β) Η «κομμούνα» της Θεσ/νίκης
Συνέχεια από το: http://www.topikopoiisi.com/1/post/2013/02/288.html
Και στο ύστερο Βυζάντιο, οι συνθήκες σκληρής δουλοπαροικίας «ασιατικού τύπου», οδηγούσαν στη δημιουργία κοινοτικής οργάνωσης της καθημερινής ζωής των ανθρώπων, όταν ήθελαν να επιβιώσουν ξεφεύγοντας από τα δεσμά των γαιοκτημόνων, που «στερούσαν από τους φτωχούς ακόμα και τον ήλιο». Η εξουσία και κρατική γη είχε περάσει σταδιακά από τον αυτοκράτορα προς τους μεγαλοφεουδάρχες των περιοχών. Υπήρχαν μεγάλες θρησκευτικές συγκρούσεις μεταξύ ορθόδοξων-αιρετικών και «ησυχαστών-ζηλωτών», αλλά και πολιτικές συγκρούσεις μεταξύ «αυτοκρατορικών-αντιαυτοκρατορικών», μεταξύ διάφορων ηγεμόνων, μεταξύ των ομάδων του ιερατίου. Αλλά η ουσιαστική σύγκρουση ήταν κοινωνική: από κάτω οι εξαθλιωμένοι δουλοπάροικοι της υπαίθρου μαζί με τους ναυτικούς τους τεχνίτες και τους εμπόρους και από πάνω οι ευγενείς γαιοκτήμονες και το εκκλησιαστικό ιερατείο.
Πολλές φορές αυτή η σύγκρουση οδηγούσε τους τότε «από κάτω» και ιδίως τους αγρότες σε σπασμωδικές παροδικές εξεγέρσεις, που συνήθως πνίγονταν στο αίμα. Από τον 13ο και 14ο όμως αιώνα η σύγκρουση άρχισε να γίνεται πιο ουσιαστική και να παίρνει έντονο κοινωνικό χαρακτήρα. Αυτό φάνηκε πιο καθαρά στην περίπτωση της Θεσ/νίκης.
Κατά τη περίοδο της δεκαετίας του 1340 υπήρχε σύγκρουση μεταξύ των Κατακουζηνών και των Παλαιολόγων για τον αυτοκρατορικό θρόνο. Ταυτόχρονα στο θρησκευτικό επίπεδο υπήρχε σύγκρουση μεταξύ μιας μερίδας του ιερατίου( «Ησυχαστές») και ενός λαϊκοθρησκευτικού κινήματος(«Ζηλωτές»), που είχε αναπτυχθεί κυρίως στη Θες/νίκη, που τότε ήταν η δεύτερη μεγάλη πόλη του Βυζαντίου και είχε μεγάλη οικονομική δύναμη στα Βαλκάνια σαν σημαντικό λιμάνι. Οι Ζηλωτές αντιδρούσαν στην άμεση σχέση του ιερατίου της εκκλησίας με την αριστοκρατία των φεουδαρχών και απαιτούσε το χωρισμό εκκλησίας και κράτους.
Σύμφωνα με τον Κορδάτο οι Ζηλωτές προσπαθούσαν να συνδέσουν το κοινωνικό κίνημα της εποχής με τους Ζηλωτές των πρωτοχριστιανικών χρόνων, που είχαν οργανώσει επανάσταση εναντίον των Ρωμαίων. Γι’ αυτό και μετεξελίχθηκαν σε ένα πλατύ κοινωνικό κίνημα των «από κάτω» του Βυζαντίου, που είχε και μεγάλη επίδραση στις τότε κοινότητες και δήμους. Ειδικά οι Ζηλωτές της Θες/κης του 14ου αιώνα, έμειναν στην Ιστορία σαν «οι Φίλοι του Λαού» και έχοντας απήχηση στα φτωχά στρώματα του πληθυσμού (περίπου 200.000 εκείνη την εποχή) και στους ναυτικούς και τους εμπόρους της πόλης, έβαλαν στόχο να αλλάξουν τις κοινωνικές δομές του Βυζαντίου. Μεγάλο ρόλο σε αυτό έπαιξε και ο λόγιος Βαρλαάμ(από τους πρόδρομους της Αναγέννησης στην Κάτω Ιταλία), που είχε εγκατασταθεί στη Θες/κη και είχε ιδρύσει σχολή όπου δίδασκε Πλατωνική και Αριστοτελική φιλοσοφία, έχοντας πολλούς μαθητές και επίδραση εκτός στα λαϊκά στρώματα και στη τοπική διανόηση. Συγκρούσθηκε αποφασιστικά με τους Ησυχαστές και τον τότε πατριάρχη Γρηγόριο Παλαμά για «θεολογικά θέματα», που από πίσω τους όμως έκρυβαν και κοινωνικές και οικονομικές αντιθέσεις της εποχής.
