Γενικά στα νησιά ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας του 1821 πήρε έντονο ταξικό χαρακτήρα, αφού εκεί δημιουργήθηκαν οργανωμένα λαϊκά κινήματα. Χαρακτηριστικά στην Ανδρο, με ηγέτη τον αγρότη Δ. Μπαλή, το αγροτικό κίνημα ήταν επηρεασμένο από τις αρχές της γαλλικής επανάστασης (στους λόγους του ο Μπαλής μιλούσε για κομμούνα), στη Σάμο με τον Λυκούργο Λογοθέτη και στη Χίο με τον αγρότη Μπουρνιά εφαρμόστηκε πρόγραμμα αντιφεουδαρχικό με διανομή της μεγάλης ιδιοκτησίας σε μικροκαλλιεργητές και ακτήμονες.
Σε όλη τη διάρκεια της επανάστασης όμως οι πρόκριτοι προσπαθούσαν να παραμερίσουν τους λαϊκούς ηγέτες με όλα τα μέσα (τον Αντ. Οικονόμου, τον Οδ. Ανδρούτσο, και άλλους). Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Άνδρου. Τον Απρίλιο του 1822, όταν οι προύχοντες και τσιφλικάδες της Άνδρου πίστεψαν ότι απειλούντο με λαϊκή εξέγερση, κάλεσαν σε βοήθειά τους τον ναύαρχο του οθωμανικού στόλου Καπουδάν Πασά. Ο Αμβρόσιος Φραντζής (τόμος Γ - Δ, σελ. 211) έγραψε σχετικά: «Κατά δε τας αρχάς του δευτέρου έτους, ότε κατέβαινεν εκ Κωνσταντινουπόλεως η τουρκική θαλάσσιος μοίρα μετά δυνάμεως πολλής, δύο των τότε προεστώτων της ΄Ανδρου ητοίμασαν βοϊδέλλα, πρόβατα και άλλα διαφόρων ειδών δώρα και επροθυμοποιούντο να υπάγωσιν εις προσκήνυσιν του Καπετάν πασσά, ναυάρχου του στόλου. Ταύτα δε μαθόντες ο λαός των χωρίων της ΄Ανδρου, ώρμησαν πανστρατιά εις την χώραν κατά των προεστώτων, και παρέλαβον τα βοϊδέλλα, τα πρόβατα και τα λοιπά δώρα κατακαύσαντες το πλοίον και τας οικίας των ρηθέντων προεστώτων, ως προδοτών της πατρίδος. Ταύτα δε συνέβησαν κατά τον Απρίλιον του 1822 έτους. Εκ του συμβεβηκότος δε τούτου, γενικής συνελεύσεως γενομένης, διώρισαν ο λαός ένα των χωρικών, Δημήτριον Μπαλήν ονομαζόμενον, τον οποίον εψήφισαν και διοικητήν της νήσου, όστις εδιοίκει επαξίως των περιστάσεων».
Ο Δημήτρης Μπαλής, που αναδείχθηκε σε πρωτεργάτη του αγροτικού κινήματος στην Άνδρο, απέκτησε θεωρητική συγκρότηση διαβάζοντας κείμενα ευρωπαίων επαναστατών, τα οποία του είχε προμηθεύσει από το 1812 ο διαφωτιστής Θεόφιλος Καϊρης.[1] Εξέδωσε μια επαναστατική προκήρυξη προς το λαό της Άνδρου, σε δημοτική γλώσσα, στην οποία έβαλε για πρώτη φορά στα χρονικά του «ελλαδικού» χώρου, το ζήτημα της συνεργατικής δομής της εργασίας και ιδιαίτερα της συλλογικής καλλιέργειας της γης. Για πρώτη φορά στα χρονικά, γινόταν χρήση της λέξης Κομμούνα.
Αξίζει να διαβάσουμε τη προκήρυξη του Δ. Μπαλή που απευθυνόταν στο λαό της Άνδρου. Είναι από τα σπάνια ιστορικά ντοκουμέντα και δείχνει την εξέλιξη στη σκέψη και τις ιδέες την εποχή εκείνη[2]:
Το έθνος μας επήρε τα όπλα κατά των τυράννων του. Τετρακόσιους χρόνους είμεθα σκλάβοι των Οθωμανών και τώρα εγίναμεν ελεύθεροι, δώσαντες το αίμα μας δια την ελευθερίαν της πατρίδος. Εις όλα τα μέρη οι Γραικοί πολεμούν δια την ελευθερίαν των και μόνον εις τα νησιά οι κοτζαμπάσηδες δεν είδαν με καλό μάτι την ανάστασιν του Γένους.
Αυτοί είχαν πάντα το ένας τους και νιτερέσα με τους Οθωμανούς. Μαζί με τους μπέηδες και πασάδες μας καταπίεζαν, μας έπαιρναν το βιός μας, μας καταφρονούσαν, μας έγδυναν, μας ρουφούσαν το αίμα μας, μας τσερεμέτιζαν και επλούτιζαν από τον ιδρώτα μας.
