Το φασιστικό πραξικόπημα του Φράνκο στις 18 Ιουλίου του 1936, απέτυχε στο μεγαλύτερο μέρος της Ισπανίας, γιατί αντιμετώπισε την ένοπλη αντίσταση αγροτών και εργατών. Κατά τη διάρκεια του εμφύλιου πολέμου, που ακολούθησε απαλλοτριώθηκαν πάνω από εξήντα εκατομμύρια στρέμματα γης και μεγάλο μέρος αυτών κολεκτιβοποήθηκαν από τουλάχιστον δυο χιλιάδες αυτοδιοικούμενες κολεκτίβες.
Η κολεκτιβοποίηση-προωθήθηκε κύρια από την αναρχοσυνδικαλιστική ομοσπονδία C.N.T.- επηρέασε 7-8 εκατομμύρια ανθρώπους και οργανώνονταν συνήθως μετά από μια συνέλευση του χωριού, στην οποία λαμβάνονταν μια τέτοια απόφαση. Η συμμετοχή στην κολεκτίβα ήταν εθελοντική. Οι τεχνίτες, οι κουρείς και άλλοι μη γεωργικοί εργαζόμενοι ομαδοποιούνταν επίσης σε κολεκτίβες.
Τα αγροκτήματα μιας κοινότητας ενοποιούνταν σε μια ενιαία μονάδα παραγωγής και στη συνέχεια η παραγωγική γη επιμερίζονταν και αναλαμβάνονταν από ομάδες εργασίας (brigada) που αποτελούνταν από δέκα έως δεκαπέντε άτομα. Μέσα στη brigada, οι λιγότερο ευχάριστες εργασίες μοιράζονταν και εκτελούνταν εκ περιτροπής, ενώ για τις εξειδικευμένες εργασίες ενθαρρύνονταν όσοι είχαν αντίστοιχες δεξιότητες. Διαχειριστικές επιτροπές με κυκλικά εναλλασσόμενα μέλη εκλέγονταν για να επιτηρούν τις οικονομικές και κοινωνικές δραστηριότητες σε κάθε κολεκτίβα. Οι μηνιαίες γενικές συνελεύσεις αξιολογούσαν την πρόοδο, αναθεωρούσαν τα σχέδια παραγωγής και ξανασχεδιάζανε τα στάδια της παραγωγής[1]. Όλοι οι κάτοικοι, άνδρες και γυναίκες, παραγωγοί και μη-παραγωγοί, συμμετείχαν στη συζήτηση και τις αποφάσεις.
Στις περισσότερες κολεκτίβες υπήρχε αμοιβή σύμφωνα με τις ανάγκες, ενώ κανένας δεν πληρωνόταν για διοικητική εργασία. Τα μέλη εξασφάλιζαν τρόφιμα, ιματισμό και στέγη μέσω των εκλεγμένων επιτροπών των καταναλωτών που οργάνωναν τον ανεφοδιασμό και τη διανομή των αγαθών μέσω των "συνεταιριστικών αποθηκών εμπορευμάτων".
