Παγκόσμια εβδομάδα ευαισθητοποίησης για τα αντιβιοτικά – Η μαζική χρήση αντιβιοτικών στην κτηνοτροφία συνεχίζεται
Με την ευκαιρία της Παγκόσμιας Εβδομάδας Ευαισθητοποίησης για τα Αντιβιοτικά (14-20 Νοεμβρίου), μεγάλος αριθμός εμπειρογνωμόνων καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τις κυβερνήσεις να θέσουν τέλος στη συστηματική, καθαρά προληπτική χρήση αντιβιοτικών σε ομάδες υγιών ζώων. Η ανθεκτικότητα στα αντιβιοτικά αναμένεται να προκαλέσει το θάνατο ενός ατόμου ανά τρία δευτερόλεπτα το 2050. Αν πρόκειται να αποφύγουμε αυτή την καταστροφή, πρέπει να διατηρήσουμε αυτά τα φάρμακα για χρήση μόνο όταν κρίνεται απολύτως απαραίτητο.
Νέα στοιχεία που δημοσιεύθηκαν από την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Φαρμάκων (EMA) τον περασμένο μήνα αποκαλύπτουν ότι πολλές ευρωπαϊκές χώρες δεν έχουν θέσει τέλος στη μαζική κατάχρηση των αντιβιοτικών στην κτηνοτροφία (1). Η χορήγηση αντιβιοτικών στην Ευρώπη είναι διπλάσια στα ζώα απ’ ότι στους ανθρώπους (2)(3). Οι κτηνιατρικές πρακτικές συνταγογράφησης λαμβάνουν γενικά πολύ λιγότερη προσοχή από ότι η χρήση αντιβιοτικών στην ιατρική. Τα στοιχεία της ΕΜΑ δείχνουν ότι το μέσο ευρωπαϊκό επίπεδο χρήσης είναι πάνω από τρεις φορές υψηλότερο (152 mg/kg) από το προτεινόμενο. Σε 25 χώρες της Ευρώπης που παρείχαν συγκρίσιμα στοιχεία, οι πωλήσεις των κτηνοτροφικών αντιβιοτικών ανά μονάδα ζωικού κεφαλαίου μειώθηκαν κατά μόλις 2% το 2014 σε σύγκριση με το 2013.
Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων έχει ήδη αναφέρει ότι οι ομαδικές θεραπείες ζώων πρέπει να εφαρμόζονται μόνο εάν η νόσος είναι παρούσα σε τουλάχιστον μερικά ζώα μέσα στην ομάδα(3). Τον περασμένο μήνα, τα συνδικάτα των κτηνοτρόφων της Δανίας, της Φινλανδίας, της Ισλανδίας, της Νορβηγίας και της Σουηδίας ζήτησαν επίσης από τις κυβερνήσεις τους να προτείνουν την πλήρη απαγόρευση της ΕΕ για τη συστηματική προληπτική χρήση αντιβιοτικών.(4)
Η συνολική χρήση των αντιβιοτικών που χαρακτηρίζονται ως «εξαιρετικά σημαντικά στην ιατρική» από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας αυξήθηκε σε επίπεδα ρεκόρ το 2014. Η χρήση του αντιβιοτικού κολιμυκίνη, το οποίο χρησιμοποιείται στην ιατρική ως έσχατη λύση για τη θεραπεία των πιο σοβαρών λοιμώξεων αυξήθηκε επίσης το 2014.
Η συνεχής κατάχρηση των αντιβιοτικών στην κτηνοτροφία όπως φαίνεται από τα στοιχεία αυτά είναι αποτέλεσμα της συνεχιζόμενης πρακτικής της συστηματικής προληπτικής μαζικής θεραπευτικής αγωγής στην εντατική κτηνοτροφία. Η Ισπανία χρησιμοποιεί 100 φορές περισσότερα αντιβιοτικά ανά μονάδα ζωικού κεφαλαίου από τη Νορβηγία, 80 φορές περισσότερο από την Ισλανδία και 35 φορές περισσότερο από ότι η Σουηδία. Ο κύριος λόγος για τη διαφορά αυτή είναι ότι η Ισπανία, όπως και οι περισσότερες χώρες της Ευρώπης, επιτρέπουν τη συστηματική μαζική φαρμακευτική αγωγή, κάτι το οποίο δεν ισχύει στις σκανδιναβικές χώρες. Η αυξημένη χρήση κρίσιμης σημασίας αντιβιοτικών είναι ιδιαίτερα ανησυχητική και επιβεβαιώνει ότι τα εθελοντικά μέτρα δεν λειτουργούν.
