συγκροτεί ένα σύστημα κοινοτικών αξιών, οι οποίες ενδεχομένως αξίζει να διατηρηθούν στο μέλλον. Την τάση αυτή ο Μίκαελ Λεβί (Michael LÖwy) την ονομάζει «επαναστατικό ρομαντισμό» και τη θεωρεί ένα διακριτό ρεύμα που μπορεί να τροφοδοτήσει το εγχείρημα της κοινωνικής αλλαγής. Συμφωνείτε;
Η ανακάλυψη του πρωτόγονου κόσμου και των αγροτικών κοινοτήτων που επιβίωσαν στη σύγχρονη κοινωνία οδήγησε τον Μαρξ στο να σκεφτεί σχετικά με τη ζωτικότητα και τις αξίες που περικλείονταν σε αυτές τις οικονομικές μορφές, τις οποίες κάποτε είχε θεωρήσει απομεινάρι του παρελθόντος και εμπόδιο για την απελευθέρωση του ατόμου και για την πλήρη ανάπτυξη των ανθρώπινων ικανοτήτων.
Κυρίως η περιγραφή των κοινοτήτων των Ιροκουά, που έγινε από τον ανθρωπολόγο Lewis Henry Morgan, του έδειξε ότι ο πρωτόγονος κόσμος είχε επίσης μια στοιχειώδη δημοκρατική δομή.
Η ανάγνωση των έργων των ναρόντνικων (λαϊκιστών) οικονομολόγων τον έκανε να σκεφτεί πάνω σε ένα θέμα με το οποίο θα ασχολιόταν η οικονομική σκέψη του 19ου αιώνα: το πρόβλημα της οικονομικής υπανάπτυξης, της δυνατότητας δηλαδή μιας χώρας καθυστερημένης να εκβιομηχανιστεί και να αφομοιώσει γρήγορα τις πιο προηγμένες τεχνικές μεθόδους.
Είναι το πρόβλημα των χωρών που φτάνουν αργά (των λεγόμενων late-comers) να βρεθούν στον δρόμο της βιομηχανικής ανάπτυξης. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Μαρξ σκέφτηκε ότι, αν η αγροτική επανάσταση που καθοδηγήθηκε από την ιντελιγκέντσια είχε θριαμβεύσει στη Ρωσία, οι λαϊκές μάζες θα είχαν καταφέρει να απολαύσουν τους καρπούς του σύγχρονου βιομηχανικού πολιτισμού χωρίς να περάσουν μέσα από τις τρομερές περιπέτειες της καπιταλιστικής συσσώρευσης.
Ηταν το σχέδιο ή, αν θέλει κανείς, το όνειρο των ναρόντνικων. Για πάνω από δύο αιώνες, η σχέση ανάμεσα στον αγροτικό κόσμο και τη βιομηχανική κοινωνία είναι μία από τις θεμελιώδεις όψεις της σύγχρονης ιστορίας. Στη Σοβιετική Ενωση οι μπολσεβίκοι έλυσαν το ζήτημα με τον πιο σκληρό και αιματηρό τρόπο, καθοδηγώντας έναν πόλεμο εξόντωσης και υποδούλωσης των αγροτών.
Οσον αφορά τον Μίκαελ Λεβί, πρέπει να ομολογήσω ότι δεν είμαι θαυμαστής του. Γενικότερα, νομίζω ότι οι σύγχρονοι μαρξιστές δεν μας βοηθούν να κατανοήσουμε και να λύσουμε τα σύνθετα και δραματικά προβλήματα του κόσμου στον οποίο ζούμε. Εξάλλου, ήδη ο Μαρξ ήταν δύσπιστος προς τους «μαρξιστές».