Ο Jose Peirats περιγράφει την κολεκτιβοποίηση της αγροτιάς ως εξής:
«Τα απαλλοτριωμένα εδάφη παραδόθηκαν στα συνδικάτα αγροτών και ήταν αυτά τα συνδικάτα που οργάνωσαν τις πρώτες κολεκτίβες. Γενικά η κατοχή των μικροϊδιοκτητών ήταν σεβαστή, πάντα υπό τον όρο ότι μόνο αυτοί ή οι οικογένειές τους θα εκμεταλλευόταν το έδαφος, χωρίς να προσλάβουν αμειβόμενους εργάτες. Στις περιοχές όπως της Καταλονίας, όπου η παράδοση της μικρής ιδιοκτησίας των αγροτών επικρατούσε, τα καλλιεργούμενα εδάφη ήταν διεσπαρμένα. Δεν υπήρχε κανένα μεγάλο κτήμα. Πολλοί από αυτούς τους αγρότες, μαζί με τη C.N.T., οργάνωσαν τις κολεκτίβες, συγκεντρώνοντας το έδαφός τους, τα ζώα, τα εργαλεία, τα κοτόπουλα, το σιτάρι, το λίπασμα, και ακόμη και τις συγκομιδές τους…Τα ιδιόκτητα αγροκτήματα που βρισκόντουσαν στη μέση των κολεκτίβων παρεμπόδιζαν την αποδοτική καλλιέργεια χωρίζοντας τις κολεκτίβες σε αποσυνδεμένα κομμάτια. Για να προτρέψουν τους ιδιοκτήτες να μετακινηθούν, δόθηκαν περισσότερα ή ακόμα και καλύτερα εδάφη που βρισκόντουσαν στην περίμετρο της κολεκτίβας…»[2]
Οι αγροτικές κολεκτίβες επέτρεψαν στην αγροτική Ισπανία να μετασχηματιστεί από μια κοινωνία φτώχειας και φόβου, σε μια που κυριαρχούσε η ελπίδα και ο πειραματισμός. Η δημιουργική ενέργεια των αγροτών και των πρώην εργατών γης- σπαταλημένη κάτω από την ιδιωτική ιδιοκτησία- απελευθερώθηκε. Οι συνελεύσεις, που έγιναν δημοφιλείς, επέτρεψαν να προσδιοριστούν με ακρίβεια τα κοινοτικά προβλήματα και να βρεθούν άμεσες λύσεις και βελτιώσεις βασισμένες στις ιδέες και την εμπειρία του καθενός. Εμπλουτισμένες μάλιστα από τη συζήτηση και την αντιπαράθεση.
Ο Peirats τονίζει επίσης ότι όλοι συμμετείχαν στις δημοκρατικές διαδικασίες με ακρίβεια και ζήλο. Για παράδειγμα: «Το Hospitalet de Llobregat πραγματοποιούσε τακτικές γενικές συνεδριάσεις με όλα τα μέλη κάθε τρεις μήνες, για τον απολογισμό της παραγωγής και για να ασχοληθούν με τα νέα ζητήματα. Το διοικητικό συμβούλιο, και όλες οι άλλες επιτροπές, υπέβαλαν πλήρεις εκθέσεις σχετικά με όλα τα θέματα. Η συνεδρίαση ενέκρινε, αποδοκίμαζε, έκανε διορθώσεις, έδινε οδηγίες, κλπ. ..." [Anarchists in the Spanish Revolution, σ. 119]
Αυτό που πραγματικά κατακτήθηκε στις γενικές συνελεύσεις των κολεκτίβων ήταν: όλη η εξουσία προέρχονταν από αυτές, αίσθημα ελευθερίας για τα μέλη τους, καλύτερες αμοιβές και λιγότερος χρόνος εργασίας για τον καθένα.
Επιπλέον, διαμορφώθηκαν σε πολλές περιοχές της Ισπανίας (παραδείγματος χάριν στην Αραγονία και το Levant) και περιφερειακές ομοσπονδίες κολεκτίβων. Οι ομοσπονδίες κάθε περιοχής δημιουργήθηκαν σε συνέδρια, όπου έστελναν τους εκπροσώπους τους οι κολεκτίβες της περιοχής. Στα συνέδρια αυτά διαμορφώθηκαν και συναποφασίσθηκαν μια σειρά από γενικούς κανόνες για τη λειτουργία και τις υποχρεώσεις που αναλάμβαναν οι συμβεβλημένες κολεκτίβες μεταξύ τους. Στο συνέδριο εκλέγονταν το συμβούλιο διοίκησης της ομοσπονδίας, στο οποίο ανατίθετο η ευθύνη για την εφαρμογή των συμφωνημένων αποφάσεων.
Δημιουργήθηκαν λοιπόν διάφορες μεγάλες περιφερειακές ομοσπονδίες κολεκτίβων που αποτελούνταν από χωριά, περιοχές και επαρχίες, μεταξύ του Ιουλίου του 1936 και του Ιουνίου του 1937, όπως: η περιφερειακή ομοσπονδία των αγροτών Levant, η περιφερειακή ομοσπονδία των αγροτών της Καστίλης, και το Συμβούλιο της Αραγονίας (Anarchist Decentralism in Rural Spain, 1936-9: the Integration of Community and Environment, Anarchism: From Theory to Practice).
