Ο αγώνας του Κινήματος για την Ελεύθερη Επιβίβαση [Movimento Passe Livre/ MPL – κίνημα για τις δωρεάν, δημόσιες συγκοινωνίες ενάντια στην αύξηση των εισιτηρίων των μέσων μεταφοράς] είναι αυτός που πυροδότησε την ευρεία και εντυπωσιακή λαϊκή κινητοποίηση στη Βραζιλία τον περασμένο Ιούνιο. Ποια μαθήματα μπορούμε να πάρουμε από αυτήν την εμπειρία και ποια είναι η κοινωνική, οικολογική και πολιτική εμβέλεια του αγώνα για δωρεάν συγκοινωνίες;
Το MPL ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 2005, με την ευκαιρία του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ στο Πόρτο Αλέγκρε, ως ένα ομοσπονδιακού τύπου δίκτυο τοπικών συλλογικοτήτων. Αυτές οι συλλογικότητες υπήρχαν εδώ και αρκετά χρόνια και είχαν ήδη δώσει σημαντικούς αγώνες, όπως αυτός στο Σαλβαδόρ ντα Μπαΐα το 2003, ενάντια στην αύξηση της τιμής του εισιτηρίου των λεωφορείων. Στη Χάρτα Αρχών του, το MPL ορίζεται ως «ένα οριζόντιο, αυτόνομο, ανεξάρτητο κίνημα, μη-κομματικό αλλά όχι ενάντια στα κόμματα». Η αυτονομία του κινήματος απέναντι στα κόμματα σηματοδοτεί την άρνησή του να εργαλειοποιηθεί από αυτά, χωρίς ωστόσο να απορρίπτει τη συνεργασία και την κοινή δράση με πολιτικές οργανώσεις, ιδιαίτερα της ριζοσπαστικής Αριστεράς. Συνεργάζεται, επίσης, με συνεταιρισμούς λαϊκών συνοικιών, με κινήματα για το δικαίωμα στην κατοικία, με δίκτυα αγώνα για την υγεία και με ορισμένα συνδικάτα (εργαζομένων στο μετρό, εκπαιδευτικών). Αντιμετωπίζει τις δωρεάν συγκοινωνίες όχι ως έναν αυτοσκοπό, αλλά ως «μέσο για την οικοδόμηση μιας άλλης κοινωνίας». Μικρό σε μέγεθος, το δίκτυο δεν ξεπέρασε ποτέ τις μερικές εκατοντάδες μέλη, που προέρχονταν αρχικά από τα λύκεια και αργότερα από ορισμένες λαϊκές συνοικίες.
Άμεση δράση στο δρόμο
Τον Νοέμβριο του 2013, πραγματοποίησε για πρώτη φορά ένα Εθνικό Συνέδριο στη Βραζίλια –χάρη στην οικονομική υποστήριξη του βραζιλιάνικου παραρτήματος του Ιδρύματος Ρόζα Λούξεμπουργκ– στο οποίο συμμετείχαν 150 αντιπρόσωποι, που εκπροσωπούσαν 14 τοπικές συλλογικότητες.
Η μέθοδος αγώνα του MPL είναι περισσότερο η άμεση δράση στο δρόμο, που είναι συχνά παιχνιδιάρικη και αυθάδικη, παρά η «διαπραγμάτευση» ή ο «διάλογος» με τις αρχές. Τα μέλη του δεν φετιχοποιούν ούτε τη βία ούτε τη μη-βία^ μια από τις τυπικές δράσεις τους είναι το μπλοκάρισμα των δρόμων με ήχους από μουσικές μπάντες και βάζοντας φωτιά σε λάστιχα και σε «catracas»1. Αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι οι συγκοινωνίες, που αρχικά αποτελούσαν δημόσια υπηρεσία, ιδιωτικοποιήθηκαν σε όλες τις πόλεις της χώρας. Παρόλα αυτά, οι δήμοι διατηρούν κάποιον έλεγχο πάνω στην τιμή των εισιτηρίων.