• Θεωρείτε ότι από τα μέσα της δεκαετίας του 1870 ο Μαρξ εγκατέλειψε τον όποιο ευρωκεντρισμό, επικεντρώνοντας κυρίως στις αρνητικές πλευρές της καπιταλιστικής ανάπτυξης στη Δύση και στην αντίθεσή της ακόμα και «με τις ίδιες τις παραγωγικές δυνάμεις που γεννήθηκαν απ’ αυτήν». Ποιες ήταν οι συνέπειες αυτής της αλλαγής;
Η θετική αποτίμηση του ιστορικού ρόλου της αστικής τάξης και του καπιταλισμού στη Δύση αντιπροσωπεύει έναν από τους ακρογωνιαίους λίθους της θέασης του Μαρξ, από το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» μέχρι και το «Κεφάλαιο». Από αυτό το γεγονός προκύπτει ο ευρωκεντρισμός του: γι’ αυτόν η Γηραιά Ηπειρος ήταν το λίκνο του καπιταλισμού.
Εδώ άρχισε η μεγαλειώδης ιστορική διαδικασία που δημιούργησε μια παγκόσμια αγορά, ανακίνησε στάσιμες οικονομίες, έσπασε την ακινησία των προκαπιταλιστικών κοινωνιών. Στα άρθρα για την Ινδία της δεκαετίας του ’50, ο Μαρξ απέδωσε μια θετική ιστορική λειτουργία στη βρετανική αποικιοκρατία, που είχε καταστρέψει τις αρχαϊκές και καθυστερημένες ιθαγενείς κοινότητες.
Στο τέλος της δεκαετίας του 1860, στράφηκε ξανά στη μελέτη της ιστορίας της αγγλικής κατάκτησης της Ινδίας, εκφράζοντας αυτή τη φορά μια διαμετρικά αντίθετη κρίση σχετικά με την αποικιοκρατία, καταδικάζοντάς την όχι μόνο για την αγριότητά της, αλλά επίσης γιατί είχε τραυματίσει θανάσιμα έναν κόσμο που ήταν ακόμη γεμάτος ζωτικότητα. Είναι μια άλλη ουσιώδης όψη της πνευματικής μεταμόρφωσης του ύστερου Μαρξ, ο οποίος συνέχιζε να πιστεύει ότι ο καπιταλισμός είχε παραγάγει τεχνική ανανέωση και θαυμαστή αύξηση των παραγωγικών δυνάμεων, αλλά είχε πια μόνο αρνητικά χαρακτηριστικά.
Το αυξανόμενο μίσος για τον καπιταλισμό γεννιόταν, πιθανότατα, από τη φρικτή υποψία ότι αυτός δεν είχε γεννήσει τον νεκροθάφτη του. Στα χρόνια της Πρώτης Διεθνούς και της συγγραφής του «Κεφαλαίου», ο Μαρξ ήταν σίγουρος για την επικείμενη προλεταριακή επανάσταση στη Δύση.
Από το δεύτερο μισό όμως της δεκαετίας του 1870, έγινε πολύ πιο σκεπτικιστής όσον αφορά αυτό το θέμα. Στη Δύση ο καπιταλισμός ήταν ακόμη εύρωστος και στέρεος, αλλά η εργατική τάξη δεν έμοιαζε έτοιμη για τη σοσιαλιστική επανάσταση. Εξ ου και η αναζήτηση νέων επαναστατικών οδών και το ενδιαφέρον του για τον αγώνα των Ρώσων ναρόντνικων (λαϊκιστών).
*Ευχαριστούμε πολύ την κυρία Αννα Γρίβα για τη μετάφραση της συνέντευξης
ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ
Έτορε Τσινέλα
Είναι γεννημένος το 1947 και δίδαξε Ιστορία της Ευρωπαϊκής Ανατολής και Σύγχρονη Ιστορία στο Πανεπιστήμιο της Πίζας. Μετά την κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ δούλεψε επανειλημμένως στο Κεντρικό Αρχείο του Κόμματος στη Μόσχα (σήμερα επονομαζόμενο κρατικό ρωσικό αρχείο πολιτικο-κοινωνικής ιστορίας, RGASP), επιμελούμενος επίσης, μαζί με άλλους μελετητές, Ιταλούς και ξένους, τη δημοσίευση πηγών σχετικών με τη σοβιετική ιστορία. Στα ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο του «Ο άλλος Μαρξ», Εκδόσεις των Συναδέλφων, μετάφραση Αννας Γρίβα, Αθήνα 2018.
