ΜΕΤΑΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ
(Κοινοκτημοσύνη + Άμεση Δημοκρατία = Αταξική Κοινωνία)
Γράφει ο Κώστας Λάμπος
"Μια αληθινή δημοκρατική κοινωνία, μια κοινωνία που θα κυβερνάται από τη γενική βούληση, απαιτεί ισότητα ιδιοκτησίας, τέτοια ώστε κανένας πολίτης να μην μπορεί ποτέ να γίνει τόσο πλούσιος ώστε ν' αγοράζει άλλον, και κανένας τόσο φτωχός ώστε η ανάγκη να τον κάνει να πουληθεί".
Ζαν-Ζακ Ρουσσώ
«Η Άμεση Δημοκρατία είναι ο χαμένος θησαυρός των επαναστάσεων».
Χάννα Άρεντ
Όπως είναι γνωστό, όλες οι ιστορικές μορφές κοινωνίας ταξινομούνται με το κριτήριο της σχέσης της κοινωνίας με τα μέσα παραγωγής και εξ αυτού διακρίνονται σε κοινωνίες κοινοκτημοσύνης ή κοινωνίες ατομικής ιδιοκτησίας, παραλλαγές της οποίας αποτελούν η ταξική, η εταιρική, η κρατική και η λεγόμενη ‘δημόσια’ σε συνθήκες καπιταλιστικής οικονομίας. Οι σοσιαλδημοκράτες και οι λεγόμενοι ‘ελευθεριακοί’ αλλά και οι αυτοαποκαλούμενοι αναρχικοί, μάταια αναζήτησαν μια τρίτη μορφή κοινωνίας, ένα ‘τρίτο δρόμο’, που τάχα ‘θα συνδυάζει τον σοσιαλισμό με τον φιλελευθερισμό’, δίνοντας σ’ αυτόν ονόματα όπως «συμμετοχική δημοκρατία», «ελεύθερος συνεταιρισμός»[1], «αντεξουσιαστικός σοσιαλισμός»[2], «ελευθεριακός κομμουνισμός», ακόμα και αυτοδιεύθυνση[3]. Στην ιστορική διαδρομή της η ανθρωπότητα απέκτησε πολλές εμπειρίες και το συμπέρασμα που βγαίνει είναι πως δεν υπάρχει κανένας τρίτος δρόμος, όπως και δεν μπορεί να υπάρξει παρθενογένεση. Ο δρόμος για ένα καλύτερο κόσμο, για τον κόσμο της ισότητας, της δικαιοσύνης και της πραγματικής Δημο-κρατίας είναι ένας και μοναδικός. Αυτός που η εργαζόμενη και αγωνιζόμενη ανθρωπότητα προσπαθεί χιλιάδες χρόνια τώρα να ανοίξει και που οδηγεί στην αταξική κοινωνία και σε ένα «σοσιαλισμό που θα βρει τη δική του μορφή πολιτικών σχέσεων… Με τον άλφα ή βήτα τρόπο θα είναι περισσότερο του Λαού. Θα μοιάζει περισσότερο με την αρχαία αγορά και λιγότερο με τον κοινοβουλευτισμό. Θα εξαρτάται λιγότερο από την εκπροσώπηση και περισσότερο από την αυτοδιακυβέρνηση»[4].
Αταξική κοινωνία, όμως όπως είδαμε, ακόμα και με τη μορφή της ιστορικής ‘απόπειρας’, σημαίνει κοινοκτημοσύνη, δηλαδή κατάργηση της ανισότητας που προκύπτει από το σύστημα που ξεχωρίζει την κοινωνία σε ιδιοκτήτες-κατέχοντες και σε μη-κατέχοντες, σχέση που οδηγεί σε εξουσιαστές και εξουσιαζόμενους, σε εκμεταλλευτές και υπό εκμετάλλευση, δηλαδή σε ανισότητες, αδικίες, εχθρότητες, καταστροφές, φτώχεια και δυστυχία, σε ποικιλώνυμες αντιπροσωπευτικές, ‘αληθινές’, ‘πραγματικές’ ψευτοδημοκρατίες και σε ολοκληρωτικούς φασισμούς.
Η κοινοκτημοσύνη οδηγεί σε ριζική αλλαγή των σχέσεων παραγωγής, με την εγκαθίδρυση σχέσεων αυτοδιεύθυνσης της κοινωνίας. Οι οποίες καταργούν τον δυϊσμό μεταξύ κοινωνίας και οικονομίας, πράγμα που οδηγεί στην Άμεση Δημοκρατία, που σημαίνει πως, από το ταξικό σύστημα που θέλει άλλοι να κάνουν κουμάντο στην οικονομία και άλλοι στην πολιτική και στην κοινωνία, περνάμε στο αταξικό σύστημα, στην αταξική Δημοκρατία, στο πλαίσιο της οποίας η ίδια η αυτοδιευθυνόμενη κοινωνία αποφασίζει για όλα τα ζητήματα που την αφορούν και πρωτίστως για την οικονομία.
Η κοινοκτημοσύνη, όμως, δεν είναι μόνο ισοκτησία και οικονομική αυτοδιαχείριση, ούτε και μόνο ισοπολιτεία και κοινωνική αυτοδιεύθυνση, δηλαδή Άμεση Δημοκρατία παντού, αλλά και δημόσια κοινοβιακή, συλλογική ζωή[5], η οποία δεν ήταν ποτέ ένα βίτσιο κάποιων, αλλά μια ιστορική αναγκαιότητα που βασίζεται σε μια από τις αιώνιες ανθρώπινες ανάγκες, αυτή της αρμονικής κοινωνικής συμβίωσης που προσφέρει αίσθημα ασφάλειας και ενότητας στα άτομα και γι’ αυτό υπονομεύτηκε από όλα τα εξουσιαστικά ιερατεία και καταπνίγηκε πολλές φορές με τη βία. «Η ανάγκη του ανθρώπου να αισθάνεται το σπίτι του σαν μέρος ενός μεγαλύτερου οικοδομήματος που περιέχει τα πάντα, στο οποίο νιώθει άνετα και αισθάνεται ότι όλοι οι άλλοι κάτοικοι αυτού του οικοδομήματος που μαζί τους ζει και δημιουργεί, αναγνωρίζουν όλοι και επιβεβαιώνουν την ύπαρξή του ως ατόμου. Μια ένωση που βασίζεται μόνο στην κοινότητα απόψεων και επιδιώξεων δεν μπορεί να ικανοποιήσει αυτή την ανάγκη. Το μόνο πράγμα που μπορεί να το κάνει αυτό είναι μια ένωση που τάσσεται υπέρ της κοινοτικής ζωής»[6].
Με αυτή τη διάσταση, η Άμεση Δημοκρατία γίνεται, χωρίς να παραγνωρίζει τη σφαίρα της ιδιωτικής-οικογενειακής ζωής, ένα δυναμικό εργαστήρι αυτοεκτίμησης, σεμνότητας, κοινωνικότητας, φιλαλληλίας και αλληλεγγύης, που οδηγεί σταδιακά στην πλήρη ιδεολογική, πνευματική, πολιτιστική και εξουσιαστική αποτοξίνωση των ελεύθερων ανθρώπων που επιδιώκουν να ζουν με αξιοπρέπεια, αλλά και, τελικά, σε μια κοινωνία με την αισθητική τού ‘μέτρον άριστον’. Το αποτέλεσμα θα μπορεί να είναι ολοκληρωμένοι ελεύθεροι άνθρωποι, homo humanisticus universalis, που θα ευημερούν όλοι και θα ζουν σε αρμονία με τον εαυτό τους, με τους συνανθρώπους τους, με τη Φύση και με το μέλλον τους.
