Θανάσης Γιαλκέτσης
Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης που έδωσε ο Γάλλος οικονομολόγος Ντανιέλ Κοέν στο περιοδικό «L’ Obs».
Ο Διαφωτισμός αρνήθηκε την ιδέα της προόδου -που ήταν ο ορίζοντας της σκέψης του- στο οικονομικό πεδίο;
Το ιδεώδες της προόδου που φέρνει ο Διαφωτισμός γίνεται αντιληπτό πρωτίστως με ένα ηθικό και πολιτικό νόημα. Ούτε ο Ρουσό ούτε και ο Ανταμ Σμιθ ακόμη τρέφουν αυταπάτες για τον χειραφετητικό ρόλο του υλικού πλούτου. Η ιδέα ότι η βιομηχανική κοινωνία είναι πηγή προόδου, με το νόημα που αντιλαμβάνεται την πρόοδο ο 18ος αιώνας, φανερώνει μια βαθιά παρεξήγηση. Στον «Αιμίλιο» ο Ρουσό γράφει: «Η φτώχεια δεν έγκειται στο να στερούμαστε πράγματα, αλλά στο να νιώθουμε την ανάγκη τους».
Για τους φιλοσόφους του Διαφωτισμού, η πρόοδος είναι μια ηθική αξία, ένα όνειρο αυτονομίας και ελευθερίας απέναντι στην ακινησία της παραδοσιακής κοινωνικής τάξης. Δεν είναι η επαγγελία υλικού πλούτου. Ο Ανταμ Σμιθ, ο μεγάλος στοχαστής του «Πλούτου των εθνών» που ήταν και ηθικός φιλόσοφος και μετείχε στο κίνημα του Σκωτικού Διαφωτισμού, ανησυχούσε για τις ηθικές συνέπειες του καταμερισμού της εργασίας και της υπερβολικής ειδίκευσης που συνεπάγεται η νέα βιομηχανική κοινωνία.
«Η επιδεξιότητα του εργαζόμενου στα καθήκοντά του αποκτιέται σε βάρος των διανοητικών και ηθικών αρετών του», έγραφε. Φοβάται την ανάπτυξη του πόθου για πλουτισμό, της φαυλότητας, αλλά πιστεύει ότι αυτές οι καταχρήσεις θα μπορούσαν να αναχαιτιστούν από την ανάπτυξη της εκπαίδευσης. Κανείς από αυτούς τους συγγραφείς δεν κατανοεί την πραγματική σημασία της μετάβασης που πρόκειται να συντελεστεί.
Με αφετηρία τη Βιομηχανική Επανάσταση, που αρχίζει στο τελευταίο τρίτο του 18ου αιώνα, μπαίνουμε σε ένα καθεστώς νέας ανάπτυξης. Βλέπουμε να αυξάνεται το κατά κεφαλήν μέσο εισόδημα που είχε παραμείνει σχεδόν σταθερό από την αρχαιότητα. Με αφετηρία τον 18ο αιώνα οι Ευρωπαίοι «ανακαλύπτουν» τη νεότερη ανάπτυξη.
Αυτή είναι αρχικά της τάξης του 0,5% ετησίως και ανέρχεται στη συνέχεια στο 1% τον 19ο αιώνα και στο 2% τον 20ό. Και είναι με αφετηρία τον 19ο αιώνα, με την πένα του Μαρξ για παράδειγμα, που η ιδέα της προόδου μετατοπίζεται στο μέτωπο των υλικών συνθηκών.
Η βιομηχανική κοινωνία επομένως πρόδωσε τις ιδέες του Διαφωτισμού, τον οποίο επικαλείται, και οι οποίες επώασαν την εμφάνισή της;
Ναι, και αυτή η αρχική αντίφαση ανάμεσα στα ιδεώδη του Διαφωτισμού και την ανάπτυξη της βιομηχανικής κοινωνίας δεν έπαψε στη συνέχεια να βαθαίνει. Η οργάνωση της βιομηχανικής κοινωνίας διαψεύδει την ιδέα της χειραφέτησης: αυτή παραμένει κάθετη, ιεραρχική, όπως η κοινωνία του παλαιού καθεστώτος.