https://www.efsyn.gr/politiki/synenteyxeis/191371_o-marx-antilifthike-oti-oi-agrotikes-koinotites-mporei-na-deihnoyn-ton
Ο Τσινέλα μιλά για την πολιτική και διανοητική μεταμόρφωση του Μαρξ τα τελευταία χρόνια της ζωής του, όταν, απογοητευμένος από τις ήττες του προλεταριάτου στη Δύση, στράφηκε στη μελέτη της ρωσικής αγροτικής κοινότητας και στη δράση των ναρόντνικων, ως ένα εναλλακτικό σχέδιο προς τον κομμουνισμό, εγκαταλείποντας τον ευρωκεντρισμό και τη βεβαιότητα περί ανάγκης να ακολουθήσουν όλες οι χώρες τον δρόμο της βίαιης καπιταλιστικής ανάπτυξης.
• Στο βιβλίο σας «Ο άλλος Μαρξ», αναφέρετε τον ισχυρισμό του Βρετανού κοινωνιολόγου Τέοντορ Σάνιν ότι στις τρεις πηγές σκέψης του Μαρξ –τη γερμανική φιλοσοφία, τον γαλλικό σοσιαλισμό και τη βρετανική πολιτική οικονομία– θα έπρεπε να προστεθεί ακόμα μία: ο ρωσικός επαναστατικός ναροντνικισμός. Γιατί;
Η τελευταία δεκαετία της ζωής του Μαρξ, που είθισται να θεωρείται η λιγότερο δημιουργική και ενδιαφέρουσα περίοδος της σκέψης του, χαρακτηρίστηκε από μια εκπληκτική, και όχι ιδιαιτέρως γνωστή, πνευματική μεταμόρφωση. Μεγάλη επίδραση είχε στον Μαρξ ο ναρόντνικος (λαϊκιστής) οικονομολόγος Nikolái Danielsόn, που προώθησε τη ρωσική μετάφραση του πρώτου βιβλίου του «Κεφαλαίου» και είχε με τον φιλόσοφο από την Τριρ μακρά αλληλογραφία.
Επρόκειτο για μια γόνιμη πνευματική φιλία, που βασίστηκε στον αμοιβαίο σεβασμό: οι δυο τους δεν συναντήθηκαν ποτέ, αλλά αντάλλαξαν πολλά γράμματα, κάποια από τα οποία ιδιαιτέρως μακροσκελή.
Ο Μαρξ έμαθε ρωσικά για να μπορεί να διαβάζει τα βιβλία και το υλικό που του έστελνε ο φίλος του από την Αγία Πετρούπολη. Το γεγονός αυτό διεύρυνε τους πολιτιστικούς του ορίζοντες, επιτρέποντάς του να μελετήσει μέσα από τις πρωτότυπες πηγές την οικονομική και κοινωνική εξέλιξη της Ρωσίας μετά το 1861 και να ξαναδεί, στη βάση των νέων ερευνών, κάποιες θέσεις και συμπεράσματα του «Κεφαλαίου».
Επιπλέον, στην αρχή της δεκαετίας του 1870, ο Μαρξ γνώρισε προσωπικά κάποιους νεαρούς Ρώσους επαναστάτες και παρακολούθησε με προσοχή και πάθος τον αγώνα της πιο δραστήριας ναρόντνικης ομάδας, της Λαϊκής Βούλησης (Narodnaia volia).
Αρχισε έτσι να ελπίζει, διαφορετικά από ό,τι σκεφτόταν τη δεκαετία του 1850 και του 1860, ότι στη Ρωσία μπορούσε να πραγματοποιηθεί μια σοσιαλιστική επανάσταση. Πέρα από τη μελέτη της οικονομικής και κοινωνικής πραγματικότητας της Ρωσίας, ήταν και άλλα τα διαβάσματα και οι έρευνες που συνεισέφεραν σε εκείνο που ονόμασα πνευματική μεταμόρφωση του ύστερου Μαρξ.