Αυτό δεν σημαίνει πως η Άμεση Δημοκρατία είναι ένα κλειστό σύστημα, ένας ‘ιερός θεσμός’ ή ένα ιδεολογικό δόγμα. Αντίθετα, θα είναι το πρώτο κοινωνικό σύστημα στην ιστορία της ανθρωπότητας που θα είναι ανοικτό, και κάθε στιγμή η αυτοδιευθυνόμενη κοινωνία θα μπορεί να θέτει σε κίνηση διαδικασίες άμεσης αποδοχής ή απόρριψης επιλογών που την αφορούν. Ένα δυναμικό σύστημα ανοιχτό στις προκλήσεις των καιρών και στα οράματα για ένα ακόμα καλύτερο μέλλον για την ανθρωπότητα. Και αυτό, για να μην μπορούν να διαμορφωθούν συντεχνιακά συμφέροντα, σεχταριστικές αντιλήψεις και αντικοινωνικές ενέργειες που θα θέλουν να παλινορθώσουν χαμένες εξουσίες και ταξικά συμφέροντα, όπως συνέβαινε και συμβαίνει σε κλειστά, παρτικουλαριστικά, ταξικά και στάσιμα συστήματα. Από όλα τα παραδείγματα που είδαμε, η αυριανή ανθρωπότητα θα έχει σίγουρα κάτι να διδαχθεί, για να μπορέσει, όταν το αποφασίσει, να διαμορφώσει την Άμεση Δημοκρατία στα μέτρα τα δικά της, της εποχής της και των οραμάτων της. Η Άμεση Δημοκρατία είναι φιλοσοφία ατομικής, συλλογικής και κοινωνικής ζωής σε συνθήκες ισότητας, ισοπολιτείας και ελευθερίας, γιατί χωρίς αυτές τις αξίες δεν μπορεί να υπάρξει.
Οι σειρήνες του υπαρκτού κλασικού καπιταλισμού, όπως και αυτές του πρώην υπαρκτού κρατικο-καπιταλισμού, που εκφράζονται μέσα από τις διάφορες εξουσιαστικές και κομματικές ιδεολογίες, διατείνονται πως η Άμεση Δημοκρατία δεν είναι εφαρμόσιμη στη σύγχρονη πραγματικότητα[7]811, γιατί δεν το επιτρέπουν ο μεγάλος πληθυσμός, οι μεγάλες αποστάσεις και η πολυπλοκότητα των προβλημάτων που πρέπει να επιλυθούν. Αυτές οι ενστάσεις είναι παιδαριώδεις για όποιον έχει μελετήσει την ιστορία και γνωρίζει τις προϋποθέσεις συγκρότησης και λειτουργίας της Άμεσης Δημοκρατίας[8].
Το κριτήριο του πλήθους ανατρέπεται από το γεγονός πως η Άμεση Αθηναϊκή Δημοκρατία λειτούργησε στο πολυπληθέστερο κράτος της αρχαιότητας[9], όταν μικρότερα κράτη και πόλεις της ίδιας περιόδου ήταν μοναρχίες και τυραννίες. Κι αυτό γιατί η Άμεση Δημοκρατία δεν είναι ποσοτικό, αλλά ποιοτικό ζήτημα, που σχετίζεται περισσότερο με την ανάγκη και την απαίτηση ύπαρξης και λειτουργίας του δημόσιου ζωτικού χώρου ατομικής και συλλογικής άσκησης της ελευθερίας του λόγου και της δράσης. Είναι, βέβαια, προφανές πως η διασφάλιση της Άμεσης Δημοκρατίας ως αυτόνομης οντότητας και δυναμικής ποιότητας οριοθετεί κάποιο μίνιμουμ-μάξιμουμ χωροπληθυσμιακού μεγέθους, καθώς επίσης και μια διάρθρωσή της σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και οικουμενικό επίπεδο.
Η Άμεση Δημοκρατία, για να είναι άμεση, δεν μπορεί παρά να μην υπερβαίνει τα ανθρώπινα όρια και το ανθρώπινο μέτρο, πράγματα και καταστάσεις που οριοθετούνται στον χώρο-χρόνο. Έτσι η Άμεση Δημοκρατία είναι ένα αυστηρά προσδιοριζόμενο σύστημα τοπικής κοινωνικής αυτοδιεύθυνσης που δεν μπορεί να ξεπερνά τα όρια της συνέλευσης της συνοικίας ή της ενορίας, που θα λειτουργεί ως κύτταρο της Άμεσης Δημοκρατίας, όχι μόνο σε στενά τοπικό, αλλά και σε δημοτικό, επαρχιακό, περιφερειακό, εθνικό και οικουμενικό επίπεδο, με τον ίδιο τρόπο που λειτουργούν, συνεργαζόμενα και αμοιβαία αλληλέγγυα, τα κύτταρα κάθε βιολογικού οργανισμού, πράγμα που για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας είναι, εξ αιτίας της σύγχρονης τεχνολογίας που εκμηδενίζει τις αποστάσεις αλλά και τον χρόνο, εφικτό.
Το αυθαίρετο κριτήριο των μεγάλων αποστάσεων, σε συνδυασμό με τον μεγάλο πληθυσμό, αντιλαμβάνεται την Άμεση Δημοκρατία ως ένα δυσκίνητο ασπόνδυλο μαλάκιο, γιατί παραβλέπει το γεγονός πως η Άμεση Δημοκρατία είναι κατά κύριο λόγο μια ολοκληρωμένη αντίληψη τοπικής αυτοκυβέρνησης, που αρθρώνεται από το οικιστικό κύτταρο μέχρι τον Δήμο, την Επαρχία, την περιφέρεια, τη χώρα, την ήπειρο και την οικουμένη ολόκληρη. Παραγνωρίζουν μάλιστα, όσοι επικαλούνται αυτό το επιχείρημα, πως η δύναμη της Αθηναϊκής Δημοκρατίας[10] πήγαζε από τη γεωγραφική πολυκεντρικότητα, την πολύπλοκη δομή και τη σύνθετη λειτουργία των δικτύων των τοπικών πληθυσμών και των βασικών Δήμων, των βασικών κυττάρων της λαϊκής εξουσίας.
Όσον αφορά στο κριτήριο της πολυπλοκότητας των προβλημάτων, που τάχα δυσκολεύουν τον λαό να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της αμεσοδημοκρατικής αυτοκυβέρνησης και επομένως καθιστούν αναγκαία την ύπαρξη ειδικών, επαγγελματιών πολιτικών, τεχνοκρατών και άλλων παρασίτων που θα τον κυβερνούν, οι υποστηρικτές αυτής της αντίληψης παραβλέπουν το γεγονός πως είναι αυτή, η μέσω ειδικών αντιπροσώπων και λοιπών εξουσιαστών διακυβέρνηση που έφτασε την ανθρωπότητα στα πρόθυρα της βαρβαρότητας και της καταστροφής. Παραγνωρίζουν, επίσης, τον ρόλο που μπορούν να παίξουν η σύγχρονη επιστήμη και τεχνολογία στην αυτοδιακυβέρνηση των κοινωνιών και της ανθρωπότητας συνολικά. Μια υπεύθυνη και απαλλαγμένη από ιδεοληψίες προσέγγιση του θέματος της Άμεσης Δημοκρατίας μπορεί να πείσει ακόμα και τον πιο παραπληροφορημένο αλλά καλοπροαίρετο αρνητή της Άμεσης Δημοκρατίας πως ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν υπήρχαν καταλληλότερες συνθήκες για την Άμεση Δημοκρατία σε τοπική, περιφερειακή, εθνική και οικουμενική κλίμακα, από αυτές που υπάρχουν σήμερα, στις αρχές του 21ου αιώνα.