Μια τέτοια ομοσπονδία βοηθούσε στο συντονισμό της παραγωγής μεταξύ των κολεκτίβων και τις μεταφορές των αγροτικών προϊόντων στις αστικές περιοχές με αντάλλαγμα άλλα προϊόντα όπως μηχανήματα ή υπηρεσίες. Η ομοσπονδιακή δομή διευκόλυνε επίσης την παροχή των υγειονομικών υπηρεσιών στις φτωχότερες περιοχές και την οργάνωση ερευνητικών ομάδων για να συμβουλεύουν τις κολεκτίβες για τις νέες γεωργικές τεχνικές και βελτιώσεις.
Συνδεόμενες μεταξύ τους οι ομοσπονδίες, διευκόλυναν επίσης: τη μεταφορά των αγαθών ανάμεσα στις περιοχές τους, τη διανομή του πλεονάσματος στην πρώτη γραμμή του πολέμου με τους φασίστες του Φράνκο αλλά και στις πόλεις, την αποφυγή των μεσαζόντων και της εκμετάλλευσης. Το πλεόνασμα της παραγωγής μεταφέρονταν μεταξύ των χωριών ή χρησιμοποιούνταν για εμπόριο μέσα στη μεγαλύτερη περιοχή. Βοήθησαν τις μεμονωμένες κολεκτίβες, συγκεντρώνοντας τους πόρους τους, να βελτιώσουν και την υποδομή των περιοχών τους (δρόμοι, κανάλια, νοσοκομεία κ.λπ.) και να επενδύσουν στα μέσα της παραγωγής που καμιά κολεκτίβα από μόνη της δε θα μπορούσε να πετύχει. Και όλα αυτά συνδυάστηκαν με μια κάλυψη της αναγκαίας τοπικής κατανάλωσης αλλά και της σίτισης των πολιτοφυλακών που πάλευαν τους φασίστες στο μέτωπο.
Η αυτοδιαχείριση στις κολεκτίβες σε συνδυασμό με τη συνεργασία στις αγροτικές ομοσπονδίες, επέτρεψε μια βελτίωση στην ποιότητα της αγροτικής ζωής. Όπως το διατύπωσε και ένα μέλος κολεκτίβας στην Beceite της Αραγονίας: " ήταν θαυμάσιο... να ζεις σε μια κολεκτίβα, σε μια ελεύθερη κοινωνία όπου οποιοσδήποτε μπορούσε να πει μια σκέψη, όπου εάν η επιτροπή του χωριού φαινόταν ανεπαρκής μπορούσες να το πεις. Η επιτροπή δεν πήρε καμία μεγάλη απόφαση χωρίς να καλέσει ολόκληρο το χωριό από κοινού σε μια γενική συνέλευση. Όλο αυτό ήταν θαυμάσιο." [Ronald Fraser, Blood of Spain, σ. 288]
Πολλά έχουν γραφεί για τον ισπανικό εμφύλιο, για το αν ήταν σύγκρουση της «δημοκρατίας κατά φασισμού», ή ήταν στην ουσία της μια κοινωνική επανάσταση, ανάλογα από ποια οπτική αντιμετώπιζε τα πράγματα ο κάθε συγγραφέας ή σχολιαστής. Τα γεγονότα πάντως δείχνουν ότι τη διάλυση της κολεκτιβοποίησης, των αυτο-οργανωμένων εργατικών και αγροτικών ελεύθερων κοινοτήτων και του κοινοτικού πνεύματος την επιδίωξαν –εκτός φυσικά των φαλαγγιτών του Φράνκο, που με τη βοήθεια γερμανών ναζιστών και ιταλών φασιστών επιβλήθηκαν στο τέλος- οι περιφερειακές δημοκρατικές κυβερνήσεις και η κεντρική, καθώς και «σταλινικοί μαρξιστές», που συμμετείχαν σε αυτές τις κυβερνήσεις. Αν είχαν επιτρέψει τον εξοπλισμό των εργατών κι αγροτών – όπως ζήτησε ο Ντουρούτι- δεν θα αποσυντονίζονταν και δεν θα αποτύγχανε ο κοινοτισμός και η κολεκτιβοποίηση τουλάχιστον στην Καταλωνία και την Αραγωνία. Το σύνθημα «Γη και Ελευθερία» είχε εμπνεύσει την πλειοψηφία των εργαζομένων και των αγροτών σε πολλές περιοχές της Ισπανίας και πριν ξεκινήσει ο εμφύλιος.