Είναι χαρακτηριστικές οι τότε εξελίξεις: το 1341 σε πόλεις της Μακεδονίας και Θράκης-με επίκεντρο την Ανδριανούπολη-είχαμε αγροτικές εξεγέρσεις, ταυτόχρονα ο Κατακουζηνός ανακηρύχθηκε από το στρατό βασιλιάς στο Διδυμότειχο, ενώ στην Κων/πολη ο Παλαιολόγος στέφθηκε αυτοκράτορας. Έτσι ξέσπασε ο «δεύτερος εμφύλιος πόλεμος της βυζαντινής αυτοκρατορίας», όπως έμεινε στην Ιστορία. Το 1342 ο Κατακουζηνός καταλαμβάνει τη Θες/νίκη. Αυτήν την ενδοεξουσιαστική σύγκρουση στο Βυζάντιο θέλησαν να εκμεταλλευθούν οι Ζηλωτές και εξεγέρθηκαν στη Θες/νίκη. Καταλαμβάνουν την εξουσία και ανακηρύσσουν την «Ανεξάρτητη Δημοκρατία της Θες/νίκης»[1].
Αν διαβάσει κανείς τις διακηρύξεις τους –από διάφορες πηγές-βγάζει το συμπέρασμα ότι δεν είχαν απλώς σα στόχο την ανακούφιση των «από κάτω», αλλά και την αλλαγή του βυζαντινού φεουδαρχικού συστήματος, διεκδικώντας ξανά το κράτος του δήμου της αθηναϊκής δημοκρατίας. «…Με τη στάση των Ζηλωτών συνδέθηκαν οραματισμοί για ριζική κοινωνική αλλαγή, οικονομική αναβάθμιση και κοινωνική αναδιάρθρωση. Πρόκειται για έκρηξη πρωτοχριστιανικής κοινοκτημοσύνης…»[2] . «Η εξέγερση απλώθηκε σε πολλές πόλεις της Μακεδονίας και Θράκης(Αδριανούπολη, Φέρρες, Ηράκλειο κ.ά.)και είχε πολύ έντονο κοινωνικό χαρακτήρα… ο λαός με επικεφαλής τους Ζηλωτές κατάφερε να ανατρέψει τους ευγενείς και να πάρει την εξουσία στα χέρια του… για μια σχεδόν ολόκληρη δεκαετία(1341-1349) οι Ζηλωτές έθεσαν τη πόλη υπό τον απόλυτο έλεγχό τους και επιχείρησαν να εισαγάγουν πρωτοποριακές για την εποχή τους πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις»[3] . Η βασική τους μεταρρύθμιση ήταν ότι δημιούργησαν ένα καθεστώς που προέβλεπε την άμεση και διαρκή συμμετοχή των κατοίκων του δήμου της Θες/κης στη διακυβέρνηση της πόλης κατά τα πρότυπα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Καθιέρωσαν καθεστώς ισονομίας και ισοπολιτείας και προχώρησαν παραπέρα από την Αθηναϊκή Δημοκρατία, απελευθερώνοντας π.χ. τους δουλοπάροικους, δίνοντας τα ίδια δικαιώματα στους ξένους και δημοτικοποιώντας την περιουσία της τότε εκκλησίας και των μοναστηριών, διαχωρίζοντάς τους από το κράτος του δήμου. Πήραν μέτρα για την πνευματική ελευθερία, την ελευθερία του λόγου και την ανεξιθρησκεία.