Η κατανόηση αυτού του δρόμου προϋποθέτει την αποϊδεολογικοποίηση του αγώνα και την απεξάρτησή του από τα διδακτικά αλλά ξεπερασμένα σοσιαλιστικά δόγματα του 19ου και τις τραυματικές εμπειρίες του 20ού αιώνα και τη σύνδεση του Αύριο με τις ρίζες και τη μακρινή διαδρομή της ανθρωπότητας[11]. Η ανθρωπότητα έκανε άλματα μπροστά και τα προβλήματα δεν μπορούν να κατανοηθούν και να αντιμετωπισθούν, αν η θεωρία για τον σοσιαλισμό δεν ξεκολλήσει από το παρακμασμένο χθες και να συγχρονίσει τον βηματισμό της με το σήμερα του 21ου αιώνα. Αυτό το πρόβλημα καταγράφεται σήμερα ως παρακμιακή κρίση της παραδοσιακής αριστεράς[12] και ως αίτημα για μια σύγχρονη, για μια ουμανιστική αριστερά.
Η αντιδογματική αντίληψη για τον κομμουνισμό, τον κομμουνισμό των συμβουλίων και τον αναρχισμό ασκούν την ίδια κριτική απέναντι στον καπιταλισμό και στον κρατικο-καπιταλισμό και δεν σταματούν σ’ αυτό, αλλά προτείνουν γενικά μια κοινωνία της ισότητας, της δικαιοσύνης, της ελευθερίας και της κοινοκτημοσύνης[13]. Γι’ αυτό και κάποιοι, που ταυτίζονται οι ίδιοι με τη στείρα άρνηση και την προσωπολατρία, κάνουν ό,τι μπορούν να τους ταυτίζουν με το χάος, τη βία, τις βόμβες μολότωφ και την καταστροφή, με τον μηδενισμό και την ‘ένωση των εγωιστών[14]’. Όσοι εμφορούνται από αυτές τις ιδέες και αναζητούν πράγματι μια αντεξουσιαστική, δηλαδή μια ουμανιστική κοινωνία, είναι χρήσιμο να ξαναγυρίσουν στον κοινωνικό διάλογο, όχι ως ‘ξερόλες’ και αυτόχριστοι σωτήρες της εργατικής τάξης, αλλά ως κύτταρα μιας ανθρωπότητας που βρίσκεται σε αναζήτηση ενός σύγχρονου οράματος και έχει ανάγκη από ένα νέο ξεκίνημα για να βγει από την καπιταλιστική βαρβαρότητα. Θέλουν όμως; Αλλά και αν θέλουν, μπορούν, χωρίς να το προσπαθήσουν;
Ο σύντομος απολογισμός της ιστορικής εξέλιξης μας αποκάλυψε πως οι εργαζόμενοι, δούλοι, δουλοπάροικοι και εργάτες, δημιούργησαν, πέρα από τον τεράστιο πλούτο των εξουσιαστών και έναν αμύθητο πλούτο επιστημονικής γνώσης, τεχνολογίας και πνευματικού πολιτισμού, που έρχεται σε κατάφωρη αντίθεση με τις πολλές, τεράστιες ανισότητες. Και το χειρότερο, σήμερα, αρχές του 21ου αιώνα, η ανθρωπότητα βρίσκεται μπροστά σε μια προϊούσα καταστροφή της Φύσης και αντιμετωπίζει έναν διαρκή καταστροφικό πόλεμο. Και μια παγκόσμια απαξίωση της ανθρώπινης δημιουργικότητας, με αποτέλεσμα την έκρηξη της συστημικής ανεργίας και της φτώχειας, συνέπειες που αποσυνθέτουν τις κοινωνίες και τις παραδίδουν βορά σε ένα mafia economic system της διαφθοράς και του εγκλήματος.
Όμως οι μακρινοί μας πρόγονοι συγκρότησαν κοινωνίες για να επιβιώσουν και να ζήσουν καλύτερα. Αλλά τώρα οι κοινωνίες διαλύονται και πορεύονται από το κακό στο χειρότερο. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει πως πρέπει να γυρίσουμε πίσω στην εποχή των μακρινών προγόνων μας. Δεν σημαίνει, όμως, πως πρέπει να αφήσουμε το κεφάλαιο να μας οδηγήσει σε κάτι χειρότερο, στην καπιταλιστική βαρβαρότητα. Συνεπώς πρέπει, ως ανθρωπότητα, να αλλάξουμε πορεία, για να ξαναβρούμε τον δρόμο που οδηγεί στην πρόοδο, στην ευημερία και στην ειρήνη. Η ιστορική εμπειρία μας, ως ανθρωπότητα, όπως αυτή σε συντομία και με ενδεικτικές αναφορές παρουσιάστηκε σ’ αυτό το βιβλίο, είναι αρκετά πλούσια και πολύ διδακτική για να ανακαλύψουμε μόνοι μας και συλλογικά, χωρίς σοφούς-ηγέτες-τσομπάνηδες, τη μετακαπιταλιστική πορεία μας. Μια πορεία που θα στηρίζεται στην ελεύθερη δημιουργική Ανθρωπία, στον, για πρώτη φορά στην ιστορία του, ελεύθερο και ολοκληρωμένο Άνθρωπο.
Η κοινωνία του μέλλοντος οφείλει να αντικαταστήσει τον διχασμένο εργάτη, τον οποίο το κεφάλαιο τον υποβιβάζει σε θραύσμα πολιτικού όντος, με το ελεύθερα και πλήρως αναπτυγμένο ανθρώπινο υποκείμενο, το homo humanisticus universalis. Το προαπαιτούμενο γι’ αυτή την εξέλιξη είναι η κατάργηση της ιδιοκτησίας, του τελευταίου οχυρού του καπιταλισμού, και συνεπώς η κατάργηση του κεφαλαίου και της μισθωτής εργασίας ως κοινωνικών κατηγοριών, γιατί μόνο έτσι θα ανοίξει ο δρόμος για την επόμενη φάση στην ιστορία της χειραφέτησης του ανθρώπου[15].
Αυτό είναι, νομίζω, το συμπέρασμα όλων των προσπαθειών της ανθρωπότητας, μερικές από τις οποίες καταγράφτηκαν συνοπτικά σ’ αυτό το βιβλίο, πράγμα που σημαίνει πως η ανθρωπότητα επανακάμπτει στα πεδία των αγώνων όχι για μια καλύτερη δουλεία, για ένα καλύτερο καπιταλισμό της μισθωτής δουλείας και της ανεργίας. Ούτε για ένα καλύτερο κρατικοκαπιταλισμό-κρατικοσοσιαλισμό της βουβής κοινωνίας και των Γκούλαγκ. Ή για ένα κάποιο αφηρημένο ‘σοσιαλισμό της εργασίας’ ή για έναν ‘αναρχισμό του ατομισμού’ και της ιδιώτευσης, αλλά για ένα κόσμο της ανθρωπίας, της Κοινοκτημοσύνης, της Άμεσης Δημοκρατίας, της Αταξικής Κοινωνίας. Ένας ανθρώπι-νος σοσιαλι-σμός δεν μπορεί να είναι τίποτα άλλο από Ανθρωπισμός-Ουμανισμός. Ένας ουμανισμός όχι ως ένα απόλυτο δόγμα, αλλά ως ένα διαρκές οικουμενικό γίγνεσθαι που σταδιακά επανασυνδέει οργανικά όλες τις επιμέρους κοινωνίες στη μια και ενιαία κοινωνικοποιημένη ανθρωπότητα. Ο Δαρβίνος μας το λέει πιο απλά: «Όσο εκπολιτίζεται ο άνθρωπος και οι μικρές φυλές συγκροτούν μεγαλύτερες κοινότητες, η απλή λογική υπαγορεύει σε κάθε άτομο να επεκτείνει τα κοινωνικά του ένστικτα και τη συμπάθειά του σε όλα τα μέλη του ίδιου έθνους, έστω κι αν δεν γνωρίζονται προσωπικά. Και άμα φτάσει εκεί, μόνο ένας τεχνητός φραγμός μπορεί να εμποδίσει τις συμπάθειές του να επεκταθούν και στους ανθρώπους όλων των εθνών και όλων των φυλών… Η συμπάθεια η οποία επεκτείνεται πέρα από τα όρια της ανθρωπότητας, η συμπόνια δηλαδή για τα ζώα, φαίνεται να αποτελεί μια από τις τελευταίες ηθικές κατακτήσεις»[16], κι αυτό όχι ως ζωοφιλία κάποιων σμπαραλιασμένων μισανθρώπων, αλλά ως άδολη αγάπη για κάθε συνάνθρωπο και για κάθε μορφή ζωής, δηλαδή ως οικουμενικός ουμανισμός[17].