[1] Anarchist Decentralism in Rural Spain, 1936-9: the Integration of Community and Environment, Anarchism: From Theory to Practice
[2] http://eleftheriakos.gr/node/338
Η κολεκτιβοποίηση-προωθήθηκε κύρια από την αναρχοσυνδικαλιστική ομοσπονδία C.N.T.- επηρέασε 7-8 εκατομμύρια ανθρώπους και οργανώνονταν συνήθως μετά από μια συνέλευση του χωριού, στην οποία λαμβάνονταν μια τέτοια απόφαση. Η συμμετοχή στην κολεκτίβα ήταν εθελοντική. Οι τεχνίτες, οι κουρείς και άλλοι μη γεωργικοί εργαζόμενοι ομαδοποιούνταν επίσης σε κολεκτίβες.
Τα αγροκτήματα μιας κοινότητας ενοποιούνταν σε μια ενιαία μονάδα παραγωγής και στη συνέχεια η παραγωγική γη επιμερίζονταν και αναλαμβάνονταν από ομάδες εργασίας (brigada) που αποτελούνταν από δέκα έως δεκαπέντε άτομα. Μέσα στη brigada, οι λιγότερο ευχάριστες εργασίες μοιράζονταν και εκτελούνταν εκ περιτροπής, ενώ για τις εξειδικευμένες εργασίες ενθαρρύνονταν όσοι είχαν αντίστοιχες δεξιότητες. Διαχειριστικές επιτροπές με κυκλικά εναλλασσόμενα μέλη εκλέγονταν για να επιτηρούν τις οικονομικές και κοινωνικές δραστηριότητες σε κάθε κολεκτίβα. Οι μηνιαίες γενικές συνελεύσεις αξιολογούσαν την πρόοδο, αναθεωρούσαν τα σχέδια παραγωγής και ξανασχεδιάζανε τα στάδια της παραγωγής[1]. Όλοι οι κάτοικοι, άνδρες και γυναίκες, παραγωγοί και μη-παραγωγοί, συμμετείχαν στη συζήτηση και τις αποφάσεις.
Στις περισσότερες κολεκτίβες υπήρχε αμοιβή σύμφωνα με τις ανάγκες, ενώ κανένας δεν πληρωνόταν για διοικητική εργασία. Τα μέλη εξασφάλιζαν τρόφιμα, ιματισμό και στέγη μέσω των εκλεγμένων επιτροπών των καταναλωτών που οργάνωναν τον ανεφοδιασμό και τη διανομή των αγαθών μέσω των "συνεταιριστικών αποθηκών εμπορευμάτων".
Ο Jose Peirats περιγράφει την κολεκτιβοποίηση της αγροτιάς ως εξής:
«Τα απαλλοτριωμένα εδάφη παραδόθηκαν στα συνδικάτα αγροτών και ήταν αυτά τα συνδικάτα που οργάνωσαν τις πρώτες κολεκτίβες. Γενικά η κατοχή των μικροϊδιοκτητών ήταν σεβαστή, πάντα υπό τον όρο ότι μόνο αυτοί ή οι οικογένειές τους θα εκμεταλλευόταν το έδαφος, χωρίς να προσλάβουν αμειβόμενους εργάτες. Στις περιοχές όπως της Καταλονίας, όπου η παράδοση της μικρής ιδιοκτησίας των αγροτών επικρατούσε, τα καλλιεργούμενα εδάφη ήταν διεσπαρμένα. Δεν υπήρχε κανένα μεγάλο κτήμα. Πολλοί από αυτούς τους αγρότες, μαζί με τη C.N.T., οργάνωσαν τις κολεκτίβες, συγκεντρώνοντας το έδαφός τους, τα ζώα, τα εργαλεία, τα κοτόπουλα, το σιτάρι, το λίπασμα, και ακόμη και τις συγκομιδές τους…Τα ιδιόκτητα αγροκτήματα που βρισκόντουσαν στη μέση των κολεκτίβων παρεμπόδιζαν την αποδοτική καλλιέργεια χωρίζοντας τις κολεκτίβες σε αποσυνδεμένα κομμάτια. Για να προτρέψουν τους ιδιοκτήτες να μετακινηθούν, δόθηκαν περισσότερα ή ακόμα και καλύτερα εδάφη που βρισκόντουσαν στην περίμετρο της κολεκτίβας…»[2]
Οι αγροτικές κολεκτίβες επέτρεψαν στην αγροτική Ισπανία να μετασχηματιστεί από μια κοινωνία φτώχειας και φόβου, σε μια που κυριαρχούσε η ελπίδα και ο πειραματισμός. Η δημιουργική ενέργεια των αγροτών και των πρώην εργατών γης- σπαταλημένη κάτω από την ιδιωτική ιδιοκτησία- απελευθερώθηκε. Οι συνελεύσεις, που έγιναν δημοφιλείς, επέτρεψαν να προσδιοριστούν με ακρίβεια τα κοινοτικά προβλήματα και να βρεθούν άμεσες λύσεις και βελτιώσεις βασισμένες στις ιδέες και την εμπειρία του καθενός. Εμπλουτισμένες μάλιστα από τη συζήτηση και την αντιπαράθεση.