Η ευφυής τακτική του MPL ήταν το να αφοσιωθεί καταρχάς σε έναν συγκεκριμένο και άμεσο στόχο: ενάντια στην αύξηση της τιμής των εισιτηρίων. Απορρίπτοντας τα κατ’ επίφαση «τεχνικά» και «ορθολογικά» επιχειρήματα των αρχών, το MPL κινητοποίησε χιλιάδες διαδηλωτές, που καταστάλθηκαν βίαια από την αστυνομία, στη συνέχεια έγιναν δεκάδες χιλιάδες και μετά εκατομμύρια (με αντίτιμο μια κάποια πολιτική διάλυση) και οι τοπικές αρχές αναγκάστηκαν εσπευσμένα να ακυρώσουν τις αυξήσεις. Πρώτο σημαντικό μάθημα: ο αγώνας ανταμείβεται, μπορούμε να κερδίσουμε και να οδηγήσουμε σε οπισθοχώρηση τις «υπεύθυνες» αρχές!
Καθ’ όλη τη διάρκεια αυτής της πρακτικής και επείγουσας μάχης, το MPL δεν σταμάτησε ούτε λεπτό να δρα για το στρατηγικό του στόχο: τη μηδενική τιμή, τη δημόσια και δωρεάν συγκοινωνία. Γι’ αυτόν τον σκοπό, όπως σημειώνεται στη Χάρτα Αρχών, θα πρέπει να «πάρουμε τις συγκοινωνίες από τον ιδιωτικό τομέα τοποθετώντας τις στον έλεγχο των εργαζομένων και του λαού». Πρόκειται για μια στοιχειώδη απαίτηση κοινωνικής δικαιοσύνης: η τιμή των εισιτηρίων είναι απαγορευτική για τα πιο φτωχά στρώματα του πληθυσμού που ζουν στην υποβαθμισμένη περιφέρεια των μεγάλων πόλεων και εξαρτώνται από τις συγκοινωνίες για να φτάσουν στη δουλειά ή στο χώρο σπουδών τους. Είναι μια διεκδίκηση που αφορά άμεσα τους νέους, τους εργαζόμενους, τις γυναίκες, τους κατοίκους των παραγκουπόλεων, δηλαδή τη μεγάλη πλειοψηφία του αστικού πληθυσμού.
Όμως, η μηδενική τιμή αντιπροσωπεύει, επίσης, ένα έντονα ανατρεπτικό και αντι-συστημικό αίτημα: όπως σημειώνεται στη Χάρτα Αρχών του MPL «τα αιτήματά μας υπερβαίνουν τα όρια του καπιταλισμού και θέτουν υπό αμφισβήτηση την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων».
Συγκεκριμένη ουτοπία
Πρόκειται για ένα ωραίο παράδειγμα αυτού που ο μαρξιστής φιλόσοφος Ερνστ Μπλοχ αποκαλούσε συγκεκριμένη ουτοπία. Υπάρχουν, βέβαια, πόλεις στη Βραζιλία ή στην Ευρώπη, όπου μια τέτοια πρόταση θα μπορούσε να εφαρμοστεί. Πολλές εξειδικευμένες έρευνες έχουν δείξει ότι κάτι τέτοιο είναι απολύτως εφικτό, χωρίς να επιβαρυνθεί ο προϋπολογισμός των τοπικών διοικήσεων. Ωστόσο, το δικαίωμα του δωρεάν [gratuite] είναι μια επαναστατική αρχή που αντιβαίνει στην καπιταλιστική λογική, για την οποία τα πάντα είναι εμπόρευμα^ είναι, λοιπόν, μια έννοια ανυπόφορη, απαράδεκτη και παράλογη για την κερδοσκοπική ορθολογικότητα του συστήματος. Πολύ περισσότερο αφού, όπως υποστηρίζει το MPL, οι δωρεάν συγκοινωνίες αντιπροσωπεύουν ένα προηγούμενο που θα μπορούσε να ανοίξει το δρόμο για δωρεάν πρόσβαση και σε άλλες δημόσιες υπηρεσίες: την εκπαίδευση, την υγεία, κ.τ.λ. Στην πραγματικότητα, το δικαίωμα του δωρεάν είναι το προσχεδίασμα μιας άλλης κοινωνίας, θεμελιωμένης σε διαφορετικές αξίες και κανόνες από αυτούς της καπιταλιστικής αγοράς και του κέρδους.