Αυτοί οι σκλιάδες θέλουν να μας σκλαβώσουν και πάλιν, καταλύοντες την ελληνικήν διοίκησιν και καλούντες τον Καπουδάν Πασάν να καταλάβει την νήσον μας. Το τι μας περιμένει αν έλθουν οι Τούρκοι το καταλαβαίνετε. Όχι μόνον θα χάσωμεν την ελευθερίαν μας και θ’ ατιμασθώμεν εις τα όμματα όλων των Ελλήνων και Ευρωπαίων, αλλά και θα γίνωμε τρεις φορές σκλάβοι από την πριν κατάστασίν μας.
Αυτό όμως δεν πρέπει να γίνει. Έχομεν την δύναμιν να εμποδίσωμεν το κακόν, αλλά πρώτα πρέπει να βάλωμεν νέαν τάξιν και να ιδρύσωμεν νέον σύστημα εις τον τόπον μας. Η νήσος Άνδρος είναι και αυτή δημιούργημα της φύσεως, καθώς και όλος ο κόσμος. Αλλά όταν εδημιουργήθη ο κόσμος, δεν υπήρχαν πλούσιοι και πτωχοί, μεγαλοκτήμονες και κολλίγοι. Η ανισότης, η ανέχεια, η δυστυχία, είναι δημιουργήματα όχι του υπερτάτου όντος, αλλά των κρατούντων.
Εις την αρχαίαν Ελλάδα και εις τον άλλον κόσμον και προ ολίγων χρόνων εις την Γαλλίαν, εχύθη πολύ αίμα δια να καταργηθούν τα προνόμια των αρχόντων και η ιεραρχική διατήρησις της κοινωνίας. Διατί και ημείς κατά την παρούσαν στιγμήν να μην αποτινάξωμεν όχι μόνον τον ζυγόν των Τούρκων, αλλά και των αρχόντων;
Ομιλούν διαρκώς οι τουρκοκοτζαμπάσηδες ότι έχουν δικαιώματα επί της ιδιοκτησίας των και των εαυτών μας, τα οποία τάχα βγαίνουν από έγγραφα απαρασάλευτα. Αυτό δεν είναι σωστόν. Οι προπάτορες των αρχόντων μας ήλθον εις το νησί μας από άλλα μέρη ως κατακτηταί και με τη βίαν εξουσίασαν το καλύτερον μέρος της γης, χωρίς να έχουν προς τούτο κανένα δικαίωμα περισσότερον από τους άλλους, εκτός από το δικαίωμα του ισχυροτέρου. Και άλλους μεν από τους εντοπίους ιδιοκτήτας και καλλιεργητάς εξόντωσαν και άλλους έκαμαν σκλάβους των.
Οι σημερινοί λοιπόν άρχοντες, απόγονοι των κατακτητών και σφετεριστών της γης των πατέρων μας, κανέν δικαίωμα δεν έχουν να κρατούν αυτήν δια την ιδικήν των ωφέλειαν και κατατυράννευσιν και λήστευσιν ημών. Ο καιρός της ελευθερίας μας ήλθεν, ας αποτινάξωμεν λοιπόν τον ζυγόν και ας καταργήσωμεν τα προνόμια των αρχόντων μας. Όλοι οι Γραικοί θα επικροτήσουν την πράξιν μας και θα μας συντρέξουν εις την απόφασίν μας αυτήν.
Ήλθεν η ώρα να καταργήσωμεν την αθλιότητα, να απαλλάξωμεν την κατάντια μας και να δώσωμεν το παράδειγμα και εις τους λοιπούς νησιώτας και τους άλλους Γραικούς οπού στενάζουν από την αγροτικήν σκλαβιάν. Η γη ανήκει εις ημάς τους δουλευτάς της και όχι εις τους ολίγους τουρκάρχοντας που την νέμονται με το δικαίωμα του ισχυροτέρου το οποίον απέκτησαν από τους Φράγκους και τους Οθωμανούς κατακτητάς. Ο εθνικός αγών μας δια να πάρει ουσιαστικήν σημασίαν πρέπει να ολοκληρωθεί με την κατάργησιν κάθε προνομίου και κάθε δικαιώματος τα οποία υποβιβάζουν την πλειονότητα των γεωργών εις την κατάστασιν του δούλου. Η ένωσις φέρει την δύναμιν και θα μας δώσει την εξουσίαν να εκτελέσωμεν την απόφασίν μας.