[1] Προυντόν Πιέρ Ζοζέφ, Τι είναι ιδιοκτησία, Αναγνωστίδης, Αθήνα χ.χ., σ. 284-311.
[2] Bakounin Michael, Για ένα αντιεξουσιαστικό σοσιαλισμό, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα χ.χ.
[3] Sana Helleno, Η κοινωνία της αυτοδιεύθυνσης και οι εχθροί της, Εκδόσεις Στάσει Εκπίπτοντες, Αθήνα χ. χ
[4] Μπούμπερ Μαρτιν, Μονοπάτια στην Ουτοπία, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΗΣΙΔΕΣ, Σκόπελος 2000, σελ. 59.
[5] «Η από κοινού κατανάλωση έχει μεγάλη δύναμη να ενώνει τους ανθρώπους και όπως γνωρίζουμε από την αρχαιότητα δεν υπάρχει καλύτερο σύμβολο κοινοτικής ζωής από το συμπόσιο». Μπούμπερ Μάρτιν, Μονοπάτια στην Ουτοπία…, ό.π., σ. 96.
[6] Ό.π., σ. 168.
[7] Βλ. σχετικά Μανιτάκης Αντώνης, «Η έννοια του πλήθους και η ουτοπική προοπτική της παγκόσμιας δημοκρατίας, με αφορμή τη «Δημοκρατία του πλήθους» στο έργο του Νέγκρι», στο: Δημοκρατία μεταξύ Ουτοπίας και πραγματικότητας. Μελέτες χαριστικές στο Ζήση Παπαδημητρίου, Σαββάλας, Αθήνα 2011, σ. 27-51.
[8] Για μια διεξοδικότερη προσέγγιση βλ. Οικονόμου Γιώργος, Από την κρίση του κοινοβουλευτισμού στη Δημοκρατία, Παπαζήσης, Αθήνα 2009.
[9] Αυτή η θέση ξεκινάει από την εξουσιαστική αντίληψη περί κοινωνίας ως ενιαίας αδιαμόρφωτης μάζας, η οποία δεν μπορεί να αυτοκυβερνηθεί και γι’ αυτό ‘χρειάζεται’ κάποια εξουσία να την κυβερνήσει. Οι κοινωνικές πραγματικότητες όμως δεν μπορούν να κατανοηθούν παρά μόνο στις ιστορικές χωροχρονικές διαστάσεις τους. Και από αυτή την άποψη η αρχαία Αθήνα ήταν για εκείνη την εποχή, σε αναλογία με τη σύγχρονη πραγματικότητα, μια πολύ μεγάλη κοινωνία 318 χιλιάδων ανθρώπων, από τους οποίους οι 165.000 ελεύθεροι πολίτες, 120.000 δούλοι και 33.000 μέτοικοι. Παρασκευόπουλος Νίκος, «Όσα δεν φτάνει η Αλεπού…» (Η αμηχανία της σύγχρονης κριτικής στην Αθηναϊκή Δημοκρατία), στο Η Δημοκρατία μεταξύ Ουτοπίας και…, ό.π., σ. 219.
[10] Παραπέρα, η πληθυσμιακή αντίληψη για τη λειτουργία της άμεσης δημοκρατίας παραγνωρίζει το γεγονός πως όλες οι κοινωνίες, μικρές ή μεγάλες, αναπτύσσονται στη βάση κάποιας δυναμικής εσωτερικής διάρθρωσης. Η Αθηναϊκή Δημοκρατία στηριζόταν σε μια τέτοια πολύπλοκη και πολυδύναμη εσωτερική διάρθρωση, η οποία, για να μη δημιουργεί σχέσεις κυριαρχίας της μιας δομής σε βάρος των υπόλοιπων, υπέκειτο σε μια διαρκή δυναμική αναδιάταξη των δομικών της στοιχείων, με αποτέλεσμα να βελτιώνεται συνεχώς και να διαρκεί στον χρόνο. Τέλος, αυτή η αντίληψη παραγνωρίζει το γεγονός της ταύτισης του Δήμου με το ‘πλήθος’ των πολιτών της μικρής ή της μεγάλης πόλης, το οποίο πλήθος είχε ενεργό ρόλο και δραστήρια παρουσία στα τεκταινόμενα στον ‘δημόσιο χώρο’, δηλαδή στην τοπική και στην κεντρική Αγορά, καθώς επίσης και στην Εκκλησία της Πόλης. Το πλήθος στον δημόσιο χώρο, στην Αγορά και στη συνέλευση της Εκκλησίας της Πόλης δεν ήταν παρά «Δήμος εν συνελεύσει» ή και το ταυτόσημο «πλήθος εν συνελεύσει», «…ότι δε δει κύριον είναι μάλλον το πλήθος ή τους αρίστους μεν ολίγους, δόξειεν αν λύεσθαι και τιν’ έχειν απολογίαν, τάχα δε καν αλήθειαν. Τους γαρ πολλούς ων έκαστός εστιν ου σπουδαίος ανήρ, όμως ενδέχεται συνελθόντας είναι βελτίους εκείνων ουχ ως έκαστον αλλ’ ως σύμπαντας», Αριστοτέλης, παρατίθεται στο: Μανιτάκης Αντώνης, «Η έννοια του πλήθους και η ουτοπική προοπτική της παγκόσμιας δημοκρατίας», ό.π., σ. 45, σημ. 45.
[11] «Το κίνημα για την αυτοδιεύθυνση δεν θα μπορέσει να αναπτυχτεί, αν δεν εξουδετερώσει προηγουμένως τη φαύλη ηγεμονία που ασκεί σήμερα η θεσμική αριστερά. Η μονοπώληση της εργατικής συνείδησης από τα σοσιαλδημοκρατικά, σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά κόμματα αποτελεί ένα από τα πρωταρχικά εμπόδια για την εγκαθίδρυση του συστήματος της αυτοδιεύθυνσης… Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνούμε ότι το βασικό κίνητρο των πολιτικών κομμάτων, όσο αριστερά κι αν ισχυρίζονται πως είναι, είναι η διαιώνιση του διαχωρισμού μεταξύ της πολιτικής και της οικονομικής εξουσίας και η ηγεμονία … συνολικά πάνω στην κοινωνία», Sana Heleno, Η κοινωνία της αυτοδιεύθυνσης και οι εχθροί της, ό.π., σ. 34-36.
[12] Harnecker Martha, Πραγματοποιώντας το αδύνατο, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ, Αθήνα 2007, σελ. 283 κ. επ.
[13] Chomsky Noam, Περί αναρχισμού, ΚΕΔΡΟΣ, Αθήνα 2009.
[14] Πλεχάνωφ Γκεόργκι, Αναρχισμός και Σοσιαλισμός, Αναγνωστίδης, Αθήνα χ.χ.
[15] Chomsky Noam, Περί αναρχισμού…, ό.π., σ. 56.
[16] Δαρβίνος Κάρολος, Η καταγωγή του ανθρώπου, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΚΟΒΟΣΤΗ, Αθήνα 2006., σελ. 209.
[17] Βλέπε, Λάμπος Κώστας, Άμεση Δημοκρατία και Αταξική Κοινωνία. Η μεγάλη πορεία της ανθρωπότητας προς την κοινωνική ισότητα και τον Ουμανισμό, ΝΗΣΙΔΕΣ, Θεσσαλονίκη 2012.