Η χρήση αντιβιοτικών στην Ελληνική κτηνοτροφία
Δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία για τη χρήση των αντιβιοτικών στην Ελληνική κτηνοτροφία. Η Ελλάδα είναι ένα από τα τέσσερα Κράτη Μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που δεν παρέχουν δεδομένα στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων σχετικά με τα επίπεδα των πωλήσεων των αντιβιοτικών για κτηνοτροφική χρήση (τα άλλα τρία είναι η Κροατία, η Μάλτα και η Ρουμανία). Στοιχεία για τις πωλήσεις για όλα τα άλλα Κράτη Μέλη δημοσιεύονται κάθε χρόνο από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (ΕΜΑ), λόγω της ευρωπαϊκής επιτήρησης του έργου Κτηνιατρικής Αντιμικροβιακής Κατανάλωσης (ESVAC) (1).
Υπάρχουν, εντούτοις, λόγοι να πιστεύουμε ότι η χρήση αντιβιοτικών στην κτηνοτροφία στην Ελλάδα είναι πιθανό να είναι πολύ υψηλή. Πρώτον, είναι γενικά αποδεκτό ότι οι χώρες της Νότιας Ευρώπης τείνουν να έχουν πολύ υψηλή χρήση αντιβιοτικών στην ιατρική και στην κτηνιατρική. Από τις 26 χώρες που παρέδωσαν στοιχεία στην ESVAC, εκείνες με το υψηλότερο επίπεδο χρήσης αντιβιοτικών στην κτηνοτροφία είναι η Κύπρος, ακολουθούμενη από την Ισπανία και την Ιταλία.
Δεύτερον, η Ελλάδα στέλνει αναφορές σε ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα για τα επίπεδα έκθεσης της ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά που καταγράφονται στα παραγωγικά ζώα και αυτέςά δημοσιεύονται στις ετήσιες εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA) και του Ευρωπαϊκού Κέντρου Πρόληψης και Ελέγχου Νόσων (ECDC). Η πιο πρόσφατη έκθεση περιείχε στοιχεία για τις εναρμονισμένες δοκιμές της ΕΕ για την αντίσταση στα E. coli και Campylobacter σε κοτόπουλα πάχυνσης (2). Όπως παρουσιάζουν οι παρακάτω γραφικές παραστάσεις, σε αμφότερες τις περιπτώσεις μικροβιακή αντοχή στη Ελλάδα ήταν μεταξύ των πιο ανθεκτικών στα αντιβιοτικά. Μπορεί, επομένως, να συναχθεί το συμπέρασμα ότι η χρήση αντιβιοτικών σε κοτόπουλα, τουλάχιστον, είναι πιθανό να είναι πολύ υψηλή.
Εθνικό Σχέδιο Δράσης
Το Ελληνικό εθνικό σχέδιο δράσης κατά της ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά έχει δημοσιευτεί (3) (4). Οι πληροφορίες φαίνεται να είναι διαθέσιμες μόνο στα ελληνικά. Ο κύριος στόχος φαίνεται να είναι η χρήση αντιβιοτικών στους ανθρώπους και όχι στην κτηνοτροφία.
Επόμενες ενέργειες
Η Ελλάδα πρέπει να συλλέξει δεδομένα σχετικά με τη χρήση των αντιβιοτικών στην κτηνοτροφία ή τις πωλήσεις, όπως γίνεται στις περισσότερες χώρες της ΕΕ.
Η συστηματική προληπτική χρήση στην ελληνική κτηνοτροφία πρέπει να απαγορευτεί. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ψήφισε την απαγόρευση της συστηματικής προληπτικής χρήσης αντιβιοτικών στην κτηνοτροφία, αλλά αυτό πρέπει να γίνει αποδεκτό από το Συμβούλιο των Υπουργών στον επικείμενο τριμερή διάλογο για τον Κανονισμό σχετικά με τα κτηνιατρικά φάρμακα. Η Ελλάδα πρέπει να στηρίξει τη θέση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και να εφαρμόσει την απαγόρευση στην επικράτεια χωρίς περαιτέρω καθυστέρηση.