• Θεωρείτε σημείο τομής στη σκέψη του Μαρξ την περίοδο μετά το ναυάγιο της Πρώτης Διεθνούς ως προς τη δυνατότητα και εγγύτητα μιας ριζικής σοσιαλιστικής αλλαγής στη Δύση. Μπορείτε να μας το εξηγήσετε;
Μετά την ήττα της Παρισινής Κομμούνας και το ναυάγιο της Πρώτης Διεθνούς, ο Μαρξ άρχισε να αμφιβάλλει για τη δυνατότητα μιας προλεταριακής επανάστασης στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες της Δύσης.
Τουλάχιστον, στα γράμματα και στα γραπτά του δεν μιλά πια γι’ αυτό το ζήτημα, παρά με όρους πολύ γενικούς, σαν ένα γεγονός του μακρινού μέλλοντος. Για παράδειγμα, τον Ιανουάριο του 1879, ο φιλελεύθερος Αγγλος Mountstuart Elphinstone Grant Duff είχε με τον Μαρξ μια εκτενή συζήτηση.
Στην ερώτηση αν η επίτευξη του σοσιαλισμού απαιτούσε ένα μεγάλο βήμα μετά την κατάρριψη του αυταρχικού και μιλιταριστικού καθεστώτος στη Γερμανία, ο Μαρξ απάντησε ως εξής: «Αναμφιβόλως, όλα τα μεγάλα κινήματα προχωρούν αργά».
• Υποστηρίζετε ότι η ιστορική επιμονή της ρωσικής όμπτσινα (αγροτικής κοινότητας) οδήγησε τον ύστερο Μαρξ να επεξεργαστεί μια νέα θεωρία της ιστορίας και να εγκαταλείψει τις προηγούμενες απόψεις του σχετικά με τη σταθερή ανάγκη έλευσης του καπιταλισμού. Τι σήμανε κατ’ εσάς αυτή η εξέλιξη;
Μελετώντας τη ρωσική αγροτική κοινότητα (obshchina), τις κοινότητες χωριού της Ινδίας υπό τη βρετανική κυριαρχία και την κοινωνική ζωή των Βορειοαμερικανών Ιροκουά, ο Μαρξ έφτασε στο συμπέρασμα ότι τέτοιες πρωτόγονες μορφές δεν ήταν καταδικασμένες να διαλυθούν για οικονομικούς λόγους, αλλά ήταν ετοιμοθάνατες ή σε σοβαρό κίνδυνο εξαιτίας της δράσης των κυβερνώντων (αυτή ήταν η περίπτωση της Ρωσίας) ή επειδή είχαν υποστεί μια βίαιη επίθεση από τους ξένους κατακτητές (όπως στην Ινδία).
Αυτές, επομένως, μπορούσαν να σωθούν και να εξελιχθούν προς τον κομμουνισμό, χωρίς να υποστούν την τυπική βία των καπιταλιστικών σχέσεων.
Επρόκειτο για μια σύλληψη διαφορετική από εκείνη μιας ή δύο δεκαετιών πριν, όταν αυτός είχε δει στην έλευση του καπιταλισμού μια αναπόφευκτη διαδικασία που, έχοντας αρχίσει στην Αγγλία και σε άλλες χώρες της δυτικής Ευρώπης, ήταν προορισμένη να εξαπλωθεί παντού.
Στα έργα της ωριμότητας, πράγματι ο Μαρξ θέλησε να εκθέσει και να περιγράψει τους καθολικούς «αυστηρούς νόμους» της εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών.