Υπάρχει μια ακόμη διάσταση της διεκδίκησης για δωρεάν συγκοινωνίες, η οποία δεν έχει μέχρι στιγμής αναδειχθεί επαρκώς από το MPL (αλλά αρχίζει να λαμβάνεται υπόψη): η οικολογική. Το παρόν, εντελώς ανορθολογικό, σύστημα άμετρης ανάπτυξης του ατομικού αυτοκινήτου αποτελεί μια καταστροφή τόσο για την υγεία των κατοίκων των μεγάλων πόλεων, όσο και για το περιβάλλον. Όπως γνωρίζουμε, το αυτοκίνητο είναι μια από τις κυριότερες πηγές εκπομπής καυσαερίου, υπεύθυνου για το φαινόμενο του θερμοκηπίου και την οικολογική καταστροφή της κλιματικής αλλαγής. Το αυτοκίνητο παραμένει, από τον Φορντισμό μέχρι σήμερα, ένα εμπόρευμα που λειτουργεί ως φάρος του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος^ κατά συνέπεια, οι πόλεις είναι εξ ολοκλήρου οργανωμένες σύμφωνα με την κίνηση των αυτοκινήτων. Κι όμως, όλες οι έρευνες δείχνουν ότι ένα αποτελεσματικό, εκτεταμένο και δωρεάν σύστημα μαζικών μεταφορών, θα επέτρεπε τη σημαντική μείωση της χρήσης του ατομικού αυτοκινήτου. Το διακύβευμα δεν είναι, απλώς, η τιμή του εισιτηρίου του λεωφορείου ή του μετρό, αλλά ένας διαφορετικός τρόπος ζωής μέσα στην πόλη, πολύ απλά ένας άλλος τρόπος ζωής.
Πηγή έμπνευσης
Συνοψίζοντας, ο αγώνας για δωρεάν, δημόσια συγκοινωνία είναι ταυτόχρονα μια μάχη για κοινωνική δικαιοσύνη, για το υλικό συμφέρον των νέων και των εργαζομένων, για την αρχή της δωρεάν πρόσβασης, για τη δημόσια υγεία, για την υπεράσπιση των οικολογικών ισορροπιών. Επιτρέπει να δημιουργηθούν ευρείες συμμαχίες και να δημιουργηθούν ρωγμές στην αναρθολογικότητα του εμπορικού συστήματος. Θα έπρεπε, άραγε, και στην Ελλάδα να εμπνευστούμε από το παράδειγμα του MPL προωθώντας στις πόλεις μας πλατιά, ενωτικά, αυτόνομα κινήματα αγώνα για τη δωρεάν πρόσβαση στις δημόσιες συγκοινωνίες;
Πριν από μερικούς μήνες, ο τραγικός θάνατος ενός νέου που σπρώχθηκε από τους ελεγκτές, επειδή διέπραξε το «έγκλημα» του να κυκλοφορεί χωρίς εισιτήριο, άγγιξε την κοινή γνώμη. Έγιναν διαδηλώσεις, όχι αναίτια, ενάντια στη βιαιότητα των ελεγκτών. Αλλά το ουσιώδες πρόβλημα είναι αλλού: στον παραλογισμό του να πρέπει κανείς να πληρώνει για τις δημόσιες συγκοινωνίες σε μια χώρα με τέτοια ποσοστά ανεργίας και φτώχειας. Θα αρκούσε μια μικρή αύξηση ορισμένων φόρων, όπως για παράδειγμα των αυτοκινήτων πολυτελείας ή και των ρυπογόνων, για να μπορούν να χρηματοδοτηθούν οι δωρεάν συγκοινωνίες στην Αθήνα. Δεν είναι απλώς ένα «τεχνικό» ή οικονομικό πρόβλημα, αλλά ένα ζήτημα εξαιρετικά πολιτικό.