Υπάρχει επίσης ανάγκη για την εφαρμογή ειδικών περιορισμών σχετικά με τη χρήση συγκεκριμένων εξαιρετικά σημαντικών αντιβιοτικών. Αυτά θα πρέπει να επιτρέπονται μόνο για την αντιμετώπιση ασθενειών σε μεμονωμένα άρρωστα ζώα, όχι προληπτικά ή για ομαδικές θεραπείες, και μόνο σε περιπτώσεις όπου οι δοκιμές ευαισθησίας δείχνουν ότι εναλλακτικά αντιβιοτικά δεν θα ήταν δυνατόν να δράσουν. Η ολοκληρωτική απαγόρευση της χρήσης της κολιμυκίνης, ενός αντιβιοτικού έσχατης λύσης που χρησιμοποιείται στις πιο δύσκολες περιπτώσεις, είναι επίσης αναγκαία.
Είναι σημαντικό να εφαρμοστούν μέτρα για τη βελτίωση της υγείας και ευζωίας των ζώων, προκειμένου να μειωθεί η χρήση αντιβιοτικών στην κτηνοτροφία, δηλαδή να γίνει μετάβαση από συστήματα εντατικής εκτροφής σε συστήματα εκτατικής εκτροφής, τα οποία προάγουν την υγεία και ευζωία των ζώων. Η εντατική εκτροφή χοίρων και πουλερικών απαιτεί ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα αντιβίωσης, το ίδιο ισχύει και για τα μοσχάρια όταν εκτρέφονται εντατικά.
Στην εκτροφή χοίρων, για παράδειγμα, υπάρχουν ενδείξεις ότι ο πρώιμος απογαλακτισμός των χοιριδίων οδηγεί σε πολύ υψηλότερα επίπεδα αντιβίωσης καθώς η διάρροια είναι πιο συχνή. Σε μελέτη που συνέκρινε τις πρακτικές απογαλακτισμού και τη χρήση των αντιβιοτικών στη Σουηδία, το Βέλγιο, τη Γαλλία και τη Γερμανία διαπιστώθηκε ότι η κατά μέσο όρο χρήση αντιβιοτικών σε χοιρίδια απογαλακτισμού ήταν πάνω από 100 φορές μικρότερη στη Σουηδία απ’ ότι στις άλλες τρεις χώρες (4). Στη Σουηδία, η μέση ηλικία απογαλακτισμού ήταν 35 ημέρες, ενώ στις άλλες τρεις χώρες ήταν από 22 μέχρι 25 ημέρες.
Στις περισσότερες χώρες της ΕΕ, τα χοιρίδια απογαλακτίζονται το συντομότερο σε 21 ημέρες. Η Οδηγία του Συμβουλίου 2008/120/ΕΚ αναφέρει ως επίσημη ηλικία απογαλακτισμού τις 28 ημέρες, αλλά επιτρέπει τον απογαλακτισμό στις 21 ημέρες, εφόσον πληρούνται ορισμένες ελάχιστες προϋποθέσεις. Αντίθετα, στη Σουηδία ο απογαλακτισμός δεν επιτρέπεται από το νόμο πριν από τις 28 ημέρες. Η Ελληνική νομοθεσία για την υγεία και ευζωία των ζώων πρέπει να εξασφαλίσει μεγαλύτερη ηλικία απογαλακτισμού.
Παραπομπές
Πηγή: www.saveourantibiotics.org
Με την ευκαιρία της Παγκόσμιας Εβδομάδας Ευαισθητοποίησης για τα Αντιβιοτικά (14-20 Νοεμβρίου), μεγάλος αριθμός εμπειρογνωμόνων καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τις κυβερνήσεις να θέσουν τέλος στη συστηματική, καθαρά προληπτική χρήση αντιβιοτικών σε ομάδες υγιών ζώων. Η ανθεκτικότητα στα αντιβιοτικά αναμένεται να προκαλέσει το θάνατο ενός ατόμου ανά τρία δευτερόλεπτα το 2050. Αν πρόκειται να αποφύγουμε αυτή την καταστροφή, πρέπει να διατηρήσουμε αυτά τα φάρμακα για χρήση μόνο όταν κρίνεται απολύτως απαραίτητο.