• Η αναγνώριση της φυσικής ζωτικότητας των κοινοτήτων της «πρωτογενούς διαμόρφωσης», όπως τις ονομάζετε, αλλά και της δημοκρατικής δομής τους, συγκροτεί ένα σύστημα κοινοτικών αξιών, οι οποίες ενδεχομένως αξίζει να διατηρηθούν στο μέλλον. Την τάση αυτή ο Μίκαελ Λεβί (Michael LÖwy) την ονομάζει «επαναστατικό ρομαντισμό» και τη θεωρεί ένα διακριτό ρεύμα που μπορεί να τροφοδοτήσει το εγχείρημα της κοινωνικής αλλαγής. Συμφωνείτε;
Η ανακάλυψη του πρωτόγονου κόσμου και των αγροτικών κοινοτήτων που επιβίωσαν στη σύγχρονη κοινωνία οδήγησε τον Μαρξ στο να σκεφτεί σχετικά με τη ζωτικότητα και τις αξίες που περικλείονταν σε αυτές τις οικονομικές μορφές, τις οποίες κάποτε είχε θεωρήσει απομεινάρι του παρελθόντος και εμπόδιο για την απελευθέρωση του ατόμου και για την πλήρη ανάπτυξη των ανθρώπινων ικανοτήτων.
Κυρίως η περιγραφή των κοινοτήτων των Ιροκουά, που έγινε από τον ανθρωπολόγο Lewis Henry Morgan, του έδειξε ότι ο πρωτόγονος κόσμος είχε επίσης μια στοιχειώδη δημοκρατική δομή.
Η ανάγνωση των έργων των ναρόντνικων (λαϊκιστών) οικονομολόγων τον έκανε να σκεφτεί πάνω σε ένα θέμα με το οποίο θα ασχολιόταν η οικονομική σκέψη του 19ου αιώνα: το πρόβλημα της οικονομικής υπανάπτυξης, της δυνατότητας δηλαδή μιας χώρας καθυστερημένης να εκβιομηχανιστεί και να αφομοιώσει γρήγορα τις πιο προηγμένες τεχνικές μεθόδους.
Είναι το πρόβλημα των χωρών που φτάνουν αργά (των λεγόμενων late-comers) να βρεθούν στον δρόμο της βιομηχανικής ανάπτυξης. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Μαρξ σκέφτηκε ότι, αν η αγροτική επανάσταση που καθοδηγήθηκε από την ιντελιγκέντσια είχε θριαμβεύσει στη Ρωσία, οι λαϊκές μάζες θα είχαν καταφέρει να απολαύσουν τους καρπούς του σύγχρονου βιομηχανικού πολιτισμού χωρίς να περάσουν μέσα από τις τρομερές περιπέτειες της καπιταλιστικής συσσώρευσης.
Ηταν το σχέδιο ή, αν θέλει κανείς, το όνειρο των ναρόντνικων. Για πάνω από δύο αιώνες, η σχέση ανάμεσα στον αγροτικό κόσμο και τη βιομηχανική κοινωνία είναι μία από τις θεμελιώδεις όψεις της σύγχρονης ιστορίας. Στη Σοβιετική Ενωση οι μπολσεβίκοι έλυσαν το ζήτημα με τον πιο σκληρό και αιματηρό τρόπο, καθοδηγώντας έναν πόλεμο εξόντωσης και υποδούλωσης των αγροτών.
Οσον αφορά τον Μίκαελ Λεβί, πρέπει να ομολογήσω ότι δεν είμαι θαυμαστής του. Γενικότερα, νομίζω ότι οι σύγχρονοι μαρξιστές δεν μας βοηθούν να κατανοήσουμε και να λύσουμε τα σύνθετα και δραματικά προβλήματα του κόσμου στον οποίο ζούμε. Εξάλλου, ήδη ο Μαρξ ήταν δύσπιστος προς τους «μαρξιστές».
• Θεωρείτε ότι από τα μέσα της δεκαετίας του 1870 ο Μαρξ εγκατέλειψε τον όποιο ευρωκεντρισμό, επικεντρώνοντας κυρίως στις αρνητικές πλευρές της καπιταλιστικής ανάπτυξης στη Δύση και στην αντίθεσή της ακόμα και «με τις ίδιες τις παραγωγικές δυνάμεις που γεννήθηκαν απ’ αυτήν». Ποιες ήταν οι συνέπειες αυτής της αλλαγής;
Η θετική αποτίμηση του ιστορικού ρόλου της αστικής τάξης και του καπιταλισμού στη Δύση αντιπροσωπεύει έναν από τους ακρογωνιαίους λίθους της θέασης του Μαρξ, από το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» μέχρι και το «Κεφάλαιο». Από αυτό το γεγονός προκύπτει ο ευρωκεντρισμός του: γι’ αυτόν η Γηραιά Ηπειρος ήταν το λίκνο του καπιταλισμού.