Σημείωση:
1 Πρόκειται για μια αρκετά άκαμπτη, περιστρεφόμενη μεταλλική ράβδο τοποθετημένη σε κάθε λεωφορείο, την οποία δεν μπορεί κανείς να διασχίσει, παρά μόνο μετά την πληρωμή του εισιτηρίου σε έναν ελεγκτή. Το σύμβολο του MPL είναι μια φλεγόμενη «catraca»…
Μικαέλ Λεβί
Μετάφραση:
Βασιάννα Κωνσταντοπούλου
ΠΗΓΗ ΕΠΟΧΗ
Το MPL ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 2005, με την ευκαιρία του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ στο Πόρτο Αλέγκρε, ως ένα ομοσπονδιακού τύπου δίκτυο τοπικών συλλογικοτήτων. Αυτές οι συλλογικότητες υπήρχαν εδώ και αρκετά χρόνια και είχαν ήδη δώσει σημαντικούς αγώνες, όπως αυτός στο Σαλβαδόρ ντα Μπαΐα το 2003, ενάντια στην αύξηση της τιμής του εισιτηρίου των λεωφορείων. Στη Χάρτα Αρχών του, το MPL ορίζεται ως «ένα οριζόντιο, αυτόνομο, ανεξάρτητο κίνημα, μη-κομματικό αλλά όχι ενάντια στα κόμματα». Η αυτονομία του κινήματος απέναντι στα κόμματα σηματοδοτεί την άρνησή του να εργαλειοποιηθεί από αυτά, χωρίς ωστόσο να απορρίπτει τη συνεργασία και την κοινή δράση με πολιτικές οργανώσεις, ιδιαίτερα της ριζοσπαστικής Αριστεράς. Συνεργάζεται, επίσης, με συνεταιρισμούς λαϊκών συνοικιών, με κινήματα για το δικαίωμα στην κατοικία, με δίκτυα αγώνα για την υγεία και με ορισμένα συνδικάτα (εργαζομένων στο μετρό, εκπαιδευτικών). Αντιμετωπίζει τις δωρεάν συγκοινωνίες όχι ως έναν αυτοσκοπό, αλλά ως «μέσο για την οικοδόμηση μιας άλλης κοινωνίας». Μικρό σε μέγεθος, το δίκτυο δεν ξεπέρασε ποτέ τις μερικές εκατοντάδες μέλη, που προέρχονταν αρχικά από τα λύκεια και αργότερα από ορισμένες λαϊκές συνοικίες.
Άμεση δράση στο δρόμο
Τον Νοέμβριο του 2013, πραγματοποίησε για πρώτη φορά ένα Εθνικό Συνέδριο στη Βραζίλια –χάρη στην οικονομική υποστήριξη του βραζιλιάνικου παραρτήματος του Ιδρύματος Ρόζα Λούξεμπουργκ– στο οποίο συμμετείχαν 150 αντιπρόσωποι, που εκπροσωπούσαν 14 τοπικές συλλογικότητες.
Η μέθοδος αγώνα του MPL είναι περισσότερο η άμεση δράση στο δρόμο, που είναι συχνά παιχνιδιάρικη και αυθάδικη, παρά η «διαπραγμάτευση» ή ο «διάλογος» με τις αρχές. Τα μέλη του δεν φετιχοποιούν ούτε τη βία ούτε τη μη-βία^ μια από τις τυπικές δράσεις τους είναι το μπλοκάρισμα των δρόμων με ήχους από μουσικές μπάντες και βάζοντας φωτιά σε λάστιχα και σε «catracas»1. Αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι οι συγκοινωνίες, που αρχικά αποτελούσαν δημόσια υπηρεσία, ιδιωτικοποιήθηκαν σε όλες τις πόλεις της χώρας. Παρόλα αυτά, οι δήμοι διατηρούν κάποιον έλεγχο πάνω στην τιμή των εισιτηρίων.
Η ευφυής τακτική του MPL ήταν το να αφοσιωθεί καταρχάς σε έναν συγκεκριμένο και άμεσο στόχο: ενάντια στην αύξηση της τιμής των εισιτηρίων. Απορρίπτοντας τα κατ’ επίφαση «τεχνικά» και «ορθολογικά» επιχειρήματα των αρχών, το MPL κινητοποίησε χιλιάδες διαδηλωτές, που καταστάλθηκαν βίαια από την αστυνομία, στη συνέχεια έγιναν δεκάδες χιλιάδες και μετά εκατομμύρια (με αντίτιμο μια κάποια πολιτική διάλυση) και οι τοπικές αρχές αναγκάστηκαν εσπευσμένα να ακυρώσουν τις αυξήσεις. Πρώτο σημαντικό μάθημα: ο αγώνας ανταμείβεται, μπορούμε να κερδίσουμε και να οδηγήσουμε σε οπισθοχώρηση τις «υπεύθυνες» αρχές!
