Ούτε λιτότητα ούτε ανάπτυξη: Απο-ανάπτυξη!

1. Λιτότητα ή ανάπτυξη;
Ο Μαρτσέλο Ντε Τσέκο είναι καθηγητής Οικονομικής Ιστορίας στην Scuola Normale Superiore της Πίζας, δημοσίευσε το ακόλουθο άρθρο(επιλογές δικές μου) στο ένθετο Affari e Finanza της εφημερίδας La Repubblica[1]:

« Πρώτα η λιτότητα και έπειτα η ανάπτυξη. Την πρώτη την έχουμε εδώ και καιρό, αλλά τη δεύτερη δεν την βλέπουμε στον ορίζοντα. Και αν αυτή η συνταγή δεν μας έχει ακόμα εξουθενώσει, το χρωστάμε στον Ομπάμα, ο οποίος αυτήν τη συνταγή δεν την εφαρμόζει. Πότε όμως γεννήθηκε η ιδέα ότι, προκειμένου να επενδύσουμε, χρειάζεται πρώτα να έχουμε αποταμιεύσει; Αυτή είναι παρούσα ήδη στον Ανταμ Σμιθ, αν τον διαβάσουμε επιφανειακά. Έπειτα, η εξαιρετική τύχη που είχε αυτή η ιδέα την έκανε να διατρέξει ολόκληρη την ιστορία της οικονομικής θεωρίας. Μέχρις ότου φτάνει ο Κέινς, ο οποίος, με τη δύναμη της απελπισίας που πηγάζει από το θέαμα των ζημιών που προκάλεσε αυτή η ιδέα, όταν εφαρμόστηκε μετά τον Α” Παγκόσμιο Πόλεμο, κατορθώνει να την αντιστρέψει και υποστηρίζει ότι, αντίθετα, είναι οι επενδύσεις αυτές που προκαλούν τις αποταμιεύσεις.

 Έπειτα από ένα μικρό διάστημα και ιδίως όταν οι άνθρωποι είδαν τι συνέβη κατά τη διάρκεια του Β” Παγκοσμίου Πολέμου, η κεϊνσιανή αίρεση γίνεται η νέα ορθοδοξία. Έπειτα, με αφετηρία τη δεκαετία του 1970, όταν ένα κύμα πληθωρισμού πλήττει τις Ηνωμένες Πολιτείες, οι λεγόμενοι μονεταριστές του Σικάγου έρχονται να υποστηρίξουν ξανά την παλιά ορθοδοξία.

 Ο πληθωρισμός είναι γι’ αυτούς ένα νομισματικό φαινόμενο και, αν θέλουμε να τον πλήξουμε θανάσιμα, χρειάζεται να μειώσουμε δραστικά το ποσοστό αύξησης της ποσότητας του νομίσματος. Στην ηπειρωτική Ευρώπη η παλιά ορθοδοξία, την οποία είχαν προτείνει εκ νέου οι μονεταριστές, στην πραγματικότητα δεν είχε περάσει ποτέ σε αχρησία…

Οι Ευρωπαίοι υπουργοί, που ως θιασώτες του οικονομικού φιλελευθερισμού πίστευαν στην πολιτική των δύο σταδίων, ότι δηλαδή έπρεπε πρώτα να αποταμιεύσουμε και έπειτα να επενδύσουμε, παρόλο που ηττήθηκαν στην πράξη, είχαν αποκτήσει μεγάλο κύρος επειδή είχαν νικήσει τον πληθωρισμό.

 Είχαν ωστόσο οδηγήσει τις οικονομίες τους στη στασιμότητα και μόνον η αντίθετη οικονομική πολιτική, που εφαρμοζόταν στις Ηνωμένες Πολιτείες, κατόρθωσε να τις κάνει να αναπτυχθούν ξανά, μαζί με τη γενναιόδωρη βοήθεια του σχεδίου Μάρσαλ και με τα χρήματα που δόθηκαν για τις αμυντικές δαπάνες στην Ευρώπη. Η θεωρία των δύο σταδίων επέζησε έτσι ως τις μέρες μας και απέκτησε νέο κύρος όταν το κύριο πρόβλημα έγινε εκείνο της αύξησης του δημόσιου χρέους…