(Κοινοκτημοσύνη + Άμεση Δημοκρατία = Αταξική Κοινωνία)
Γράφει ο Κώστας Λάμπος
"Μια αληθινή δημοκρατική κοινωνία, μια κοινωνία που θα κυβερνάται από τη γενική βούληση, απαιτεί ισότητα ιδιοκτησίας, τέτοια ώστε κανένας πολίτης να μην μπορεί ποτέ να γίνει τόσο πλούσιος ώστε ν' αγοράζει άλλον, και κανένας τόσο φτωχός ώστε η ανάγκη να τον κάνει να πουληθεί".
Ζαν-Ζακ Ρουσσώ
«Η Άμεση Δημοκρατία είναι ο χαμένος θησαυρός των επαναστάσεων».
Χάννα Άρεντ
Όπως είναι γνωστό, όλες οι ιστορικές μορφές κοινωνίας ταξινομούνται με το κριτήριο της σχέσης της κοινωνίας με τα μέσα παραγωγής και εξ αυτού διακρίνονται σε κοινωνίες κοινοκτημοσύνης ή κοινωνίες ατομικής ιδιοκτησίας, παραλλαγές της οποίας αποτελούν η ταξική, η εταιρική, η κρατική και η λεγόμενη ‘δημόσια’ σε συνθήκες καπιταλιστικής οικονομίας. Οι σοσιαλδημοκράτες και οι λεγόμενοι ‘ελευθεριακοί’ αλλά και οι αυτοαποκαλούμενοι αναρχικοί, μάταια αναζήτησαν μια τρίτη μορφή κοινωνίας, ένα ‘τρίτο δρόμο’, που τάχα ‘θα συνδυάζει τον σοσιαλισμό με τον φιλελευθερισμό’, δίνοντας σ’ αυτόν ονόματα όπως «συμμετοχική δημοκρατία», «ελεύθερος συνεταιρισμός»[1], «αντεξουσιαστικός σοσιαλισμός»[2], «ελευθεριακός κομμουνισμός», ακόμα και αυτοδιεύθυνση[3]. Στην ιστορική διαδρομή της η ανθρωπότητα απέκτησε πολλές εμπειρίες και το συμπέρασμα που βγαίνει είναι πως δεν υπάρχει κανένας τρίτος δρόμος, όπως και δεν μπορεί να υπάρξει παρθενογένεση. Ο δρόμος για ένα καλύτερο κόσμο, για τον κόσμο της ισότητας, της δικαιοσύνης και της πραγματικής Δημο-κρατίας είναι ένας και μοναδικός. Αυτός που η εργαζόμενη και αγωνιζόμενη ανθρωπότητα προσπαθεί χιλιάδες χρόνια τώρα να ανοίξει και που οδηγεί στην αταξική κοινωνία και σε ένα «σοσιαλισμό που θα βρει τη δική του μορφή πολιτικών σχέσεων… Με τον άλφα ή βήτα τρόπο θα είναι περισσότερο του Λαού. Θα μοιάζει περισσότερο με την αρχαία αγορά και λιγότερο με τον κοινοβουλευτισμό. Θα εξαρτάται λιγότερο από την εκπροσώπηση και περισσότερο από την αυτοδιακυβέρνηση»[4].
Αταξική κοινωνία, όμως όπως είδαμε, ακόμα και με τη μορφή της ιστορικής ‘απόπειρας’, σημαίνει κοινοκτημοσύνη, δηλαδή κατάργηση της ανισότητας που προκύπτει από το σύστημα που ξεχωρίζει την κοινωνία σε ιδιοκτήτες-κατέχοντες και σε μη-κατέχοντες, σχέση που οδηγεί σε εξουσιαστές και εξουσιαζόμενους, σε εκμεταλλευτές και υπό εκμετάλλευση, δηλαδή σε ανισότητες, αδικίες, εχθρότητες, καταστροφές, φτώχεια και δυστυχία, σε ποικιλώνυμες αντιπροσωπευτικές, ‘αληθινές’, ‘πραγματικές’ ψευτοδημοκρατίες και σε ολοκληρωτικούς φασισμούς.
Η κοινοκτημοσύνη οδηγεί σε ριζική αλλαγή των σχέσεων παραγωγής, με την εγκαθίδρυση σχέσεων αυτοδιεύθυνσης της κοινωνίας. Οι οποίες καταργούν τον δυϊσμό μεταξύ κοινωνίας και οικονομίας, πράγμα που οδηγεί στην Άμεση Δημοκρατία, που σημαίνει πως, από το ταξικό σύστημα που θέλει άλλοι να κάνουν κουμάντο στην οικονομία και άλλοι στην πολιτική και στην κοινωνία, περνάμε στο αταξικό σύστημα, στην αταξική Δημοκρατία, στο πλαίσιο της οποίας η ίδια η αυτοδιευθυνόμενη κοινωνία αποφασίζει για όλα τα ζητήματα που την αφορούν και πρωτίστως για την οικονομία.
Η κοινοκτημοσύνη, όμως, δεν είναι μόνο ισοκτησία και οικονομική αυτοδιαχείριση, ούτε και μόνο ισοπολιτεία και κοινωνική αυτοδιεύθυνση, δηλαδή Άμεση Δημοκρατία παντού, αλλά και δημόσια κοινοβιακή, συλλογική ζωή[5], η οποία δεν ήταν ποτέ ένα βίτσιο κάποιων, αλλά μια ιστορική αναγκαιότητα που βασίζεται σε μια από τις αιώνιες ανθρώπινες ανάγκες, αυτή της αρμονικής κοινωνικής συμβίωσης που προσφέρει αίσθημα ασφάλειας και ενότητας στα άτομα και γι’ αυτό υπονομεύτηκε από όλα τα εξουσιαστικά ιερατεία και καταπνίγηκε πολλές φορές με τη βία. «Η ανάγκη του ανθρώπου να αισθάνεται το σπίτι του σαν μέρος ενός μεγαλύτερου οικοδομήματος που περιέχει τα πάντα, στο οποίο νιώθει άνετα και αισθάνεται ότι όλοι οι άλλοι κάτοικοι αυτού του οικοδομήματος που μαζί τους ζει και δημιουργεί, αναγνωρίζουν όλοι και επιβεβαιώνουν την ύπαρξή του ως ατόμου. Μια ένωση που βασίζεται μόνο στην κοινότητα απόψεων και επιδιώξεων δεν μπορεί να ικανοποιήσει αυτή την ανάγκη. Το μόνο πράγμα που μπορεί να το κάνει αυτό είναι μια ένωση που τάσσεται υπέρ της κοινοτικής ζωής»[6].
Με αυτή τη διάσταση, η Άμεση Δημοκρατία γίνεται, χωρίς να παραγνωρίζει τη σφαίρα της ιδιωτικής-οικογενειακής ζωής, ένα δυναμικό εργαστήρι αυτοεκτίμησης, σεμνότητας, κοινωνικότητας, φιλαλληλίας και αλληλεγγύης, που οδηγεί σταδιακά στην πλήρη ιδεολογική, πνευματική, πολιτιστική και εξουσιαστική αποτοξίνωση των ελεύθερων ανθρώπων που επιδιώκουν να ζουν με αξιοπρέπεια, αλλά και, τελικά, σε μια κοινωνία με την αισθητική τού ‘μέτρον άριστον’. Το αποτέλεσμα θα μπορεί να είναι ολοκληρωμένοι ελεύθεροι άνθρωποι, homo humanisticus universalis, που θα ευημερούν όλοι και θα ζουν σε αρμονία με τον εαυτό τους, με τους συνανθρώπους τους, με τη Φύση και με το μέλλον τους.