Η κοινοκτημοσύνη δεν είναι ζορμπαλίκι, αλλά έργον δικαιοσύνης. Πρέπει να παύσωμεν να είμεθα κολλιγάδες, όπως επαύσαμεν να είμεθα ραγιάδες. Θα δουλεύωμεν εις το εξής τα φέουδα όλοι μαζί και θα απολαμβάνει τον καρπόν των η κομμούνα μας και θα γίνεται δικαία μοιρασιά της σοδειάς εις όλους τους δουλευτάδες, ανάλογα με τον κόπον και την δούλευσίν τους.
Δι’ όλα αυτά θα γίνει σύναξις εις την Μεσαριάν, δια να λάβωμεν από κοινού αποφάσεις. Το φέρσιμό μας αυτό θα μας κάνει πρωτολάτας εις τον δίκαιον αγώνα όλων των κολλίγων και θα γίνει άκουσμα εις όλα τα μέρη της πατρίδος και εις όλον τον κόσμον και παντού θα μας επαινέσουν και θα μας δώσουν δίκαιο.
Πραγματικά ο Δημήτρης Μπαλής συγκάλεσε μεγάλη λαϊκή συνέλευση στη Μεσαριά, η οποία, όχι μόνο συμφώνησε με την εξέγερση, αλλά και πήρε μια σειρά σημαντικών αποφάσεων, σύμφωνα με τις οποίες καταργήθηκε το φεουδαρχικό καθεστώς και ανακηρύχθηκε λαϊκή εξουσία. Συγκρότησε κατά τα πρότυπα των Γάλλων Ιακωβίνων «λαϊκά δικαστήρια» και επετέθη στους τσιφλικάδες με τους οπλισμένους επαναστατημένους αγρότες.
Όμως «Οι άρχοντες και οι πλούσιοι του νησιού για να αντιμετωπίσουν τον Δημήτρη Mπαλή, κάλεσαν τον τότε αρμοστή των νησιών του Aιγαίου Kωνσταντίνο Mεταξά, ο οποίος με ένα πολεμικό πλοίο και σώμα στρατού κατέστειλε το κίνημα. O Δημήτρης Mπαλής δεν κρύφτηκε, αλλά παραδόθηκε. Κατά μερικούς, συνελήφθη στην Tήνο όπου είχε διαφύγει. Όταν δικάστηκε αργότερα στο Nαύπλιο, κατά τη διάρκεια της απολογίας του εξιστόρησε πώς και γιατί συγκρότησε το ένοπλο σώμα και προχώρησε στις δραστηριότητές του. Tελικά, το δικαστήριο τον αθώωσε από όλες τις κατηγορίες.
Οι ιδέες του Δημήτρη Mπαλή, όμως, παρά την καταστολή του κινήματός του και την άγρια τρομοκρατία που ακολούθησε, ρίζωσαν και οι χωρικοί συνέχισαν τη δράση τους…»[3]
Κατά άλλους ερευνητές ο πρωταγωνιστής της εξέγερσης των αγροτών στην Άνδρο εκτελέσθηκε με διαταγή του Υψηλάντη, ενώ υπάρχει και η άποψη ότι επέζησε[4].
Το κίνημα των αγροτών της Άνδρου υπό τον Μπαλή, όπως και των άλλων νησιών, ανάδειξε το σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα της εποχής «που σιγόβραζε κάτω από τους πύργους των αρχόντων. Ο ξεσηκωμός ήταν μαζικός και βίαιος και γι' αυτό δεν λησμονήθηκε ποτέ ούτε από τους χωρικούς αλλά ούτε και από τους άρχοντες.»
Το ότι επικράτησε στρατιωτικά τότε, και σιγά-σιγά αργότερα, το δημιουργούμενο νεοελληνικό αστικό κράτος δε σημαίνει ότι η τάση για κοινοκτημοσύνη της γης και αυτοδιαχείρισή της δεν εκφράστηκε ακόμη και με θυσία της ζωής πολλών που συμμετείχαν στο κίνημα της εξέγερσης και επανάστασης του 1821. Αυτό βέβαια αποσιωπάται πάντα από τους «νικητές» στη καταγραφή της ελληνικής Ιστορίας-όπως συμβαίνει και στην ιστορία των άλλων λαών. Αποκορύφωμα αυτής της αποσιώπησης ήταν και η περίπτωση της προεπαναστατικής «Ελληνικής Νομαρχίας». Το βιβλίο-προκήρυξη «του Ανωνύμου Έλληνος», που από 1808 αποτέλεσε το επαναστατικό ιδεολογικό κείμενο της αφύπνισης των Ελλήνων για την επιδίωξη της ελευθερίας τους. Μιας ελευθερίας που θα υλοποιούταν μετά την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού και στα πλαίσια της «Νομαρχίας», μιας «φιλόνομης» πολιτείας τους νόμους της οποίας θα τους καθόριζαν οι ίδιοι οι πολίτες της: «Ὑπὸ τῆς νομαρχίας, τέλος πάντων, ἡ ἐλευθερία εὑρίσκεται εἰς ὅλους, ὡσὰν ὁποὺ ὅλοι κοινῶς τὴν ἀφιέρωσαν εἰς τοὺς νόμους, τοὺς ὁποίους διέταξαν αὐτοὶ οἱ ἴδιοι, καὶ ὑπακούοντάς τους καθεὶς ὑπακούει εἰς τὴν θέλησίν του, καὶ εἶναι ἐλεύθερος.»[5].