 Οι αναπτυγμένες χώρες προσέφυγαν στο δημόσιο χρέος όταν οι δαπάνες τους άρχισαν να αυξάνονται ασυγκράτητα και δεν θέλησαν να τις χρηματοδοτήσουν με μια προσαυξημένη φορολόγηση του πλούτου. Η εισαγωγή του ενιαίου νομίσματος διέδωσε την πεποίθηση ότι οι πλουσιότερες χώρες της Ευρώπης θα προσέφεραν μιαν έμμεση εγγύηση στα χρέη των φτωχότερων ευρωπαϊκών χωρών…

 Φοβούμενες ότι η εξυπηρέτηση του δικού τους χρέους θα μπορούσε να επηρεαστεί από την έλλειψη φραγμών στις δαπάνες των φτωχότερων χωρών, οι πλούσιες χώρες, με επικεφαλής τη Γερμανία[2], θεώρησαν ορθό να αρνηθούν δημόσια οποιαδήποτε δέσμευση για να παρέχουν έστω και έμμεσες εγγυήσεις για τα δημόσια χρέη ολόκληρης της ευρωζώνης. Αυτή η οπισθοχώρηση επιταχύνθηκε από τη χρηματοπιστωτική κρίση που ξέσπασε στις Ηνωμένες Πολιτείες.

 Η κρίση εμπιστοσύνης στις χρηματοπιστωτικές αγορές, που προκάλεσε η οικονομική κρίση, έκανε ακόμα πιο απρόθυμες τις κυβερνήσεις των πλούσιων χωρών να αναλάβουν ευθύνες για τις φτωχότερες χώρες. Και από την κοινή τους γνώμη, που χειραγωγήθηκε κατάλληλα από μέσα μαζικής επικοινωνίας και συνταγματικούς δικαστές, προήλθε ένα απειλητικό αίτημα στην πολιτική τάξη να υπαγορεύσει στις φτωχές και υπερδανεισμένες χώρες μιαν ορισμένη συνταγή οικονομικής πολιτικής: την εξάλειψη των δημόσιων ελλειμμάτων και του ταχέως αυξανόμενου δημόσιου χρέους. …

 Τα βάσανα και οι δυστυχίες των φτωχών χωρών έχουν μόνον εν μέρει περιοριστεί από τις αντίθετες πολιτικές που εφαρμόζονται από την Κίνα, τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Ποιος θα επικρατήσει στο τέλος; Η μοίρα μας κρίνεται από τα αποτελέσματα των γερμανικών εκλογών.»

Όπως φαίνεται και από το παραπάνω άρθρο και οι απανταχού Χριστιανοδημοκράτες και οι Σοσιαλδημοκράτες πολιτικοί συμφωνούν στο δεύτερο στάδιο που είναι η ανάπτυξη, για το ξεπέρασμα της οικονομικής κρίσης του καπιταλισμού. Διαφωνούν στο πιο θα πρέπει να είναι το πρώτο στάδιο: οι μεν πρώτοι προτείνουν σαν πρώτο στάδιο τη λιτότητα και αποταμίευση για να έλθει μετά η ανάπτυξη με νέες επενδύσεις από τα αποταμιευμένα, οι δε δεύτεροι προτείνουν πρώτα νέο χρήμα στην αγορά για αύξηση θέσεων εργασίας και της ζήτησης για κατανάλωση και μετά θα έλθει η ανάπτυξη.

Με τους δεύτερους συμφωνεί και μεγάλο μέρος της αριστεράς. Αλλά με όλους τους παραπάνω «διαφωνεί» ο πλανήτης γη, ο μεγάλος οργανισμός της «γαίας» και τα οικοσυστήματά του. Το πλανητικό σύστημα είναι πεπερασμένο, και ένα υποσύστημά του, όπως είναι οι ανθρώπινες κοινωνίες με τις οικονομίες τους, δε μπορεί να ξεπεράσει τα όρια που μπαίνουν από αυτό, για να αναπτύσσεται επ` αόριστον.

2. Ούτε λιτότητα ούτε ανάπτυξη, Αποανάπτυξη
Η παγκοσμιοποιημένη καπιταλιστική οικονομία και πριν, αλλά και στην παρούσα κρίση της, ξέρει να βάζει μόνο 3 ταυτόσημους στόχους: μεγέθυνση! επέκταση! ανάπτυξη!

Καπιταλισμός χωρίς ανάπτυξη[3]; Κάτι αδιανόητο!

Η ιδεολογία της ανάπτυξης έχει κυριαρχήσει στην πλειοψηφία των συνειδήσεων των πολιτών. Ιδίως στις χώρες του «αναπτυγμένου κόσμου», αλλά όχι μόνο. Ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός δε μπορούσε παρά να παγκοσμιοποιήσει και την ιδεολογία που τον συνοδεύει.