Αυτό δεν σημαίνει πως η Άμεση Δημοκρατία είναι ένα κλειστό σύστημα, ένας ‘ιερός θεσμός’ ή ένα ιδεολογικό δόγμα. Αντίθετα, θα είναι το πρώτο κοινωνικό σύστημα στην ιστορία της ανθρωπότητας που θα είναι ανοικτό, και κάθε στιγμή η αυτοδιευθυνόμενη κοινωνία θα μπορεί να θέτει σε κίνηση διαδικασίες άμεσης αποδοχής ή απόρριψης επιλογών που την αφορούν. Ένα δυναμικό σύστημα ανοιχτό στις προκλήσεις των καιρών και στα οράματα για ένα ακόμα καλύτερο μέλλον για την ανθρωπότητα. Και αυτό, για να μην μπορούν να διαμορφωθούν συντεχνιακά συμφέροντα, σεχταριστικές αντιλήψεις και αντικοινωνικές ενέργειες που θα θέλουν να παλινορθώσουν χαμένες εξουσίες και ταξικά συμφέροντα, όπως συνέβαινε και συμβαίνει σε κλειστά, παρτικουλαριστικά, ταξικά και στάσιμα συστήματα. Από όλα τα παραδείγματα που είδαμε, η αυριανή ανθρωπότητα θα έχει σίγουρα κάτι να διδαχθεί, για να μπορέσει, όταν το αποφασίσει, να διαμορφώσει την Άμεση Δημοκρατία στα μέτρα τα δικά της, της εποχής της και των οραμάτων της. Η Άμεση Δημοκρατία είναι φιλοσοφία ατομικής, συλλογικής και κοινωνικής ζωής σε συνθήκες ισότητας, ισοπολιτείας και ελευθερίας, γιατί χωρίς αυτές τις αξίες δεν μπορεί να υπάρξει.
Οι σειρήνες του υπαρκτού κλασικού καπιταλισμού, όπως και αυτές του πρώην υπαρκτού κρατικο-καπιταλισμού, που εκφράζονται μέσα από τις διάφορες εξουσιαστικές και κομματικές ιδεολογίες, διατείνονται πως η Άμεση Δημοκρατία δεν είναι εφαρμόσιμη στη σύγχρονη πραγματικότητα[7]811, γιατί δεν το επιτρέπουν ο μεγάλος πληθυσμός, οι μεγάλες αποστάσεις και η πολυπλοκότητα των προβλημάτων που πρέπει να επιλυθούν. Αυτές οι ενστάσεις είναι παιδαριώδεις για όποιον έχει μελετήσει την ιστορία και γνωρίζει τις προϋποθέσεις συγκρότησης και λειτουργίας της Άμεσης Δημοκρατίας[8].
Το κριτήριο του πλήθους ανατρέπεται από το γεγονός πως η Άμεση Αθηναϊκή Δημοκρατία λειτούργησε στο πολυπληθέστερο κράτος της αρχαιότητας[9], όταν μικρότερα κράτη και πόλεις της ίδιας περιόδου ήταν μοναρχίες και τυραννίες. Κι αυτό γιατί η Άμεση Δημοκρατία δεν είναι ποσοτικό, αλλά ποιοτικό ζήτημα, που σχετίζεται περισσότερο με την ανάγκη και την απαίτηση ύπαρξης και λειτουργίας του δημόσιου ζωτικού χώρου ατομικής και συλλογικής άσκησης της ελευθερίας του λόγου και της δράσης. Είναι, βέβαια, προφανές πως η διασφάλιση της Άμεσης Δημοκρατίας ως αυτόνομης οντότητας και δυναμικής ποιότητας οριοθετεί κάποιο μίνιμουμ-μάξιμουμ χωροπληθυσμιακού μεγέθους, καθώς επίσης και μια διάρθρωσή της σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και οικουμενικό επίπεδο.
Η Άμεση Δημοκρατία, για να είναι άμεση, δεν μπορεί παρά να μην υπερβαίνει τα ανθρώπινα όρια και το ανθρώπινο μέτρο, πράγματα και καταστάσεις που οριοθετούνται στον χώρο-χρόνο. Έτσι η Άμεση Δημοκρατία είναι ένα αυστηρά προσδιοριζόμενο σύστημα τοπικής κοινωνικής αυτοδιεύθυνσης που δεν μπορεί να ξεπερνά τα όρια της συνέλευσης της συνοικίας ή της ενορίας, που θα λειτουργεί ως κύτταρο της Άμεσης Δημοκρατίας, όχι μόνο σε στενά τοπικό, αλλά και σε δημοτικό, επαρχιακό, περιφερειακό, εθνικό και οικουμενικό επίπεδο, με τον ίδιο τρόπο που λειτουργούν, συνεργαζόμενα και αμοιβαία αλληλέγγυα, τα κύτταρα κάθε βιολογικού οργανισμού, πράγμα που για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας είναι, εξ αιτίας της σύγχρονης τεχνολογίας που εκμηδενίζει τις αποστάσεις αλλά και τον χρόνο, εφικτό.
Το αυθαίρετο κριτήριο των μεγάλων αποστάσεων, σε συνδυασμό με τον μεγάλο πληθυσμό, αντιλαμβάνεται την Άμεση Δημοκρατία ως ένα δυσκίνητο ασπόνδυλο μαλάκιο, γιατί παραβλέπει το γεγονός πως η Άμεση Δημοκρατία είναι κατά κύριο λόγο μια ολοκληρωμένη αντίληψη τοπικής αυτοκυβέρνησης, που αρθρώνεται από το οικιστικό κύτταρο μέχρι τον Δήμο, την Επαρχία, την περιφέρεια, τη χώρα, την ήπειρο και την οικουμένη ολόκληρη. Παραγνωρίζουν μάλιστα, όσοι επικαλούνται αυτό το επιχείρημα, πως η δύναμη της Αθηναϊκής Δημοκρατίας[10] πήγαζε από τη γεωγραφική πολυκεντρικότητα, την πολύπλοκη δομή και τη σύνθετη λειτουργία των δικτύων των τοπικών πληθυσμών και των βασικών Δήμων, των βασικών κυττάρων της λαϊκής εξουσίας.
Όσον αφορά στο κριτήριο της πολυπλοκότητας των προβλημάτων, που τάχα δυσκολεύουν τον λαό να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της αμεσοδημοκρατικής αυτοκυβέρνησης και επομένως καθιστούν αναγκαία την ύπαρξη ειδικών, επαγγελματιών πολιτικών, τεχνοκρατών και άλλων παρασίτων που θα τον κυβερνούν, οι υποστηρικτές αυτής της αντίληψης παραβλέπουν το γεγονός πως είναι αυτή, η μέσω ειδικών αντιπροσώπων και λοιπών εξουσιαστών διακυβέρνηση που έφτασε την ανθρωπότητα στα πρόθυρα της βαρβαρότητας και της καταστροφής. Παραγνωρίζουν, επίσης, τον ρόλο που μπορούν να παίξουν η σύγχρονη επιστήμη και τεχνολογία στην αυτοδιακυβέρνηση των κοινωνιών και της ανθρωπότητας συνολικά. Μια υπεύθυνη και απαλλαγμένη από ιδεοληψίες προσέγγιση του θέματος της Άμεσης Δημοκρατίας μπορεί να πείσει ακόμα και τον πιο παραπληροφορημένο αλλά καλοπροαίρετο αρνητή της Άμεσης Δημοκρατίας πως ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν υπήρχαν καταλληλότερες συνθήκες για την Άμεση Δημοκρατία σε τοπική, περιφερειακή, εθνική και οικουμενική κλίμακα, από αυτές που υπάρχουν σήμερα, στις αρχές του 21ου αιώνα.