Οι εκμεταλλευόμενοι- όχι μόνο από τους Οθωμανούς αλλά και από τους έλληνες προύχοντες-κοτζαμπάσηδες- αγρότες, χειροτέχνες, πραματευτές, ναυτικοί, νοικοκυραίοι κ.λπ. επαναστάτησαν τότε εμφορούμενοι και από τις ιδέες του αυτοκαθορισμού της ατομικής και συλλογικής ύπαρξής τους με κοινωνική και πολιτική ισότητα. Τα στρώματα αυτά της τότε κοινωνίας του ελλαδικού χώρου δεν ξεσηκώθηκαν για να τους «καθήσει στο σβέρκο» το κατόπιν νεοσύστατο- υπό των «προστάτιδων ευρωπαϊκών δυνάμεων» - νεοελληνικό κράτος. Μαζί με τις εθνικοαπελευθερωτικές βλέψεις τους είχαν και απελευθερωτικούς κοινωνικούς στόχους, ιδίως στα νησιά, που από τη φύση τους-σαν αυτόνομες βιοπεριοχές- μπορούσαν να πετύχουν την αυτοδυναμία(όχι αυτάρκεια) με κοινωνική ισότητα, αυτοδιοίκηση και αδιαμεσολάβητη δημοκρατία.
[1]Για τον κορυφαίο νεοέλληνα διαφωτιστή, φιλόσοφο, διδάσκαλο του Γένους και πολιτικό Θεόφιλο Καϊρη δείτε πχ. το: http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%98%CE%B5%CF%8C%CF%86%CE%B9%CE%BB%CE%BF%CF%82_%CE%9A%CE%B1%CE%90%CF%81%CE%B7%CF%82
[2] Σύμφωνα με τη γνώμη τού ιστορικού Γ. Κορδάτου φαίνεται ότι το κείμενο σύνταξε ο Σταμάτης Ψωμάς. Την προκήρυξη αυτή (ή αντίγραφο της) έδωσε στον ιστορικό Γιάννη Κορδάτο ο επίσης Ιστορικός Δ. Πασχάλης.
– Αρχοντούλα Κρητικού – Γιώργος Δαρδανός, Το κοινωνικό περιεχόμενο της επανάστασης στην Άνδρο, Η περίπτωση του Δημήτρη Μπαλή, Έκδοση του συλλόγου για την ανάπτυξη της Άνδρου «Ο Δημήτρης Μπαλής», Αθήνα 1989, σ. 53-57 στο: http://users.sch.gr/symfo/sholio/istoria/kimena/1821.balis.htm
[3]Η εξέγερση της Άνδρου και ο Δημήτρης Μπαλής: http://ngnm.vrahokipos.net/index.php/part02-60?showall=&
[4] «Οι συλληφθεντες στάλθηκαν σιδηροδέσμιοι στην έδρα της «Κεντρικής Διοίκησης», στην Ερμιόνη, όπου ο προεδρεύων Δημήτριος Υψηλάντης υπέγραψε διαταγή «όπως κρεμασθούν άνευ αναβολής» οι επικεφαλής της εξέγερσης Δημήτριος και Λεονάρδος Μπαλής.» http://www.rassias.gr/1087BALIS.html
«Λένε ότι πέντε χρόνια αργότερα (1827) ο Μπαλλής ξαναφάνηκε στην Άνδρο κι αυτή τη φορά πολέμησε ηρωικά στο πλευρό των συμπατριωτών του εναντίον των λη-στοσυμμοριών του Κακογιώργη (Περίοδος Λιάπηδων).»