Η «Κομμούνα των Ζηλωτών» της Θες/νίκης αντιμετώπισε μάλιστα νικηφόρα πολλές επιδρομές του αυτοκρατορικού στρατού. Μόνο όταν πια οι δύο «συμβασιλείς»(Κατακουζηνός-Παλαιολόγος) τα βρήκαν μπροστά στον κίνδυνο που αντιπροσώπευε για τη μοναρχία η πόλη, και τέθηκαν επικεφαλής μεγάλων δυνάμεων-με τη βοήθεια μάλιστα και σώματος του τούρκικου στρατού-κατώρθωσαν να κυριεύσουν την πόλη. Κατάστρεψαν στη συνέχεια αυτήν και τη γύρω αγροτική περιοχή που τη στήριζε στον τομέα της διατροφής της.
Ηττήθηκε για μια άλλη φορά το πνεύμα του κοινοτισμού στο στρατιωτικό πεδίο, αλλά όχι και στο πεδίο των ιδεών. Αργότερα, αφού οι προσωρινά νικητές ευγενείς υποστούν την ήττα από το «σπαθί του Μωάμεθ του Πορθητή», στα πλαίσια πια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, θα εμφανισθεί πάλι αυτό το πνεύμα δημιουργώντας σε διάφορες περιοχές ενώσεις ελεύθερων κοινοτήτων, που πέτυχαν το αυτοδιοίκητο από την εξουσία του Σουλτάνου. Για αυτή τη συνέχεια σε ένα άλλο άρθρο.
[1] Κάποιοι διανοούμενοι την αποκάλεσαν και «Κομμούνα της Θες/νίκης». Βλέπε π.χ. Κορδάτος Γιάννης, Η Κομμούνα της Θες/νίκης, Συλλογή, Αθήνα 2009.
[2]Από τον θεολόγο καθηγητή του πανεπιστημίου Αθηνών Γώργιο Μεταλληνό στο Ησυχαστές και Ζηλωτές, εκδ. Τήνος αθήνα 1995.
[3] Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, καθηγητής Ιστορίας, στο Επισκόπηση της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού(1204-1821), εκδ. Δ.Π.Θ. Για τις μεταρρυθμίσεις τους βλέπε: Κώστας Λάμπος, Άμεση Δημοκρατία και Αταξική Κοινωνία, σελ. 127-128.
Συνέχεια από το: http://www.topikopoiisi.com/1/post/2013/02/288.html
Και στο ύστερο Βυζάντιο, οι συνθήκες σκληρής δουλοπαροικίας «ασιατικού τύπου», οδηγούσαν στη δημιουργία κοινοτικής οργάνωσης της καθημερινής ζωής των ανθρώπων, όταν ήθελαν να επιβιώσουν ξεφεύγοντας από τα δεσμά των γαιοκτημόνων, που «στερούσαν από τους φτωχούς ακόμα και τον ήλιο». Η εξουσία και κρατική γη είχε περάσει σταδιακά από τον αυτοκράτορα προς τους μεγαλοφεουδάρχες των περιοχών. Υπήρχαν μεγάλες θρησκευτικές συγκρούσεις μεταξύ ορθόδοξων-αιρετικών και «ησυχαστών-ζηλωτών», αλλά και πολιτικές συγκρούσεις μεταξύ «αυτοκρατορικών-αντιαυτοκρατορικών», μεταξύ διάφορων ηγεμόνων, μεταξύ των ομάδων του ιερατίου. Αλλά η ουσιαστική σύγκρουση ήταν κοινωνική: από κάτω οι εξαθλιωμένοι δουλοπάροικοι της υπαίθρου μαζί με τους ναυτικούς τους τεχνίτες και τους εμπόρους και από πάνω οι ευγενείς γαιοκτήμονες και το εκκλησιαστικό ιερατείο.
Πολλές φορές αυτή η σύγκρουση οδηγούσε τους τότε «από κάτω» και ιδίως τους αγρότες σε σπασμωδικές παροδικές εξεγέρσεις, που συνήθως πνίγονταν στο αίμα. Από τον 13ο και 14ο όμως αιώνα η σύγκρουση άρχισε να γίνεται πιο ουσιαστική και να παίρνει έντονο κοινωνικό χαρακτήρα. Αυτό φάνηκε πιο καθαρά στην περίπτωση της Θεσ/νίκης.