Νέα στοιχεία που δημοσιεύθηκαν από την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Φαρμάκων (EMA) τον περασμένο μήνα αποκαλύπτουν ότι πολλές ευρωπαϊκές χώρες δεν έχουν θέσει τέλος στη μαζική κατάχρηση των αντιβιοτικών στην κτηνοτροφία (1). Η χορήγηση αντιβιοτικών στην Ευρώπη είναι διπλάσια στα ζώα απ’ ότι στους ανθρώπους (2)(3). Οι κτηνιατρικές πρακτικές συνταγογράφησης λαμβάνουν γενικά πολύ λιγότερη προσοχή από ότι η χρήση αντιβιοτικών στην ιατρική. Τα στοιχεία της ΕΜΑ δείχνουν ότι το μέσο ευρωπαϊκό επίπεδο χρήσης είναι πάνω από τρεις φορές υψηλότερο (152 mg/kg) από το προτεινόμενο. Σε 25 χώρες της Ευρώπης που παρείχαν συγκρίσιμα στοιχεία, οι πωλήσεις των κτηνοτροφικών αντιβιοτικών ανά μονάδα ζωικού κεφαλαίου μειώθηκαν κατά μόλις 2% το 2014 σε σύγκριση με το 2013.
Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων έχει ήδη αναφέρει ότι οι ομαδικές θεραπείες ζώων πρέπει να εφαρμόζονται μόνο εάν η νόσος είναι παρούσα σε τουλάχιστον μερικά ζώα μέσα στην ομάδα(3). Τον περασμένο μήνα, τα συνδικάτα των κτηνοτρόφων της Δανίας, της Φινλανδίας, της Ισλανδίας, της Νορβηγίας και της Σουηδίας ζήτησαν επίσης από τις κυβερνήσεις τους να προτείνουν την πλήρη απαγόρευση της ΕΕ για τη συστηματική προληπτική χρήση αντιβιοτικών.(4)
Η συνολική χρήση των αντιβιοτικών που χαρακτηρίζονται ως «εξαιρετικά σημαντικά στην ιατρική» από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας αυξήθηκε σε επίπεδα ρεκόρ το 2014. Η χρήση του αντιβιοτικού κολιμυκίνη, το οποίο χρησιμοποιείται στην ιατρική ως έσχατη λύση για τη θεραπεία των πιο σοβαρών λοιμώξεων αυξήθηκε επίσης το 2014.
Η συνεχής κατάχρηση των αντιβιοτικών στην κτηνοτροφία όπως φαίνεται από τα στοιχεία αυτά είναι αποτέλεσμα της συνεχιζόμενης πρακτικής της συστηματικής προληπτικής μαζικής θεραπευτικής αγωγής στην εντατική κτηνοτροφία. Η Ισπανία χρησιμοποιεί 100 φορές περισσότερα αντιβιοτικά ανά μονάδα ζωικού κεφαλαίου από τη Νορβηγία, 80 φορές περισσότερο από την Ισλανδία και 35 φορές περισσότερο από ότι η Σουηδία. Ο κύριος λόγος για τη διαφορά αυτή είναι ότι η Ισπανία, όπως και οι περισσότερες χώρες της Ευρώπης, επιτρέπουν τη συστηματική μαζική φαρμακευτική αγωγή, κάτι το οποίο δεν ισχύει στις σκανδιναβικές χώρες. Η αυξημένη χρήση κρίσιμης σημασίας αντιβιοτικών είναι ιδιαίτερα ανησυχητική και επιβεβαιώνει ότι τα εθελοντικά μέτρα δεν λειτουργούν.
Η χρήση αντιβιοτικών στην Ελληνική κτηνοτροφία
Δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία για τη χρήση των αντιβιοτικών στην Ελληνική κτηνοτροφία. Η Ελλάδα είναι ένα από τα τέσσερα Κράτη Μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που δεν παρέχουν δεδομένα στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων σχετικά με τα επίπεδα των πωλήσεων των αντιβιοτικών για κτηνοτροφική χρήση (τα άλλα τρία είναι η Κροατία, η Μάλτα και η Ρουμανία). Στοιχεία για τις πωλήσεις για όλα τα άλλα Κράτη Μέλη δημοσιεύονται κάθε χρόνο από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (ΕΜΑ), λόγω της ευρωπαϊκής επιτήρησης του έργου Κτηνιατρικής Αντιμικροβιακής Κατανάλωσης (ESVAC) (1).