Άλλο όμως ιδεολογία και άλλο οικονομική πραγματικότητα! Η πραγματική οικονομία είναι ένα υποσύστημα στα πλαίσια ενός πλανήτη με περιορισμένους πλουτοπαραγωγικούς πόρους, της εργασίας συμπεριλαμβανομένης. Υπάρχει μια λανθασμένη υπόθεση: σε ένα πεπερασμένο πλανητικό σύστημα όπως το δικό μας, δεν μπορεί ένα υποσύστημά του, όπως είναι η οικονομία, να αυξάνεται απείρως. Η καμπύλη με την οποία παριστάνουν οι οικονομολόγοι την εξέλιξή της οικονομίας δεν μπορεί να είναι ανοδική-και μάλιστα εκθετική- χωρίς να τελειώνει ποτέ!

Η ανθρωπότητα πάντως δεν μπορεί να αγνοεί μονίμως τους νόμους της φύσης. Αν συνεχίσει να το κάνει, θα καταστρέψει την ίδια τη βάση της ύπαρξης των μελλοντικών γενιών της.

Ο χρηματοπιστωτικός τομέας όμως μπορεί.  Σε ένα βαθμό  δίνει τη ψευδαίσθηση της αέναης μεγέθυνσης, διότι μπορεί και αυξάνει τους όγκους χρήματος μέσω του τραπεζικού συστήματος, χωρίς μεγάλο κόστος. Μέσω όμως του δανεισμού προς την πραγματική καπιταλιστική οικονομία για υπερπαραγωγή εμπορευμάτων και προς τα νοικοκυριά, τους καταναλωτές, τις κυβερνήσεις και τα κράτη για χρηματοδότηση της επιπλέον ατομικής και κοινωνικής κατανάλωσης, οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην εξάντληση όχι μόνο των παραγωγικών πόρων των απαραίτητων για την αυξανόμενη παραγωγή, αλλά και των ίδιων των ανθρώπων σαν παραγωγών. Η μελλοντική εξάντληση-έλλειψη είναι και η βάση για τη σημερινή «φούσκα» που δημιουργεί το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο.

Εξαιτίας της αξεπέραστης πραγματικότητας των ορίων που θέτει ο πλανήτης, έχουμε εξελίξεις και στο πολιτικό επίπεδο: το τέλος των κοινωνιών της αφθονίας αντιμετωπίζεται σαν κατάσταση εκτάκτου ανάγκης. Η δε διαχείρισή της δε χρειάζεται πλέον να στηρίζεται στη συναίνεση της μεσαίας τάξης και στην ιδεολογική συμφωνία των «από κάτω». Δημιουργείται σε παγκόσμιο επίπεδο μια ατμόσφαιρα γενικευμένης κοινωνικής ανασφάλειας και παρατεταμένου φόβου, ξεκινώντας από τον αδύνατο κρίκο της Ν. Ευρώπης και ειδικότερα της Ελλάδας. Οι αστικοί θεσμοί μπαίνουν σε μια βαθειά κρίση, εφόσον καθίσταται δύσκολη η κινητοποίηση και η αντίσταση των πληθυσμών μια και οι τελευταίοι έχουν διαμορφωθεί μέσα από δεκαετίες πολιτικής αδιαφορίας, καταναλωτικού ευδαιμονισμού και αφοσίωσης στις μικροαπολαύσεις της ιδιωτικής τους ζωής, αναθρεμμένοι με τις «αξίες» της ευκολίας και της ανευθυνότητας.[4]

Αν στο μεταξύ δεν εμφανιστούν ισχυρά κοινωνικά-πολιτικά κινήματα, θα έχουμε μάλλον ως αποτέλεσμα την επικράτηση αυταρχικών και σκληρών καθεστώτων.

Στον αναπτυγμένο κόσμο λοιπόν δε μπορεί να υπάρξει από δω και πέρα διαρκής και αυξανόμενη ανάπτυξη, γιατί σκοντάφτει στη κλιματική αλλαγή[5], στην περατότητα των πλανητικών πόρων και στα όρια διαχείρισης των αποβλήτων που παράγει η καπιταλιστική οικονομία. Αντίθετα είναι απαραίτητο να υπάρξει μεγάλη απο-ανάπτυξη[6] σε όλους σχεδόν τους τομείς. Να υπάρξει μια διαδικασία αποανάπτυξης εδώ(όπου έχουμε μεγάλο οικολογικό αποτύπωμα[7]), συντήρησης εκεί(μηδενικό αποτύπωμα) και ανάπτυξης παραπέρα(όπου μπορεί να υπάρξει και μείωση του υπάρχοντος αποτυπώματος), αλλά σε καμιά περίπτωση ανάπτυξη ή θάνατος. Ταυτόχρονα είναι αναγκαίο να επιδιωχθεί και η αποκαπιταλιστικοποίηση[8], γιατί οικονομικά ο καπιταλισμός είναι συνυφασμένος με το ανάπτυξη ή θάνατος.