Ο Peirats τονίζει επίσης ότι όλοι συμμετείχαν στις δημοκρατικές διαδικασίες με ακρίβεια και ζήλο. Για παράδειγμα: «Το Hospitalet de Llobregat πραγματοποιούσε τακτικές γενικές συνεδριάσεις με όλα τα μέλη κάθε τρεις μήνες, για τον απολογισμό της παραγωγής και για να ασχοληθούν με τα νέα ζητήματα. Το διοικητικό συμβούλιο, και όλες οι άλλες επιτροπές, υπέβαλαν πλήρεις εκθέσεις σχετικά με όλα τα θέματα. Η συνεδρίαση ενέκρινε, αποδοκίμαζε, έκανε διορθώσεις, έδινε οδηγίες, κλπ. ..." [Anarchists in the Spanish Revolution, σ. 119]
Αυτό που πραγματικά κατακτήθηκε στις γενικές συνελεύσεις των κολεκτίβων ήταν: όλη η εξουσία προέρχονταν από αυτές, αίσθημα ελευθερίας για τα μέλη τους, καλύτερες αμοιβές και λιγότερος χρόνος εργασίας για τον καθένα.
Επιπλέον, διαμορφώθηκαν σε πολλές περιοχές της Ισπανίας (παραδείγματος χάριν στην Αραγονία και το Levant) και περιφερειακές ομοσπονδίες κολεκτίβων. Οι ομοσπονδίες κάθε περιοχής δημιουργήθηκαν σε συνέδρια, όπου έστελναν τους εκπροσώπους τους οι κολεκτίβες της περιοχής. Στα συνέδρια αυτά διαμορφώθηκαν και συναποφασίσθηκαν μια σειρά από γενικούς κανόνες για τη λειτουργία και τις υποχρεώσεις που αναλάμβαναν οι συμβεβλημένες κολεκτίβες μεταξύ τους. Στο συνέδριο εκλέγονταν το συμβούλιο διοίκησης της ομοσπονδίας, στο οποίο ανατίθετο η ευθύνη για την εφαρμογή των συμφωνημένων αποφάσεων.
Δημιουργήθηκαν λοιπόν διάφορες μεγάλες περιφερειακές ομοσπονδίες κολεκτίβων που αποτελούνταν από χωριά, περιοχές και επαρχίες, μεταξύ του Ιουλίου του 1936 και του Ιουνίου του 1937, όπως: η περιφερειακή ομοσπονδία των αγροτών Levant, η περιφερειακή ομοσπονδία των αγροτών της Καστίλης, και το Συμβούλιο της Αραγονίας (Anarchist Decentralism in Rural Spain, 1936-9: the Integration of Community and Environment, Anarchism: From Theory to Practice).
Μια τέτοια ομοσπονδία βοηθούσε στο συντονισμό της παραγωγής μεταξύ των κολεκτίβων και τις μεταφορές των αγροτικών προϊόντων στις αστικές περιοχές με αντάλλαγμα άλλα προϊόντα όπως μηχανήματα ή υπηρεσίες. Η ομοσπονδιακή δομή διευκόλυνε επίσης την παροχή των υγειονομικών υπηρεσιών στις φτωχότερες περιοχές και την οργάνωση ερευνητικών ομάδων για να συμβουλεύουν τις κολεκτίβες για τις νέες γεωργικές τεχνικές και βελτιώσεις.