Εδώ άρχισε η μεγαλειώδης ιστορική διαδικασία που δημιούργησε μια παγκόσμια αγορά, ανακίνησε στάσιμες οικονομίες, έσπασε την ακινησία των προκαπιταλιστικών κοινωνιών. Στα άρθρα για την Ινδία της δεκαετίας του ’50, ο Μαρξ απέδωσε μια θετική ιστορική λειτουργία στη βρετανική αποικιοκρατία, που είχε καταστρέψει τις αρχαϊκές και καθυστερημένες ιθαγενείς κοινότητες.
Στο τέλος της δεκαετίας του 1860, στράφηκε ξανά στη μελέτη της ιστορίας της αγγλικής κατάκτησης της Ινδίας, εκφράζοντας αυτή τη φορά μια διαμετρικά αντίθετη κρίση σχετικά με την αποικιοκρατία, καταδικάζοντάς την όχι μόνο για την αγριότητά της, αλλά επίσης γιατί είχε τραυματίσει θανάσιμα έναν κόσμο που ήταν ακόμη γεμάτος ζωτικότητα. Είναι μια άλλη ουσιώδης όψη της πνευματικής μεταμόρφωσης του ύστερου Μαρξ, ο οποίος συνέχιζε να πιστεύει ότι ο καπιταλισμός είχε παραγάγει τεχνική ανανέωση και θαυμαστή αύξηση των παραγωγικών δυνάμεων, αλλά είχε πια μόνο αρνητικά χαρακτηριστικά.
Το αυξανόμενο μίσος για τον καπιταλισμό γεννιόταν, πιθανότατα, από τη φρικτή υποψία ότι αυτός δεν είχε γεννήσει τον νεκροθάφτη του. Στα χρόνια της Πρώτης Διεθνούς και της συγγραφής του «Κεφαλαίου», ο Μαρξ ήταν σίγουρος για την επικείμενη προλεταριακή επανάσταση στη Δύση.
Από το δεύτερο μισό όμως της δεκαετίας του 1870, έγινε πολύ πιο σκεπτικιστής όσον αφορά αυτό το θέμα. Στη Δύση ο καπιταλισμός ήταν ακόμη εύρωστος και στέρεος, αλλά η εργατική τάξη δεν έμοιαζε έτοιμη για τη σοσιαλιστική επανάσταση. Εξ ου και η αναζήτηση νέων επαναστατικών οδών και το ενδιαφέρον του για τον αγώνα των Ρώσων ναρόντνικων (λαϊκιστών).
*Ευχαριστούμε πολύ την κυρία Αννα Γρίβα για τη μετάφραση της συνέντευξης
ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ
Έτορε Τσινέλα
Είναι γεννημένος το 1947 και δίδαξε Ιστορία της Ευρωπαϊκής Ανατολής και Σύγχρονη Ιστορία στο Πανεπιστήμιο της Πίζας. Μετά την κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ δούλεψε επανειλημμένως στο Κεντρικό Αρχείο του Κόμματος στη Μόσχα (σήμερα επονομαζόμενο κρατικό ρωσικό αρχείο πολιτικο-κοινωνικής ιστορίας, RGASP), επιμελούμενος επίσης, μαζί με άλλους μελετητές, Ιταλούς και ξένους, τη δημοσίευση πηγών σχετικών με τη σοβιετική ιστορία. Στα ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο του «Ο άλλος Μαρξ», Εκδόσεις των Συναδέλφων, μετάφραση Αννας Γρίβα, Αθήνα 2018.
https://www.efsyn.gr/politiki/synenteyxeis/191371_o-marx-antilifthike-oti-oi-agrotikes-koinotites-mporei-na-deihnoyn-ton
RSS Feed