Είναι το σημείο που καταγγέλλει βίαια ο Μαρξ. Στο απόγειό της, η βιομηχανική κοινωνία θα ενσαρκωθεί στον 20ό αιώνα με τον φορντισμό, που είναι ένα σύστημα ολικά πυραμιδοειδές, το οποίο δεν επιτρέπει καμιά αυτονομία στους εργαζομένους. Αυτή η κατάληξη της βιομηχανικής διαδικασίας βρίσκεται στους αντίποδες των ιδεωδών του Διαφωτισμού. Εξάλλου, ο Χένρι Φορντ θαύμαζε τον Χίτλερ και ο τελευταίος τού ανταπέδιδε τον θαυμασμό.
Αν δεν εκδηλώνεται στην παραγωγή, το δημοκρατικό ιδεώδες δεν εκφράζεται ούτε και στην κοινωνία της κατανάλωσης. Αυτό είναι το κεντρικό σημείο της θεωρίας του Αμερικανού κοινωνιολόγου Ντάνιελ Μπελ στο δοκίμιό του του 1976 με τίτλο «Οι πολιτισμικές αντιφάσεις του καπιταλισμού».
Ως εργαζόμενος είμαι ένα τίποτα. Ως καταναλωτής είμαι βασιλιάς. Αυτή η σχιζοφρένεια συνετρίβη τον Μάη του 1968. Στη Δύση, βρισκόμαστε ήδη στη μεταβιομηχανική εποχή. Ωστόσο, οι κοινωνικές ανισότητες μεγαλώνουν και πάλι.
Το ιδεώδες της οικονομικής προόδου μέσω της υλικής χειραφέτησης της ανθρωπότητας φαίνεται πιο εξωπραγματικό από κάθε άλλη φορά. Χρειάζεται να τονίσουμε την τομή που αντιπροσωπεύει η μετάβαση από τη βιομηχανική στη μεταβιομηχανική κοινωνία.
Ενας σημαντικός συγγραφέας, ο Αμερικανός κοινωνιολόγος και πολιτειολόγος Ρόναλντ Ινγκλχαρτ, θεωρούσε ειλικρινά ότι η έξοδος από τον βιομηχανικό κόσμο θα καθιστούσε επιτέλους εφικτό το ιδεώδες χειραφέτησης του Διαφωτισμού. Νόμιζε ότι θα ξεφεύγαμε από το καθεστώς αλλοτρίωσης που χαρακτηρίζει τη βιομηχανική κοινωνία.
Ανανεώνοντας τις μεγάλες ελπίδες ενός Κοντορσέ, θεωρούσε ότι η εκπαίδευση θα έθετε υπό αμφισβήτηση την ιεραρχική οργάνωση της κοινωνίας και ότι το κράτος πρόνοιας θα εξαφάνιζε τον φόβο της ένδειας. Το όνειρο της αυτονομίας των ατόμων φαινόταν εφικτό. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, ο Κέινς έλεγε κάτι παρόμοιο.
Αισιόδοξος παρά το ξέσπασμα της κρίσης του 1929, εκτιμούσε ότι, με βάση τους ρυθμούς της βιομηχανικής ανάπτυξης, το 2030 οι άνθρωποι δεν θα ήταν πλέον υποχρεωμένοι να εργάζονται παρά μόνον 3 ώρες ημερησίως και θα αφιέρωναν τον περισσότερο χρόνο τους στην κουλτούρα και στην τέχνη. Σήμερα είμαστε έξι φορές πλουσιότεροι από όσο το 1930 κι ωστόσο η πρόβλεψη του Κέινς δεν επαληθεύτηκε.
Τι συνέβη λοιπόν;
Από τη μια μεριά η επαγγελία ενός μεταϋλιστικού κόσμου δεν πραγματοποιήθηκε, για λόγους τελικά παρόμοιους με εκείνους που εξηγούσε ο Ρουσό. Οι ανάγκες είναι πάντοτε σχετικές. Επιθυμούμε διαρκώς να γίνουμε πλουσιότεροι, επειδή έτσι ελπίζουμε ότι θα βελτιωθεί η θέση μας στην κοινωνία. Στο πεδίο της παραγωγής, η ιδέα ότι η κάθετη οικονομική ιεραρχία θα εξαλειφόταν προς όφελος της κοινωνίας της πληροφορίας δεν επιβεβαιώθηκε όπως είχε προβλεφθεί.