Συνδεόμενες μεταξύ τους οι ομοσπονδίες, διευκόλυναν επίσης: τη μεταφορά των αγαθών ανάμεσα στις περιοχές τους, τη διανομή του πλεονάσματος στην πρώτη γραμμή του πολέμου με τους φασίστες του Φράνκο αλλά και στις πόλεις, την αποφυγή των μεσαζόντων και της εκμετάλλευσης. Το πλεόνασμα της παραγωγής μεταφέρονταν μεταξύ των χωριών ή χρησιμοποιούνταν για εμπόριο μέσα στη μεγαλύτερη περιοχή. Βοήθησαν τις μεμονωμένες κολεκτίβες, συγκεντρώνοντας τους πόρους τους, να βελτιώσουν και την υποδομή των περιοχών τους (δρόμοι, κανάλια, νοσοκομεία κ.λπ.) και να επενδύσουν στα μέσα της παραγωγής που καμιά κολεκτίβα από μόνη της δε θα μπορούσε να πετύχει. Και όλα αυτά συνδυάστηκαν με μια κάλυψη της αναγκαίας τοπικής κατανάλωσης αλλά και της σίτισης των πολιτοφυλακών που πάλευαν τους φασίστες στο μέτωπο.
Η αυτοδιαχείριση στις κολεκτίβες σε συνδυασμό με τη συνεργασία στις αγροτικές ομοσπονδίες, επέτρεψε μια βελτίωση στην ποιότητα της αγροτικής ζωής. Όπως το διατύπωσε και ένα μέλος κολεκτίβας στην Beceite της Αραγονίας: " ήταν θαυμάσιο... να ζεις σε μια κολεκτίβα, σε μια ελεύθερη κοινωνία όπου οποιοσδήποτε μπορούσε να πει μια σκέψη, όπου εάν η επιτροπή του χωριού φαινόταν ανεπαρκής μπορούσες να το πεις. Η επιτροπή δεν πήρε καμία μεγάλη απόφαση χωρίς να καλέσει ολόκληρο το χωριό από κοινού σε μια γενική συνέλευση. Όλο αυτό ήταν θαυμάσιο." [Ronald Fraser, Blood of Spain, σ. 288]
Πολλά έχουν γραφεί για τον ισπανικό εμφύλιο, για το αν ήταν σύγκρουση της «δημοκρατίας κατά φασισμού», ή ήταν στην ουσία της μια κοινωνική επανάσταση, ανάλογα από ποια οπτική αντιμετώπιζε τα πράγματα ο κάθε συγγραφέας ή σχολιαστής. Τα γεγονότα πάντως δείχνουν ότι τη διάλυση της κολεκτιβοποίησης, των αυτο-οργανωμένων εργατικών και αγροτικών ελεύθερων κοινοτήτων και του κοινοτικού πνεύματος την επιδίωξαν –εκτός φυσικά των φαλαγγιτών του Φράνκο, που με τη βοήθεια γερμανών ναζιστών και ιταλών φασιστών επιβλήθηκαν στο τέλος- οι περιφερειακές δημοκρατικές κυβερνήσεις και η κεντρική, καθώς και «σταλινικοί μαρξιστές», που συμμετείχαν σε αυτές τις κυβερνήσεις. Αν είχαν επιτρέψει τον εξοπλισμό των εργατών κι αγροτών – όπως ζήτησε ο Ντουρούτι- δεν θα αποσυντονίζονταν και δεν θα αποτύγχανε ο κοινοτισμός και η κολεκτιβοποίηση τουλάχιστον στην Καταλωνία και την Αραγωνία. Το σύνθημα «Γη και Ελευθερία» είχε εμπνεύσει την πλειοψηφία των εργαζομένων και των αγροτών σε πολλές περιοχές της Ισπανίας και πριν ξεκινήσει ο εμφύλιος.
[1] Anarchist Decentralism in Rural Spain, 1936-9: the Integration of Community and Environment, Anarchism: From Theory to Practice
[2] http://eleftheriakos.gr/node/338