http://users.sch.gr/symfo/sholio/istoria/kimena/1774-1939.andros.htm#4
[5] «Η «Ελληνική Νομαρχία» είναι μια επαναστατική και ιδεολογική προκήρυξη και αποτέλεσε μεγάλο σταθμό για την εθνική αφύπνιση των σκλαβωμένων Ελλήνων. Είναι όμως και πολύ πιθανό το βιβλίο -αφιερωμένο στον Ρήγα- να γράφτηκε από ολόκληρη συντροφιά επαναστάτες και φίλους του Θεσσαλού εθνομάρτυρα που είχαν καταφύγει στο Λιβόρνο της Ιταλίας -σοβαρό επαναστατικό κέντρο της εποχής εκείνης. Άλλωστε δεν έχει τόση σημασία ποιος είναι ο συγγραφέας. Ίσως καλύτερα που είναι ανώνυμος. Γιατί έτσι συμβολίζει πιο καλά τον «ανώνυμο Έλληνα», τον κάθε Έλληνα που πονούσε για την κατάντια του τόπου του, ονειρευόταν και πάλευε για την απελευθέρωσή του…». Το παραπάνω απόσπασμα αναφέρεται στο: http://www.pare-dose.net/2676#ixzz2N8JYiXVc , στο οποίο υπάρχει αναρτημένο όλο το κείμενο της «Ελληνικής Νομαρχίας»
Σε όλη τη διάρκεια της επανάστασης όμως οι πρόκριτοι προσπαθούσαν να παραμερίσουν τους λαϊκούς ηγέτες με όλα τα μέσα (τον Αντ. Οικονόμου, τον Οδ. Ανδρούτσο, και άλλους). Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Άνδρου. Τον Απρίλιο του 1822, όταν οι προύχοντες και τσιφλικάδες της Άνδρου πίστεψαν ότι απειλούντο με λαϊκή εξέγερση, κάλεσαν σε βοήθειά τους τον ναύαρχο του οθωμανικού στόλου Καπουδάν Πασά. Ο Αμβρόσιος Φραντζής (τόμος Γ - Δ, σελ. 211) έγραψε σχετικά: «Κατά δε τας αρχάς του δευτέρου έτους, ότε κατέβαινεν εκ Κωνσταντινουπόλεως η τουρκική θαλάσσιος μοίρα μετά δυνάμεως πολλής, δύο των τότε προεστώτων της ΄Ανδρου ητοίμασαν βοϊδέλλα, πρόβατα και άλλα διαφόρων ειδών δώρα και επροθυμοποιούντο να υπάγωσιν εις προσκήνυσιν του Καπετάν πασσά, ναυάρχου του στόλου. Ταύτα δε μαθόντες ο λαός των χωρίων της ΄Ανδρου, ώρμησαν πανστρατιά εις την χώραν κατά των προεστώτων, και παρέλαβον τα βοϊδέλλα, τα πρόβατα και τα λοιπά δώρα κατακαύσαντες το πλοίον και τας οικίας των ρηθέντων προεστώτων, ως προδοτών της πατρίδος. Ταύτα δε συνέβησαν κατά τον Απρίλιον του 1822 έτους. Εκ του συμβεβηκότος δε τούτου, γενικής συνελεύσεως γενομένης, διώρισαν ο λαός ένα των χωρικών, Δημήτριον Μπαλήν ονομαζόμενον, τον οποίον εψήφισαν και διοικητήν της νήσου, όστις εδιοίκει επαξίως των περιστάσεων».
Ο Δημήτρης Μπαλής, που αναδείχθηκε σε πρωτεργάτη του αγροτικού κινήματος στην Άνδρο, απέκτησε θεωρητική συγκρότηση διαβάζοντας κείμενα ευρωπαίων επαναστατών, τα οποία του είχε προμηθεύσει από το 1812 ο διαφωτιστής Θεόφιλος Καϊρης.[1] Εξέδωσε μια επαναστατική προκήρυξη προς το λαό της Άνδρου, σε δημοτική γλώσσα, στην οποία έβαλε για πρώτη φορά στα χρονικά του «ελλαδικού» χώρου, το ζήτημα της συνεργατικής δομής της εργασίας και ιδιαίτερα της συλλογικής καλλιέργειας της γης. Για πρώτη φορά στα χρονικά, γινόταν χρήση της λέξης Κομμούνα.
Αξίζει να διαβάσουμε τη προκήρυξη του Δ. Μπαλή που απευθυνόταν στο λαό της Άνδρου. Είναι από τα σπάνια ιστορικά ντοκουμέντα και δείχνει την εξέλιξη στη σκέψη και τις ιδέες την εποχή εκείνη[2]:
Το έθνος μας επήρε τα όπλα κατά των τυράννων του. Τετρακόσιους χρόνους είμεθα σκλάβοι των Οθωμανών και τώρα εγίναμεν ελεύθεροι, δώσαντες το αίμα μας δια την ελευθερίαν της πατρίδος. Εις όλα τα μέρη οι Γραικοί πολεμούν δια την ελευθερίαν των και μόνον εις τα νησιά οι κοτζαμπάσηδες δεν είδαν με καλό μάτι την ανάστασιν του Γένους.
Αυτοί είχαν πάντα το ένας τους και νιτερέσα με τους Οθωμανούς. Μαζί με τους μπέηδες και πασάδες μας καταπίεζαν, μας έπαιρναν το βιός μας, μας καταφρονούσαν, μας έγδυναν, μας ρουφούσαν το αίμα μας, μας τσερεμέτιζαν και επλούτιζαν από τον ιδρώτα μας.