Καθ’ όλη τη διάρκεια αυτής της πρακτικής και επείγουσας μάχης, το MPL δεν σταμάτησε ούτε λεπτό να δρα για το στρατηγικό του στόχο: τη μηδενική τιμή, τη δημόσια και δωρεάν συγκοινωνία. Γι’ αυτόν τον σκοπό, όπως σημειώνεται στη Χάρτα Αρχών, θα πρέπει να «πάρουμε τις συγκοινωνίες από τον ιδιωτικό τομέα τοποθετώντας τις στον έλεγχο των εργαζομένων και του λαού». Πρόκειται για μια στοιχειώδη απαίτηση κοινωνικής δικαιοσύνης: η τιμή των εισιτηρίων είναι απαγορευτική για τα πιο φτωχά στρώματα του πληθυσμού που ζουν στην υποβαθμισμένη περιφέρεια των μεγάλων πόλεων και εξαρτώνται από τις συγκοινωνίες για να φτάσουν στη δουλειά ή στο χώρο σπουδών τους. Είναι μια διεκδίκηση που αφορά άμεσα τους νέους, τους εργαζόμενους, τις γυναίκες, τους κατοίκους των παραγκουπόλεων, δηλαδή τη μεγάλη πλειοψηφία του αστικού πληθυσμού.
Όμως, η μηδενική τιμή αντιπροσωπεύει, επίσης, ένα έντονα ανατρεπτικό και αντι-συστημικό αίτημα: όπως σημειώνεται στη Χάρτα Αρχών του MPL «τα αιτήματά μας υπερβαίνουν τα όρια του καπιταλισμού και θέτουν υπό αμφισβήτηση την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων».
Συγκεκριμένη ουτοπία
Πρόκειται για ένα ωραίο παράδειγμα αυτού που ο μαρξιστής φιλόσοφος Ερνστ Μπλοχ αποκαλούσε συγκεκριμένη ουτοπία. Υπάρχουν, βέβαια, πόλεις στη Βραζιλία ή στην Ευρώπη, όπου μια τέτοια πρόταση θα μπορούσε να εφαρμοστεί. Πολλές εξειδικευμένες έρευνες έχουν δείξει ότι κάτι τέτοιο είναι απολύτως εφικτό, χωρίς να επιβαρυνθεί ο προϋπολογισμός των τοπικών διοικήσεων. Ωστόσο, το δικαίωμα του δωρεάν [gratuite] είναι μια επαναστατική αρχή που αντιβαίνει στην καπιταλιστική λογική, για την οποία τα πάντα είναι εμπόρευμα^ είναι, λοιπόν, μια έννοια ανυπόφορη, απαράδεκτη και παράλογη για την κερδοσκοπική ορθολογικότητα του συστήματος. Πολύ περισσότερο αφού, όπως υποστηρίζει το MPL, οι δωρεάν συγκοινωνίες αντιπροσωπεύουν ένα προηγούμενο που θα μπορούσε να ανοίξει το δρόμο για δωρεάν πρόσβαση και σε άλλες δημόσιες υπηρεσίες: την εκπαίδευση, την υγεία, κ.τ.λ. Στην πραγματικότητα, το δικαίωμα του δωρεάν είναι το προσχεδίασμα μιας άλλης κοινωνίας, θεμελιωμένης σε διαφορετικές αξίες και κανόνες από αυτούς της καπιταλιστικής αγοράς και του κέρδους.