Κατά τη περίοδο της δεκαετίας του 1340 υπήρχε σύγκρουση μεταξύ των Κατακουζηνών και των Παλαιολόγων για τον αυτοκρατορικό θρόνο. Ταυτόχρονα στο θρησκευτικό επίπεδο υπήρχε σύγκρουση μεταξύ μιας μερίδας του ιερατίου( «Ησυχαστές») και ενός λαϊκοθρησκευτικού κινήματος(«Ζηλωτές»), που είχε αναπτυχθεί κυρίως στη Θες/νίκη, που τότε ήταν η δεύτερη μεγάλη πόλη του Βυζαντίου και είχε μεγάλη οικονομική δύναμη στα Βαλκάνια σαν σημαντικό λιμάνι. Οι Ζηλωτές αντιδρούσαν στην άμεση σχέση του ιερατίου της εκκλησίας με την αριστοκρατία των φεουδαρχών και απαιτούσε το χωρισμό εκκλησίας και κράτους.
Σύμφωνα με τον Κορδάτο οι Ζηλωτές προσπαθούσαν να συνδέσουν το κοινωνικό κίνημα της εποχής με τους Ζηλωτές των πρωτοχριστιανικών χρόνων, που είχαν οργανώσει επανάσταση εναντίον των Ρωμαίων. Γι’ αυτό και μετεξελίχθηκαν σε ένα πλατύ κοινωνικό κίνημα των «από κάτω» του Βυζαντίου, που είχε και μεγάλη επίδραση στις τότε κοινότητες και δήμους. Ειδικά οι Ζηλωτές της Θες/κης του 14ου αιώνα, έμειναν στην Ιστορία σαν «οι Φίλοι του Λαού» και έχοντας απήχηση στα φτωχά στρώματα του πληθυσμού (περίπου 200.000 εκείνη την εποχή) και στους ναυτικούς και τους εμπόρους της πόλης, έβαλαν στόχο να αλλάξουν τις κοινωνικές δομές του Βυζαντίου. Μεγάλο ρόλο σε αυτό έπαιξε και ο λόγιος Βαρλαάμ(από τους πρόδρομους της Αναγέννησης στην Κάτω Ιταλία), που είχε εγκατασταθεί στη Θες/κη και είχε ιδρύσει σχολή όπου δίδασκε Πλατωνική και Αριστοτελική φιλοσοφία, έχοντας πολλούς μαθητές και επίδραση εκτός στα λαϊκά στρώματα και στη τοπική διανόηση. Συγκρούσθηκε αποφασιστικά με τους Ησυχαστές και τον τότε πατριάρχη Γρηγόριο Παλαμά για «θεολογικά θέματα», που από πίσω τους όμως έκρυβαν και κοινωνικές και οικονομικές αντιθέσεις της εποχής.
Είναι χαρακτηριστικές οι τότε εξελίξεις: το 1341 σε πόλεις της Μακεδονίας και Θράκης-με επίκεντρο την Ανδριανούπολη-είχαμε αγροτικές εξεγέρσεις, ταυτόχρονα ο Κατακουζηνός ανακηρύχθηκε από το στρατό βασιλιάς στο Διδυμότειχο, ενώ στην Κων/πολη ο Παλαιολόγος στέφθηκε αυτοκράτορας. Έτσι ξέσπασε ο «δεύτερος εμφύλιος πόλεμος της βυζαντινής αυτοκρατορίας», όπως έμεινε στην Ιστορία. Το 1342 ο Κατακουζηνός καταλαμβάνει τη Θες/νίκη. Αυτήν την ενδοεξουσιαστική σύγκρουση στο Βυζάντιο θέλησαν να εκμεταλλευθούν οι Ζηλωτές και εξεγέρθηκαν στη Θες/νίκη. Καταλαμβάνουν την εξουσία και ανακηρύσσουν την «Ανεξάρτητη Δημοκρατία της Θες/νίκης»[1].