Θα χρειασθεί λοιπόν ταυτόχρονα με τη διαδικασία αποανάπτυξης να επιλεγεί και το ξεπέρασμα των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και διανομής, ώστε να περάσουμε σε κοινωνίες ισοκατανομής αποτυπώματος και κατανάλωσης. Χωρίς ελευθερία, ισότητα και κοινωνική δικαιοσύνη δε θα πεισθούν οι πλειοψηφίες των ανθρώπων να μειώσουν το αποτύπωμά τους. Και ο καπιταλισμός κάθε άλλο παρά τις παραπάνω προϋποθέσεις προωθεί, ιδίως στο παγκοσμιοποιημένο του στάδιο. Απλά η διαδικασία αποανάπτυξης μπορεί να -και έχει- ξεκινήσει από τώρα, χωρίς να περιμένει την έφοδο στα χειμερινά ανάκτορα για την αλλαγή των καπιταλιστικών σχέσεων εξουσίας. Και εμπεριέχει στην ουσία τη διαδικασία αποκαπιταλιστικοποίησης. Αυτό σημαίνει βέβαια και ότι κάποια στιγμή το αντίστοιχο κοινωνικοπολιτικό κίνημα της μετάβασης θα καταλήξει και στη συνολική ανατροπή των καπιταλιστικών σχέσεων με τη θεσμοποίηση ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου για οριστική μετάβαση σε νέες κοινωνίες.


[1] http://www.efsyn.gr/?p=49211

[2] Με επικεφαλής τη Γερμανική Χριστιανοδημοκρατία και τη Μέρκελ με τον Σόϊμπλε(δική μου υποσημείωση)

[3] Χρησιμοποιώ από δω και πέρα τον όρο ανάπτυξη ταυτίζοντάς τον-όπως κάνει και η καπιταλιστική ιδεολογία- με τους όρους μεγέθυνση, επέκταση

[4] Βλέπε: το τέλος της αφθονίας, συλλογικό κείμενο της πολιτικής ομάδας για την αυτονομία στο: http://protagma.files.wordpress.com/2012/12/cf84cebf-cf84ceadcebbcebfcf82-cf84ceb7cf82-ceb1cf86ceb8cebfcebdceafceb1cf82-cebaceb1ceb9-cf84ceb1-cf80cebfcebbceb9cf84ceb9cebaceac-ceb41.pdf

[5] Διάγνωση της Κοπεγχάγης από τους επιστήμονες της διακυβερνητικής επιτροπής του ΟΗΕ στο: Γιώργος Κολέμπας/Βασίλης Γιόκαρης, Κοινωνικοποίηση η διέξοδος από τις συμπληγάδες του κρατισμού και της ιδωτικοποίησης, σελ. 23-24

[6] Για τον όρο βλέπε και συνεντεύξεις του καθηγητή του Αυτόνομου Πανεπιστημίου της Βαρκελώνης( Ινστιτούτο ΙCRΕΑ) και επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας για την αποανάπτυξη, Γιώργου Καλλή στο http://apokoinou.com/

[7] Ο όρος «οικολογικό αποτύπωμα» είναι ένας δείκτης και συνδέεται με το βαθμό-ρυθμό που οι άνθρωποι καταναλώνουν τους πόρους της Γης και εκφράζεται σε έκταση παραγωγικής γης, η οποία χρειάζεται γι αυτό. Για περισσότερα στο: http://www.topikopoiisi.com/2/post/2012/12/27.html

[8] Όπως αναφέρεται στο βιβλίο του Κώστα Λάμπου: Άμεση Δημοκρατία και Αταξική Κοινωνία όπου προτείνεται αποκαπιταλιστικοποίηση στο όνομα του νέου Ουμανισμού, της αξιοπρέπειας, της ισότητας, της ελευθερίας και του Πολιτισμού. Και στο όνομα της «Γαίας», του μεγαλύτερου οργανισμού, που  μέρος του είναι η ανθρωπότητα, θα πρότεινα εγώ.