Αυτοί οι σκλιάδες θέλουν να μας σκλαβώσουν και πάλιν, καταλύοντες την ελληνικήν διοίκησιν και καλούντες τον Καπουδάν Πασάν να καταλάβει την νήσον μας. Το τι μας περιμένει αν έλθουν οι Τούρκοι το καταλαβαίνετε. Όχι μόνον θα χάσωμεν την ελευθερίαν μας και θ’ ατιμασθώμεν εις τα όμματα όλων των Ελλήνων και Ευρωπαίων, αλλά και θα γίνωμε τρεις φορές σκλάβοι από την πριν κατάστασίν μας.
Αυτό όμως δεν πρέπει να γίνει. Έχομεν την δύναμιν να εμποδίσωμεν το κακόν, αλλά πρώτα πρέπει να βάλωμεν νέαν τάξιν και να ιδρύσωμεν νέον σύστημα εις τον τόπον μας. Η νήσος Άνδρος είναι και αυτή δημιούργημα της φύσεως, καθώς και όλος ο κόσμος. Αλλά όταν εδημιουργήθη ο κόσμος, δεν υπήρχαν πλούσιοι και πτωχοί, μεγαλοκτήμονες και κολλίγοι. Η ανισότης, η ανέχεια, η δυστυχία, είναι δημιουργήματα όχι του υπερτάτου όντος, αλλά των κρατούντων.
Εις την αρχαίαν Ελλάδα και εις τον άλλον κόσμον και προ ολίγων χρόνων εις την Γαλλίαν, εχύθη πολύ αίμα δια να καταργηθούν τα προνόμια των αρχόντων και η ιεραρχική διατήρησις της κοινωνίας. Διατί και ημείς κατά την παρούσαν στιγμήν να μην αποτινάξωμεν όχι μόνον τον ζυγόν των Τούρκων, αλλά και των αρχόντων;
Ομιλούν διαρκώς οι τουρκοκοτζαμπάσηδες ότι έχουν δικαιώματα επί της ιδιοκτησίας των και των εαυτών μας, τα οποία τάχα βγαίνουν από έγγραφα απαρασάλευτα. Αυτό δεν είναι σωστόν. Οι προπάτορες των αρχόντων μας ήλθον εις το νησί μας από άλλα μέρη ως κατακτηταί και με τη βίαν εξουσίασαν το καλύτερον μέρος της γης, χωρίς να έχουν προς τούτο κανένα δικαίωμα περισσότερον από τους άλλους, εκτός από το δικαίωμα του ισχυροτέρου. Και άλλους μεν από τους εντοπίους ιδιοκτήτας και καλλιεργητάς εξόντωσαν και άλλους έκαμαν σκλάβους των.
Οι σημερινοί λοιπόν άρχοντες, απόγονοι των κατακτητών και σφετεριστών της γης των πατέρων μας, κανέν δικαίωμα δεν έχουν να κρατούν αυτήν δια την ιδικήν των ωφέλειαν και κατατυράννευσιν και λήστευσιν ημών. Ο καιρός της ελευθερίας μας ήλθεν, ας αποτινάξωμεν λοιπόν τον ζυγόν και ας καταργήσωμεν τα προνόμια των αρχόντων μας. Όλοι οι Γραικοί θα επικροτήσουν την πράξιν μας και θα μας συντρέξουν εις την απόφασίν μας αυτήν.
Ήλθεν η ώρα να καταργήσωμεν την αθλιότητα, να απαλλάξωμεν την κατάντια μας και να δώσωμεν το παράδειγμα και εις τους λοιπούς νησιώτας και τους άλλους Γραικούς οπού στενάζουν από την αγροτικήν σκλαβιάν. Η γη ανήκει εις ημάς τους δουλευτάς της και όχι εις τους ολίγους τουρκάρχοντας που την νέμονται με το δικαίωμα του ισχυροτέρου το οποίον απέκτησαν από τους Φράγκους και τους Οθωμανούς κατακτητάς. Ο εθνικός αγών μας δια να πάρει ουσιαστικήν σημασίαν πρέπει να ολοκληρωθεί με την κατάργησιν κάθε προνομίου και κάθε δικαιώματος τα οποία υποβιβάζουν την πλειονότητα των γεωργών εις την κατάστασιν του δούλου. Η ένωσις φέρει την δύναμιν και θα μας δώσει την εξουσίαν να εκτελέσωμεν την απόφασίν μας.
Η κοινοκτημοσύνη δεν είναι ζορμπαλίκι, αλλά έργον δικαιοσύνης. Πρέπει να παύσωμεν να είμεθα κολλιγάδες, όπως επαύσαμεν να είμεθα ραγιάδες. Θα δουλεύωμεν εις το εξής τα φέουδα όλοι μαζί και θα απολαμβάνει τον καρπόν των η κομμούνα μας και θα γίνεται δικαία μοιρασιά της σοδειάς εις όλους τους δουλευτάδες, ανάλογα με τον κόπον και την δούλευσίν τους.