Η κατανόηση αυτού του δρόμου προϋποθέτει την αποϊδεολογικοποίηση του αγώνα και την απεξάρτησή του από τα διδακτικά αλλά ξεπερασμένα σοσιαλιστικά δόγματα του 19ου και τις τραυματικές εμπειρίες του 20ού αιώνα και τη σύνδεση του Αύριο με τις ρίζες και τη μακρινή διαδρομή της ανθρωπότητας[11]. Η ανθρωπότητα έκανε άλματα μπροστά και τα προβλήματα δεν μπορούν να κατανοηθούν και να αντιμετωπισθούν, αν η θεωρία για τον σοσιαλισμό δεν ξεκολλήσει από το παρακμασμένο χθες και να συγχρονίσει τον βηματισμό της με το σήμερα του 21ου αιώνα. Αυτό το πρόβλημα καταγράφεται σήμερα ως παρακμιακή κρίση της παραδοσιακής αριστεράς[12] και ως αίτημα για μια σύγχρονη, για μια ουμανιστική αριστερά.
Η αντιδογματική αντίληψη για τον κομμουνισμό, τον κομμουνισμό των συμβουλίων και τον αναρχισμό ασκούν την ίδια κριτική απέναντι στον καπιταλισμό και στον κρατικο-καπιταλισμό και δεν σταματούν σ’ αυτό, αλλά προτείνουν γενικά μια κοινωνία της ισότητας, της δικαιοσύνης, της ελευθερίας και της κοινοκτημοσύνης[13]. Γι’ αυτό και κάποιοι, που ταυτίζονται οι ίδιοι με τη στείρα άρνηση και την προσωπολατρία, κάνουν ό,τι μπορούν να τους ταυτίζουν με το χάος, τη βία, τις βόμβες μολότωφ και την καταστροφή, με τον μηδενισμό και την ‘ένωση των εγωιστών[14]’. Όσοι εμφορούνται από αυτές τις ιδέες και αναζητούν πράγματι μια αντεξουσιαστική, δηλαδή μια ουμανιστική κοινωνία, είναι χρήσιμο να ξαναγυρίσουν στον κοινωνικό διάλογο, όχι ως ‘ξερόλες’ και αυτόχριστοι σωτήρες της εργατικής τάξης, αλλά ως κύτταρα μιας ανθρωπότητας που βρίσκεται σε αναζήτηση ενός σύγχρονου οράματος και έχει ανάγκη από ένα νέο ξεκίνημα για να βγει από την καπιταλιστική βαρβαρότητα. Θέλουν όμως; Αλλά και αν θέλουν, μπορούν, χωρίς να το προσπαθήσουν;
Ο σύντομος απολογισμός της ιστορικής εξέλιξης μας αποκάλυψε πως οι εργαζόμενοι, δούλοι, δουλοπάροικοι και εργάτες, δημιούργησαν, πέρα από τον τεράστιο πλούτο των εξουσιαστών και έναν αμύθητο πλούτο επιστημονικής γνώσης, τεχνολογίας και πνευματικού πολιτισμού, που έρχεται σε κατάφωρη αντίθεση με τις πολλές, τεράστιες ανισότητες. Και το χειρότερο, σήμερα, αρχές του 21ου αιώνα, η ανθρωπότητα βρίσκεται μπροστά σε μια προϊούσα καταστροφή της Φύσης και αντιμετωπίζει έναν διαρκή καταστροφικό πόλεμο. Και μια παγκόσμια απαξίωση της ανθρώπινης δημιουργικότητας, με αποτέλεσμα την έκρηξη της συστημικής ανεργίας και της φτώχειας, συνέπειες που αποσυνθέτουν τις κοινωνίες και τις παραδίδουν βορά σε ένα mafia economic system της διαφθοράς και του εγκλήματος.
Όμως οι μακρινοί μας πρόγονοι συγκρότησαν κοινωνίες για να επιβιώσουν και να ζήσουν καλύτερα. Αλλά τώρα οι κοινωνίες διαλύονται και πορεύονται από το κακό στο χειρότερο. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει πως πρέπει να γυρίσουμε πίσω στην εποχή των μακρινών προγόνων μας. Δεν σημαίνει, όμως, πως πρέπει να αφήσουμε το κεφάλαιο να μας οδηγήσει σε κάτι χειρότερο, στην καπιταλιστική βαρβαρότητα. Συνεπώς πρέπει, ως ανθρωπότητα, να αλλάξουμε πορεία, για να ξαναβρούμε τον δρόμο που οδηγεί στην πρόοδο, στην ευημερία και στην ειρήνη. Η ιστορική εμπειρία μας, ως ανθρωπότητα, όπως αυτή σε συντομία και με ενδεικτικές αναφορές παρουσιάστηκε σ’ αυτό το βιβλίο, είναι αρκετά πλούσια και πολύ διδακτική για να ανακαλύψουμε μόνοι μας και συλλογικά, χωρίς σοφούς-ηγέτες-τσομπάνηδες, τη μετακαπιταλιστική πορεία μας. Μια πορεία που θα στηρίζεται στην ελεύθερη δημιουργική Ανθρωπία, στον, για πρώτη φορά στην ιστορία του, ελεύθερο και ολοκληρωμένο Άνθρωπο.
Η κοινωνία του μέλλοντος οφείλει να αντικαταστήσει τον διχασμένο εργάτη, τον οποίο το κεφάλαιο τον υποβιβάζει σε θραύσμα πολιτικού όντος, με το ελεύθερα και πλήρως αναπτυγμένο ανθρώπινο υποκείμενο, το homo humanisticus universalis. Το προαπαιτούμενο γι’ αυτή την εξέλιξη είναι η κατάργηση της ιδιοκτησίας, του τελευταίου οχυρού του καπιταλισμού, και συνεπώς η κατάργηση του κεφαλαίου και της μισθωτής εργασίας ως κοινωνικών κατηγοριών, γιατί μόνο έτσι θα ανοίξει ο δρόμος για την επόμενη φάση στην ιστορία της χειραφέτησης του ανθρώπου[15].
Αυτό είναι, νομίζω, το συμπέρασμα όλων των προσπαθειών της ανθρωπότητας, μερικές από τις οποίες καταγράφτηκαν συνοπτικά σ’ αυτό το βιβλίο, πράγμα που σημαίνει πως η ανθρωπότητα επανακάμπτει στα πεδία των αγώνων όχι για μια καλύτερη δουλεία, για ένα καλύτερο καπιταλισμό της μισθωτής δουλείας και της ανεργίας. Ούτε για ένα καλύτερο κρατικοκαπιταλισμό-κρατικοσοσιαλισμό της βουβής κοινωνίας και των Γκούλαγκ. Ή για ένα κάποιο αφηρημένο ‘σοσιαλισμό της εργασίας’ ή για έναν ‘αναρχισμό του ατομισμού’ και της ιδιώτευσης, αλλά για ένα κόσμο της ανθρωπίας, της Κοινοκτημοσύνης, της Άμεσης Δημοκρατίας, της Αταξικής Κοινωνίας. Ένας ανθρώπι-νος σοσιαλι-σμός δεν μπορεί να είναι τίποτα άλλο από Ανθρωπισμός-Ουμανισμός. Ένας ουμανισμός όχι ως ένα απόλυτο δόγμα, αλλά ως ένα διαρκές οικουμενικό γίγνεσθαι που σταδιακά επανασυνδέει οργανικά όλες τις επιμέρους κοινωνίες στη μια και ενιαία κοινωνικοποιημένη ανθρωπότητα. Ο Δαρβίνος μας το λέει πιο απλά: «Όσο εκπολιτίζεται ο άνθρωπος και οι μικρές φυλές συγκροτούν μεγαλύτερες κοινότητες, η απλή λογική υπαγορεύει σε κάθε άτομο να επεκτείνει τα κοινωνικά του ένστικτα και τη συμπάθειά του σε όλα τα μέλη του ίδιου έθνους, έστω κι αν δεν γνωρίζονται προσωπικά. Και άμα φτάσει εκεί, μόνο ένας τεχνητός φραγμός μπορεί να εμποδίσει τις συμπάθειές του να επεκταθούν και στους ανθρώπους όλων των εθνών και όλων των φυλών… Η συμπάθεια η οποία επεκτείνεται πέρα από τα όρια της ανθρωπότητας, η συμπόνια δηλαδή για τα ζώα, φαίνεται να αποτελεί μια από τις τελευταίες ηθικές κατακτήσεις»[16], κι αυτό όχι ως ζωοφιλία κάποιων σμπαραλιασμένων μισανθρώπων, αλλά ως άδολη αγάπη για κάθε συνάνθρωπο και για κάθε μορφή ζωής, δηλαδή ως οικουμενικός ουμανισμός[17].