Προσθέστε σε αυτά ότι η δυναμική της ανάπτυξης εκδηλώνεται σήμερα πολύ πιο περιορισμένη από όσο στο παρελθόν και θα έχετε την εικόνα της σημερινής κατάστασης: μια επιστροφή του αισθήματος οικονομικής ανασφάλειας που ενσαρκώνεται, αν όχι στον προαιώνιο φόβο της ένδειας, τουλάχιστον στον φόβο της απόλυσης. […]
Η οικονομική πρόοδος, το όνειρο μιας γενικής χειραφέτησης της ανθρωπότητας, είναι επομένως καταδικασμένα να παραμένουν πάντοτε ουτοπίες;
Ελπίζω πως όχι! Μπορούμε να αποκαταστήσουμε την αξιοπρέπεια της εργασίας και να φανούμε επιτέλους άξιοι της σκέψης του Διαφωτισμού. Η οικονομία, και όχι μόνον οι οικονομολόγοι, έχει βαθιά ανάγκη να ξαναβρεί ένα στήριγμα σε μια ηθική φιλοσοφία.
Οφείλει να στοχαστεί για τα παλιά ζητήματα που αφορούν την άνθηση της προσωπικότητας του εργαζόμενου, τη σχέση μεταξύ πλούτου και ευτυχίας και τις συνέπειες της ανασφάλειας στη μοίρα των ατόμων και των οικογενειών. Μια ουτοπία για τον 21ο αιώνα χρειάζεται να ανανεώσει τα ιδεώδη του Διαφωτισμού. Η επαγγελία της αυτονομίας, του σεβασμού των προσώπων, παραμένει μια πολύτιμη ιδέα. […]
http://www.efsyn.gr/arthro/noima-tis-proodoy
Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης που έδωσε ο Γάλλος οικονομολόγος Ντανιέλ Κοέν στο περιοδικό «L’ Obs».
Ο Διαφωτισμός αρνήθηκε την ιδέα της προόδου -που ήταν ο ορίζοντας της σκέψης του- στο οικονομικό πεδίο;
Το ιδεώδες της προόδου που φέρνει ο Διαφωτισμός γίνεται αντιληπτό πρωτίστως με ένα ηθικό και πολιτικό νόημα. Ούτε ο Ρουσό ούτε και ο Ανταμ Σμιθ ακόμη τρέφουν αυταπάτες για τον χειραφετητικό ρόλο του υλικού πλούτου. Η ιδέα ότι η βιομηχανική κοινωνία είναι πηγή προόδου, με το νόημα που αντιλαμβάνεται την πρόοδο ο 18ος αιώνας, φανερώνει μια βαθιά παρεξήγηση. Στον «Αιμίλιο» ο Ρουσό γράφει: «Η φτώχεια δεν έγκειται στο να στερούμαστε πράγματα, αλλά στο να νιώθουμε την ανάγκη τους».
Για τους φιλοσόφους του Διαφωτισμού, η πρόοδος είναι μια ηθική αξία, ένα όνειρο αυτονομίας και ελευθερίας απέναντι στην ακινησία της παραδοσιακής κοινωνικής τάξης. Δεν είναι η επαγγελία υλικού πλούτου. Ο Ανταμ Σμιθ, ο μεγάλος στοχαστής του «Πλούτου των εθνών» που ήταν και ηθικός φιλόσοφος και μετείχε στο κίνημα του Σκωτικού Διαφωτισμού, ανησυχούσε για τις ηθικές συνέπειες του καταμερισμού της εργασίας και της υπερβολικής ειδίκευσης που συνεπάγεται η νέα βιομηχανική κοινωνία.
«Η επιδεξιότητα του εργαζόμενου στα καθήκοντά του αποκτιέται σε βάρος των διανοητικών και ηθικών αρετών του», έγραφε. Φοβάται την ανάπτυξη του πόθου για πλουτισμό, της φαυλότητας, αλλά πιστεύει ότι αυτές οι καταχρήσεις θα μπορούσαν να αναχαιτιστούν από την ανάπτυξη της εκπαίδευσης. Κανείς από αυτούς τους συγγραφείς δεν κατανοεί την πραγματική σημασία της μετάβασης που πρόκειται να συντελεστεί.
Με αφετηρία τη Βιομηχανική Επανάσταση, που αρχίζει στο τελευταίο τρίτο του 18ου αιώνα, μπαίνουμε σε ένα καθεστώς νέας ανάπτυξης. Βλέπουμε να αυξάνεται το κατά κεφαλήν μέσο εισόδημα που είχε παραμείνει σχεδόν σταθερό από την αρχαιότητα. Με αφετηρία τον 18ο αιώνα οι Ευρωπαίοι «ανακαλύπτουν» τη νεότερη ανάπτυξη.