Υπάρχουν, εντούτοις, λόγοι να πιστεύουμε ότι η χρήση αντιβιοτικών στην κτηνοτροφία στην Ελλάδα είναι πιθανό να είναι πολύ υψηλή. Πρώτον, είναι γενικά αποδεκτό ότι οι χώρες της Νότιας Ευρώπης τείνουν να έχουν πολύ υψηλή χρήση αντιβιοτικών στην ιατρική και στην κτηνιατρική. Από τις 26 χώρες που παρέδωσαν στοιχεία στην ESVAC, εκείνες με το υψηλότερο επίπεδο χρήσης αντιβιοτικών στην κτηνοτροφία είναι η Κύπρος, ακολουθούμενη από την Ισπανία και την Ιταλία.
Δεύτερον, η Ελλάδα στέλνει αναφορές σε ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα για τα επίπεδα έκθεσης της ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά που καταγράφονται στα παραγωγικά ζώα και αυτέςά δημοσιεύονται στις ετήσιες εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA) και του Ευρωπαϊκού Κέντρου Πρόληψης και Ελέγχου Νόσων (ECDC). Η πιο πρόσφατη έκθεση περιείχε στοιχεία για τις εναρμονισμένες δοκιμές της ΕΕ για την αντίσταση στα E. coli και Campylobacter σε κοτόπουλα πάχυνσης (2). Όπως παρουσιάζουν οι παρακάτω γραφικές παραστάσεις, σε αμφότερες τις περιπτώσεις μικροβιακή αντοχή στη Ελλάδα ήταν μεταξύ των πιο ανθεκτικών στα αντιβιοτικά. Μπορεί, επομένως, να συναχθεί το συμπέρασμα ότι η χρήση αντιβιοτικών σε κοτόπουλα, τουλάχιστον, είναι πιθανό να είναι πολύ υψηλή.
Εθνικό Σχέδιο Δράσης
Το Ελληνικό εθνικό σχέδιο δράσης κατά της ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά έχει δημοσιευτεί (3) (4). Οι πληροφορίες φαίνεται να είναι διαθέσιμες μόνο στα ελληνικά. Ο κύριος στόχος φαίνεται να είναι η χρήση αντιβιοτικών στους ανθρώπους και όχι στην κτηνοτροφία.
Επόμενες ενέργειες
Η Ελλάδα πρέπει να συλλέξει δεδομένα σχετικά με τη χρήση των αντιβιοτικών στην κτηνοτροφία ή τις πωλήσεις, όπως γίνεται στις περισσότερες χώρες της ΕΕ.
Η συστηματική προληπτική χρήση στην ελληνική κτηνοτροφία πρέπει να απαγορευτεί. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ψήφισε την απαγόρευση της συστηματικής προληπτικής χρήσης αντιβιοτικών στην κτηνοτροφία, αλλά αυτό πρέπει να γίνει αποδεκτό από το Συμβούλιο των Υπουργών στον επικείμενο τριμερή διάλογο για τον Κανονισμό σχετικά με τα κτηνιατρικά φάρμακα. Η Ελλάδα πρέπει να στηρίξει τη θέση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και να εφαρμόσει την απαγόρευση στην επικράτεια χωρίς περαιτέρω καθυστέρηση.
Υπάρχει επίσης ανάγκη για την εφαρμογή ειδικών περιορισμών σχετικά με τη χρήση συγκεκριμένων εξαιρετικά σημαντικών αντιβιοτικών. Αυτά θα πρέπει να επιτρέπονται μόνο για την αντιμετώπιση ασθενειών σε μεμονωμένα άρρωστα ζώα, όχι προληπτικά ή για ομαδικές θεραπείες, και μόνο σε περιπτώσεις όπου οι δοκιμές ευαισθησίας δείχνουν ότι εναλλακτικά αντιβιοτικά δεν θα ήταν δυνατόν να δράσουν. Η ολοκληρωτική απαγόρευση της χρήσης της κολιμυκίνης, ενός αντιβιοτικού έσχατης λύσης που χρησιμοποιείται στις πιο δύσκολες περιπτώσεις, είναι επίσης αναγκαία.