Δι’ όλα αυτά θα γίνει σύναξις εις την Μεσαριάν, δια να λάβωμεν από κοινού αποφάσεις. Το φέρσιμό μας αυτό θα μας κάνει πρωτολάτας εις τον δίκαιον αγώνα όλων των κολλίγων και θα γίνει άκουσμα εις όλα τα μέρη της πατρίδος και εις όλον τον κόσμον και παντού θα μας επαινέσουν και θα μας δώσουν δίκαιο.
Πραγματικά ο Δημήτρης Μπαλής συγκάλεσε μεγάλη λαϊκή συνέλευση στη Μεσαριά, η οποία, όχι μόνο συμφώνησε με την εξέγερση, αλλά και πήρε μια σειρά σημαντικών αποφάσεων, σύμφωνα με τις οποίες καταργήθηκε το φεουδαρχικό καθεστώς και ανακηρύχθηκε λαϊκή εξουσία. Συγκρότησε κατά τα πρότυπα των Γάλλων Ιακωβίνων «λαϊκά δικαστήρια» και επετέθη στους τσιφλικάδες με τους οπλισμένους επαναστατημένους αγρότες.
Όμως «Οι άρχοντες και οι πλούσιοι του νησιού για να αντιμετωπίσουν τον Δημήτρη Mπαλή, κάλεσαν τον τότε αρμοστή των νησιών του Aιγαίου Kωνσταντίνο Mεταξά, ο οποίος με ένα πολεμικό πλοίο και σώμα στρατού κατέστειλε το κίνημα. O Δημήτρης Mπαλής δεν κρύφτηκε, αλλά παραδόθηκε. Κατά μερικούς, συνελήφθη στην Tήνο όπου είχε διαφύγει. Όταν δικάστηκε αργότερα στο Nαύπλιο, κατά τη διάρκεια της απολογίας του εξιστόρησε πώς και γιατί συγκρότησε το ένοπλο σώμα και προχώρησε στις δραστηριότητές του. Tελικά, το δικαστήριο τον αθώωσε από όλες τις κατηγορίες.
Οι ιδέες του Δημήτρη Mπαλή, όμως, παρά την καταστολή του κινήματός του και την άγρια τρομοκρατία που ακολούθησε, ρίζωσαν και οι χωρικοί συνέχισαν τη δράση τους…»[3]
Κατά άλλους ερευνητές ο πρωταγωνιστής της εξέγερσης των αγροτών στην Άνδρο εκτελέσθηκε με διαταγή του Υψηλάντη, ενώ υπάρχει και η άποψη ότι επέζησε[4].
Το κίνημα των αγροτών της Άνδρου υπό τον Μπαλή, όπως και των άλλων νησιών, ανάδειξε το σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα της εποχής «που σιγόβραζε κάτω από τους πύργους των αρχόντων. Ο ξεσηκωμός ήταν μαζικός και βίαιος και γι' αυτό δεν λησμονήθηκε ποτέ ούτε από τους χωρικούς αλλά ούτε και από τους άρχοντες.»
Το ότι επικράτησε στρατιωτικά τότε, και σιγά-σιγά αργότερα, το δημιουργούμενο νεοελληνικό αστικό κράτος δε σημαίνει ότι η τάση για κοινοκτημοσύνη της γης και αυτοδιαχείρισή της δεν εκφράστηκε ακόμη και με θυσία της ζωής πολλών που συμμετείχαν στο κίνημα της εξέγερσης και επανάστασης του 1821. Αυτό βέβαια αποσιωπάται πάντα από τους «νικητές» στη καταγραφή της ελληνικής Ιστορίας-όπως συμβαίνει και στην ιστορία των άλλων λαών. Αποκορύφωμα αυτής της αποσιώπησης ήταν και η περίπτωση της προεπαναστατικής «Ελληνικής Νομαρχίας». Το βιβλίο-προκήρυξη «του Ανωνύμου Έλληνος», που από 1808 αποτέλεσε το επαναστατικό ιδεολογικό κείμενο της αφύπνισης των Ελλήνων για την επιδίωξη της ελευθερίας τους. Μιας ελευθερίας που θα υλοποιούταν μετά την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού και στα πλαίσια της «Νομαρχίας», μιας «φιλόνομης» πολιτείας τους νόμους της οποίας θα τους καθόριζαν οι ίδιοι οι πολίτες της: «Ὑπὸ τῆς νομαρχίας, τέλος πάντων, ἡ ἐλευθερία εὑρίσκεται εἰς ὅλους, ὡσὰν ὁποὺ ὅλοι κοινῶς τὴν ἀφιέρωσαν εἰς τοὺς νόμους, τοὺς ὁποίους διέταξαν αὐτοὶ οἱ ἴδιοι, καὶ ὑπακούοντάς τους καθεὶς ὑπακούει εἰς τὴν θέλησίν του, καὶ εἶναι ἐλεύθερος.»[5].