Αν διαβάσει κανείς τις διακηρύξεις τους –από διάφορες πηγές-βγάζει το συμπέρασμα ότι δεν είχαν απλώς σα στόχο την ανακούφιση των «από κάτω», αλλά και την αλλαγή του βυζαντινού φεουδαρχικού συστήματος, διεκδικώντας ξανά το κράτος του δήμου της αθηναϊκής δημοκρατίας. «…Με τη στάση των Ζηλωτών συνδέθηκαν οραματισμοί για ριζική κοινωνική αλλαγή, οικονομική αναβάθμιση και κοινωνική αναδιάρθρωση. Πρόκειται για έκρηξη πρωτοχριστιανικής κοινοκτημοσύνης…»[2] . «Η εξέγερση απλώθηκε σε πολλές πόλεις της Μακεδονίας και Θράκης(Αδριανούπολη, Φέρρες, Ηράκλειο κ.ά.)και είχε πολύ έντονο κοινωνικό χαρακτήρα… ο λαός με επικεφαλής τους Ζηλωτές κατάφερε να ανατρέψει τους ευγενείς και να πάρει την εξουσία στα χέρια του… για μια σχεδόν ολόκληρη δεκαετία(1341-1349) οι Ζηλωτές έθεσαν τη πόλη υπό τον απόλυτο έλεγχό τους και επιχείρησαν να εισαγάγουν πρωτοποριακές για την εποχή τους πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις»[3] . Η βασική τους μεταρρύθμιση ήταν ότι δημιούργησαν ένα καθεστώς που προέβλεπε την άμεση και διαρκή συμμετοχή των κατοίκων του δήμου της Θες/κης στη διακυβέρνηση της πόλης κατά τα πρότυπα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Καθιέρωσαν καθεστώς ισονομίας και ισοπολιτείας και προχώρησαν παραπέρα από την Αθηναϊκή Δημοκρατία, απελευθερώνοντας π.χ. τους δουλοπάροικους, δίνοντας τα ίδια δικαιώματα στους ξένους και δημοτικοποιώντας την περιουσία της τότε εκκλησίας και των μοναστηριών, διαχωρίζοντάς τους από το κράτος του δήμου. Πήραν μέτρα για την πνευματική ελευθερία, την ελευθερία του λόγου και την ανεξιθρησκεία.
Η «Κομμούνα των Ζηλωτών» της Θες/νίκης αντιμετώπισε μάλιστα νικηφόρα πολλές επιδρομές του αυτοκρατορικού στρατού. Μόνο όταν πια οι δύο «συμβασιλείς»(Κατακουζηνός-Παλαιολόγος) τα βρήκαν μπροστά στον κίνδυνο που αντιπροσώπευε για τη μοναρχία η πόλη, και τέθηκαν επικεφαλής μεγάλων δυνάμεων-με τη βοήθεια μάλιστα και σώματος του τούρκικου στρατού-κατώρθωσαν να κυριεύσουν την πόλη. Κατάστρεψαν στη συνέχεια αυτήν και τη γύρω αγροτική περιοχή που τη στήριζε στον τομέα της διατροφής της.
Ηττήθηκε για μια άλλη φορά το πνεύμα του κοινοτισμού στο στρατιωτικό πεδίο, αλλά όχι και στο πεδίο των ιδεών. Αργότερα, αφού οι προσωρινά νικητές ευγενείς υποστούν την ήττα από το «σπαθί του Μωάμεθ του Πορθητή», στα πλαίσια πια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, θα εμφανισθεί πάλι αυτό το πνεύμα δημιουργώντας σε διάφορες περιοχές ενώσεις ελεύθερων κοινοτήτων, που πέτυχαν το αυτοδιοίκητο από την εξουσία του Σουλτάνου. Για αυτή τη συνέχεια σε ένα άλλο άρθρο.
[1] Κάποιοι διανοούμενοι την αποκάλεσαν και «Κομμούνα της Θες/νίκης». Βλέπε π.χ. Κορδάτος Γιάννης, Η Κομμούνα της Θες/νίκης, Συλλογή, Αθήνα 2009.
[2]Από τον θεολόγο καθηγητή του πανεπιστημίου Αθηνών Γώργιο Μεταλληνό στο Ησυχαστές και Ζηλωτές, εκδ. Τήνος αθήνα 1995.
[3] Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, καθηγητής Ιστορίας, στο Επισκόπηση της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού(1204-1821), εκδ. Δ.Π.Θ. Για τις μεταρρυθμίσεις τους βλέπε: Κώστας Λάμπος, Άμεση Δημοκρατία και Αταξική Κοινωνία, σελ. 127-128.
RSS Feed