Είναι σημαντικό να εφαρμοστούν μέτρα για τη βελτίωση της υγείας και ευζωίας των ζώων, προκειμένου να μειωθεί η χρήση αντιβιοτικών στην κτηνοτροφία, δηλαδή να γίνει μετάβαση από συστήματα εντατικής εκτροφής σε συστήματα εκτατικής εκτροφής, τα οποία προάγουν την υγεία και ευζωία των ζώων. Η εντατική εκτροφή χοίρων και πουλερικών απαιτεί ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα αντιβίωσης, το ίδιο ισχύει και για τα μοσχάρια όταν εκτρέφονται εντατικά.
Στην εκτροφή χοίρων, για παράδειγμα, υπάρχουν ενδείξεις ότι ο πρώιμος απογαλακτισμός των χοιριδίων οδηγεί σε πολύ υψηλότερα επίπεδα αντιβίωσης καθώς η διάρροια είναι πιο συχνή. Σε μελέτη που συνέκρινε τις πρακτικές απογαλακτισμού και τη χρήση των αντιβιοτικών στη Σουηδία, το Βέλγιο, τη Γαλλία και τη Γερμανία διαπιστώθηκε ότι η κατά μέσο όρο χρήση αντιβιοτικών σε χοιρίδια απογαλακτισμού ήταν πάνω από 100 φορές μικρότερη στη Σουηδία απ’ ότι στις άλλες τρεις χώρες (4). Στη Σουηδία, η μέση ηλικία απογαλακτισμού ήταν 35 ημέρες, ενώ στις άλλες τρεις χώρες ήταν από 22 μέχρι 25 ημέρες.
Στις περισσότερες χώρες της ΕΕ, τα χοιρίδια απογαλακτίζονται το συντομότερο σε 21 ημέρες. Η Οδηγία του Συμβουλίου 2008/120/ΕΚ αναφέρει ως επίσημη ηλικία απογαλακτισμού τις 28 ημέρες, αλλά επιτρέπει τον απογαλακτισμό στις 21 ημέρες, εφόσον πληρούνται ορισμένες ελάχιστες προϋποθέσεις. Αντίθετα, στη Σουηδία ο απογαλακτισμός δεν επιτρέπεται από το νόμο πριν από τις 28 ημέρες. Η Ελληνική νομοθεσία για την υγεία και ευζωία των ζώων πρέπει να εξασφαλίσει μεγαλύτερη ηλικία απογαλακτισμού.
Παραπομπές
- ESVAC, 2015. Sales of veterinary antimicrobial agents in 26 EU/EEA countries in 2013, http://www.ema.europa.eu/ema/pages/includes/document/open_document.jsp?webContentId=WC500195687
- EFSA and ECDC, 2016. The European Union summary report on antimicrobial resistance in zoonotic and indicator bacteria from humans, animals and food in 2014, http://ecdc.europa.eu/en/publications/publications/antimicrobial-resistance-zoonotic-bacteria-humans-animals-food-eu-summary-report-2014.pdf
- Σχέδιο Δράσης ‘Προκρούστης’ National Action Plan (2008-2012) (Hellenic Center for Disease Control and Prevention, 2008), http://www.keelpno.gr/el-gr/%CE%BD%CE%BF%CF%83%CE%AE%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%B8%CE%AD%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1%CF%85%CE%B3%CE%B5%CE%AF%CE%B1%CF%82/%CF%80%CE%BF%CE%BB%CF%85%CE%B1%CE%BD%CE%B8%CE%B5%CE%BA%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AC%CF%80%CE%B1%CE%B8%CE%BF%CE%B3%CF%8C%CE%BD%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%83%CE%BF%CE%BA%CE%BF%CE%BC%CE%B5%CE%AF%CE%B1/%CF%83%CF%87%CE%AD%CE%B4%CE%B9%CE%BF%CE%B4%CF%81%CE%AC%CF%83%CE%B7%CF%82%CF%80%CF%81%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%BF%CF%8D%CF%83%CF%84%CE%B7%CF%82.aspx
- Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Αντιμετώπιση Μικροβιακής Αντοχής στα Αντιβιοτικά και των Λοιμώξεων σε Χώρους Παροχής Υπηρεσιών Υγείας 2008-2012, http://issuu.com/ygeiamap/docs/national_plan_for_health_centers/17
Πηγή: www.saveourantibiotics.org