Οι εκμεταλλευόμενοι- όχι μόνο από τους Οθωμανούς αλλά και από τους έλληνες προύχοντες-κοτζαμπάσηδες- αγρότες, χειροτέχνες, πραματευτές, ναυτικοί, νοικοκυραίοι κ.λπ. επαναστάτησαν τότε εμφορούμενοι και από τις ιδέες του αυτοκαθορισμού της ατομικής και συλλογικής ύπαρξής τους με κοινωνική και πολιτική ισότητα. Τα στρώματα αυτά της τότε κοινωνίας του ελλαδικού χώρου δεν ξεσηκώθηκαν για να τους «καθήσει στο σβέρκο» το κατόπιν νεοσύστατο- υπό των «προστάτιδων ευρωπαϊκών δυνάμεων» - νεοελληνικό κράτος. Μαζί με τις εθνικοαπελευθερωτικές βλέψεις τους είχαν και απελευθερωτικούς κοινωνικούς στόχους, ιδίως στα νησιά, που από τη φύση τους-σαν αυτόνομες βιοπεριοχές- μπορούσαν να πετύχουν την αυτοδυναμία(όχι αυτάρκεια) με κοινωνική ισότητα, αυτοδιοίκηση και αδιαμεσολάβητη δημοκρατία.
[1]Για τον κορυφαίο νεοέλληνα διαφωτιστή, φιλόσοφο, διδάσκαλο του Γένους και πολιτικό Θεόφιλο Καϊρη δείτε πχ. το: http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%98%CE%B5%CF%8C%CF%86%CE%B9%CE%BB%CE%BF%CF%82_%CE%9A%CE%B1%CE%90%CF%81%CE%B7%CF%82
[2] Σύμφωνα με τη γνώμη τού ιστορικού Γ. Κορδάτου φαίνεται ότι το κείμενο σύνταξε ο Σταμάτης Ψωμάς. Την προκήρυξη αυτή (ή αντίγραφο της) έδωσε στον ιστορικό Γιάννη Κορδάτο ο επίσης Ιστορικός Δ. Πασχάλης.
– Αρχοντούλα Κρητικού – Γιώργος Δαρδανός, Το κοινωνικό περιεχόμενο της επανάστασης στην Άνδρο, Η περίπτωση του Δημήτρη Μπαλή, Έκδοση του συλλόγου για την ανάπτυξη της Άνδρου «Ο Δημήτρης Μπαλής», Αθήνα 1989, σ. 53-57 στο: http://users.sch.gr/symfo/sholio/istoria/kimena/1821.balis.htm
[3]Η εξέγερση της Άνδρου και ο Δημήτρης Μπαλής: http://ngnm.vrahokipos.net/index.php/part02-60?showall=&
[4] «Οι συλληφθεντες στάλθηκαν σιδηροδέσμιοι στην έδρα της «Κεντρικής Διοίκησης», στην Ερμιόνη, όπου ο προεδρεύων Δημήτριος Υψηλάντης υπέγραψε διαταγή «όπως κρεμασθούν άνευ αναβολής» οι επικεφαλής της εξέγερσης Δημήτριος και Λεονάρδος Μπαλής.» http://www.rassias.gr/1087BALIS.html
«Λένε ότι πέντε χρόνια αργότερα (1827) ο Μπαλλής ξαναφάνηκε στην Άνδρο κι αυτή τη φορά πολέμησε ηρωικά στο πλευρό των συμπατριωτών του εναντίον των λη-στοσυμμοριών του Κακογιώργη (Περίοδος Λιάπηδων).»
http://users.sch.gr/symfo/sholio/istoria/kimena/1774-1939.andros.htm#4
[5] «Η «Ελληνική Νομαρχία» είναι μια επαναστατική και ιδεολογική προκήρυξη και αποτέλεσε μεγάλο σταθμό για την εθνική αφύπνιση των σκλαβωμένων Ελλήνων. Είναι όμως και πολύ πιθανό το βιβλίο -αφιερωμένο στον Ρήγα- να γράφτηκε από ολόκληρη συντροφιά επαναστάτες και φίλους του Θεσσαλού εθνομάρτυρα που είχαν καταφύγει στο Λιβόρνο της Ιταλίας -σοβαρό επαναστατικό κέντρο της εποχής εκείνης. Άλλωστε δεν έχει τόση σημασία ποιος είναι ο συγγραφέας. Ίσως καλύτερα που είναι ανώνυμος. Γιατί έτσι συμβολίζει πιο καλά τον «ανώνυμο Έλληνα», τον κάθε Έλληνα που πονούσε για την κατάντια του τόπου του, ονειρευόταν και πάλευε για την απελευθέρωσή του…». Το παραπάνω απόσπασμα αναφέρεται στο: http://www.pare-dose.net/2676#ixzz2N8JYiXVc , στο οποίο υπάρχει αναρτημένο όλο το κείμενο της «Ελληνικής Νομαρχίας»