Υπάρχει μια ακόμη διάσταση της διεκδίκησης για δωρεάν συγκοινωνίες, η οποία δεν έχει μέχρι στιγμής αναδειχθεί επαρκώς από το MPL (αλλά αρχίζει να λαμβάνεται υπόψη): η οικολογική. Το παρόν, εντελώς ανορθολογικό, σύστημα άμετρης ανάπτυξης του ατομικού αυτοκινήτου αποτελεί μια καταστροφή τόσο για την υγεία των κατοίκων των μεγάλων πόλεων, όσο και για το περιβάλλον. Όπως γνωρίζουμε, το αυτοκίνητο είναι μια από τις κυριότερες πηγές εκπομπής καυσαερίου, υπεύθυνου για το φαινόμενο του θερμοκηπίου και την οικολογική καταστροφή της κλιματικής αλλαγής. Το αυτοκίνητο παραμένει, από τον Φορντισμό μέχρι σήμερα, ένα εμπόρευμα που λειτουργεί ως φάρος του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος^ κατά συνέπεια, οι πόλεις είναι εξ ολοκλήρου οργανωμένες σύμφωνα με την κίνηση των αυτοκινήτων. Κι όμως, όλες οι έρευνες δείχνουν ότι ένα αποτελεσματικό, εκτεταμένο και δωρεάν σύστημα μαζικών μεταφορών, θα επέτρεπε τη σημαντική μείωση της χρήσης του ατομικού αυτοκινήτου. Το διακύβευμα δεν είναι, απλώς, η τιμή του εισιτηρίου του λεωφορείου ή του μετρό, αλλά ένας διαφορετικός τρόπος ζωής μέσα στην πόλη, πολύ απλά ένας άλλος τρόπος ζωής.
Πηγή έμπνευσης
Συνοψίζοντας, ο αγώνας για δωρεάν, δημόσια συγκοινωνία είναι ταυτόχρονα μια μάχη για κοινωνική δικαιοσύνη, για το υλικό συμφέρον των νέων και των εργαζομένων, για την αρχή της δωρεάν πρόσβασης, για τη δημόσια υγεία, για την υπεράσπιση των οικολογικών ισορροπιών. Επιτρέπει να δημιουργηθούν ευρείες συμμαχίες και να δημιουργηθούν ρωγμές στην αναρθολογικότητα του εμπορικού συστήματος. Θα έπρεπε, άραγε, και στην Ελλάδα να εμπνευστούμε από το παράδειγμα του MPL προωθώντας στις πόλεις μας πλατιά, ενωτικά, αυτόνομα κινήματα αγώνα για τη δωρεάν πρόσβαση στις δημόσιες συγκοινωνίες;
Πριν από μερικούς μήνες, ο τραγικός θάνατος ενός νέου που σπρώχθηκε από τους ελεγκτές, επειδή διέπραξε το «έγκλημα» του να κυκλοφορεί χωρίς εισιτήριο, άγγιξε την κοινή γνώμη. Έγιναν διαδηλώσεις, όχι αναίτια, ενάντια στη βιαιότητα των ελεγκτών. Αλλά το ουσιώδες πρόβλημα είναι αλλού: στον παραλογισμό του να πρέπει κανείς να πληρώνει για τις δημόσιες συγκοινωνίες σε μια χώρα με τέτοια ποσοστά ανεργίας και φτώχειας. Θα αρκούσε μια μικρή αύξηση ορισμένων φόρων, όπως για παράδειγμα των αυτοκινήτων πολυτελείας ή και των ρυπογόνων, για να μπορούν να χρηματοδοτηθούν οι δωρεάν συγκοινωνίες στην Αθήνα. Δεν είναι απλώς ένα «τεχνικό» ή οικονομικό πρόβλημα, αλλά ένα ζήτημα εξαιρετικά πολιτικό.
Σημείωση:
1 Πρόκειται για μια αρκετά άκαμπτη, περιστρεφόμενη μεταλλική ράβδο τοποθετημένη σε κάθε λεωφορείο, την οποία δεν μπορεί κανείς να διασχίσει, παρά μόνο μετά την πληρωμή του εισιτηρίου σε έναν ελεγκτή. Το σύμβολο του MPL είναι μια φλεγόμενη «catraca»…
Μικαέλ Λεβί
Μετάφραση:
Βασιάννα Κωνσταντοπούλου
ΠΗΓΗ ΕΠΟΧΗ