[1] Προυντόν Πιέρ Ζοζέφ, Τι είναι ιδιοκτησία, Αναγνωστίδης, Αθήνα χ.χ., σ. 284-311.
[2] Bakounin Michael, Για ένα αντιεξουσιαστικό σοσιαλισμό, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα χ.χ.
[3] Sana Helleno, Η κοινωνία της αυτοδιεύθυνσης και οι εχθροί της, Εκδόσεις Στάσει Εκπίπτοντες, Αθήνα χ. χ
[4] Μπούμπερ Μαρτιν, Μονοπάτια στην Ουτοπία, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΗΣΙΔΕΣ, Σκόπελος 2000, σελ. 59.
[5] «Η από κοινού κατανάλωση έχει μεγάλη δύναμη να ενώνει τους ανθρώπους και όπως γνωρίζουμε από την αρχαιότητα δεν υπάρχει καλύτερο σύμβολο κοινοτικής ζωής από το συμπόσιο». Μπούμπερ Μάρτιν, Μονοπάτια στην Ουτοπία…, ό.π., σ. 96.
[6] Ό.π., σ. 168.
[7] Βλ. σχετικά Μανιτάκης Αντώνης, «Η έννοια του πλήθους και η ουτοπική προοπτική της παγκόσμιας δημοκρατίας, με αφορμή τη «Δημοκρατία του πλήθους» στο έργο του Νέγκρι», στο: Δημοκρατία μεταξύ Ουτοπίας και πραγματικότητας. Μελέτες χαριστικές στο Ζήση Παπαδημητρίου, Σαββάλας, Αθήνα 2011, σ. 27-51.
[8] Για μια διεξοδικότερη προσέγγιση βλ. Οικονόμου Γιώργος, Από την κρίση του κοινοβουλευτισμού στη Δημοκρατία, Παπαζήσης, Αθήνα 2009.
[9] Αυτή η θέση ξεκινάει από την εξουσιαστική αντίληψη περί κοινωνίας ως ενιαίας αδιαμόρφωτης μάζας, η οποία δεν μπορεί να αυτοκυβερνηθεί και γι’ αυτό ‘χρειάζεται’ κάποια εξουσία να την κυβερνήσει. Οι κοινωνικές πραγματικότητες όμως δεν μπορούν να κατανοηθούν παρά μόνο στις ιστορικές χωροχρονικές διαστάσεις τους. Και από αυτή την άποψη η αρχαία Αθήνα ήταν για εκείνη την εποχή, σε αναλογία με τη σύγχρονη πραγματικότητα, μια πολύ μεγάλη κοινωνία 318 χιλιάδων ανθρώπων, από τους οποίους οι 165.000 ελεύθεροι πολίτες, 120.000 δούλοι και 33.000 μέτοικοι. Παρασκευόπουλος Νίκος, «Όσα δεν φτάνει η Αλεπού…» (Η αμηχανία της σύγχρονης κριτικής στην Αθηναϊκή Δημοκρατία), στο Η Δημοκρατία μεταξύ Ουτοπίας και…, ό.π., σ. 219.
[10] Παραπέρα, η πληθυσμιακή αντίληψη για τη λειτουργία της άμεσης δημοκρατίας παραγνωρίζει το γεγονός πως όλες οι κοινωνίες, μικρές ή μεγάλες, αναπτύσσονται στη βάση κάποιας δυναμικής εσωτερικής διάρθρωσης. Η Αθηναϊκή Δημοκρατία στηριζόταν σε μια τέτοια πολύπλοκη και πολυδύναμη εσωτερική διάρθρωση, η οποία, για να μη δημιουργεί σχέσεις κυριαρχίας της μιας δομής σε βάρος των υπόλοιπων, υπέκειτο σε μια διαρκή δυναμική αναδιάταξη των δομικών της στοιχείων, με αποτέλεσμα να βελτιώνεται συνεχώς και να διαρκεί στον χρόνο. Τέλος, αυτή η αντίληψη παραγνωρίζει το γεγονός της ταύτισης του Δήμου με το ‘πλήθος’ των πολιτών της μικρής ή της μεγάλης πόλης, το οποίο πλήθος είχε ενεργό ρόλο και δραστήρια παρουσία στα τεκταινόμενα στον ‘δημόσιο χώρο’, δηλαδή στην τοπική και στην κεντρική Αγορά, καθώς επίσης και στην Εκκλησία της Πόλης. Το πλήθος στον δημόσιο χώρο, στην Αγορά και στη συνέλευση της Εκκλησίας της Πόλης δεν ήταν παρά «Δήμος εν συνελεύσει» ή και το ταυτόσημο «πλήθος εν συνελεύσει», «…ότι δε δει κύριον είναι μάλλον το πλήθος ή τους αρίστους μεν ολίγους, δόξειεν αν λύεσθαι και τιν’ έχειν απολογίαν, τάχα δε καν αλήθειαν. Τους γαρ πολλούς ων έκαστός εστιν ου σπουδαίος ανήρ, όμως ενδέχεται συνελθόντας είναι βελτίους εκείνων ουχ ως έκαστον αλλ’ ως σύμπαντας», Αριστοτέλης, παρατίθεται στο: Μανιτάκης Αντώνης, «Η έννοια του πλήθους και η ουτοπική προοπτική της παγκόσμιας δημοκρατίας», ό.π., σ. 45, σημ. 45.
[11] «Το κίνημα για την αυτοδιεύθυνση δεν θα μπορέσει να αναπτυχτεί, αν δεν εξουδετερώσει προηγουμένως τη φαύλη ηγεμονία που ασκεί σήμερα η θεσμική αριστερά. Η μονοπώληση της εργατικής συνείδησης από τα σοσιαλδημοκρατικά, σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά κόμματα αποτελεί ένα από τα πρωταρχικά εμπόδια για την εγκαθίδρυση του συστήματος της αυτοδιεύθυνσης… Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνούμε ότι το βασικό κίνητρο των πολιτικών κομμάτων, όσο αριστερά κι αν ισχυρίζονται πως είναι, είναι η διαιώνιση του διαχωρισμού μεταξύ της πολιτικής και της οικονομικής εξουσίας και η ηγεμονία … συνολικά πάνω στην κοινωνία», Sana Heleno, Η κοινωνία της αυτοδιεύθυνσης και οι εχθροί της, ό.π., σ. 34-36.
[12] Harnecker Martha, Πραγματοποιώντας το αδύνατο, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ, Αθήνα 2007, σελ. 283 κ. επ.
[13] Chomsky Noam, Περί αναρχισμού, ΚΕΔΡΟΣ, Αθήνα 2009.
[14] Πλεχάνωφ Γκεόργκι, Αναρχισμός και Σοσιαλισμός, Αναγνωστίδης, Αθήνα χ.χ.
[15] Chomsky Noam, Περί αναρχισμού…, ό.π., σ. 56.
[16] Δαρβίνος Κάρολος, Η καταγωγή του ανθρώπου, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΚΟΒΟΣΤΗ, Αθήνα 2006., σελ. 209.
[17] Βλέπε, Λάμπος Κώστας, Άμεση Δημοκρατία και Αταξική Κοινωνία. Η μεγάλη πορεία της ανθρωπότητας προς την κοινωνική ισότητα και τον Ουμανισμό, ΝΗΣΙΔΕΣ, Θεσσαλονίκη 2012.