Αυτή είναι αρχικά της τάξης του 0,5% ετησίως και ανέρχεται στη συνέχεια στο 1% τον 19ο αιώνα και στο 2% τον 20ό. Και είναι με αφετηρία τον 19ο αιώνα, με την πένα του Μαρξ για παράδειγμα, που η ιδέα της προόδου μετατοπίζεται στο μέτωπο των υλικών συνθηκών.
Η βιομηχανική κοινωνία επομένως πρόδωσε τις ιδέες του Διαφωτισμού, τον οποίο επικαλείται, και οι οποίες επώασαν την εμφάνισή της;
Ναι, και αυτή η αρχική αντίφαση ανάμεσα στα ιδεώδη του Διαφωτισμού και την ανάπτυξη της βιομηχανικής κοινωνίας δεν έπαψε στη συνέχεια να βαθαίνει. Η οργάνωση της βιομηχανικής κοινωνίας διαψεύδει την ιδέα της χειραφέτησης: αυτή παραμένει κάθετη, ιεραρχική, όπως η κοινωνία του παλαιού καθεστώτος.
Είναι το σημείο που καταγγέλλει βίαια ο Μαρξ. Στο απόγειό της, η βιομηχανική κοινωνία θα ενσαρκωθεί στον 20ό αιώνα με τον φορντισμό, που είναι ένα σύστημα ολικά πυραμιδοειδές, το οποίο δεν επιτρέπει καμιά αυτονομία στους εργαζομένους. Αυτή η κατάληξη της βιομηχανικής διαδικασίας βρίσκεται στους αντίποδες των ιδεωδών του Διαφωτισμού. Εξάλλου, ο Χένρι Φορντ θαύμαζε τον Χίτλερ και ο τελευταίος τού ανταπέδιδε τον θαυμασμό.
Αν δεν εκδηλώνεται στην παραγωγή, το δημοκρατικό ιδεώδες δεν εκφράζεται ούτε και στην κοινωνία της κατανάλωσης. Αυτό είναι το κεντρικό σημείο της θεωρίας του Αμερικανού κοινωνιολόγου Ντάνιελ Μπελ στο δοκίμιό του του 1976 με τίτλο «Οι πολιτισμικές αντιφάσεις του καπιταλισμού».
Ως εργαζόμενος είμαι ένα τίποτα. Ως καταναλωτής είμαι βασιλιάς. Αυτή η σχιζοφρένεια συνετρίβη τον Μάη του 1968. Στη Δύση, βρισκόμαστε ήδη στη μεταβιομηχανική εποχή. Ωστόσο, οι κοινωνικές ανισότητες μεγαλώνουν και πάλι.
Το ιδεώδες της οικονομικής προόδου μέσω της υλικής χειραφέτησης της ανθρωπότητας φαίνεται πιο εξωπραγματικό από κάθε άλλη φορά. Χρειάζεται να τονίσουμε την τομή που αντιπροσωπεύει η μετάβαση από τη βιομηχανική στη μεταβιομηχανική κοινωνία.
Ενας σημαντικός συγγραφέας, ο Αμερικανός κοινωνιολόγος και πολιτειολόγος Ρόναλντ Ινγκλχαρτ, θεωρούσε ειλικρινά ότι η έξοδος από τον βιομηχανικό κόσμο θα καθιστούσε επιτέλους εφικτό το ιδεώδες χειραφέτησης του Διαφωτισμού. Νόμιζε ότι θα ξεφεύγαμε από το καθεστώς αλλοτρίωσης που χαρακτηρίζει τη βιομηχανική κοινωνία.
Ανανεώνοντας τις μεγάλες ελπίδες ενός Κοντορσέ, θεωρούσε ότι η εκπαίδευση θα έθετε υπό αμφισβήτηση την ιεραρχική οργάνωση της κοινωνίας και ότι το κράτος πρόνοιας θα εξαφάνιζε τον φόβο της ένδειας. Το όνειρο της αυτονομίας των ατόμων φαινόταν εφικτό. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, ο Κέινς έλεγε κάτι παρόμοιο.
Αισιόδοξος παρά το ξέσπασμα της κρίσης του 1929, εκτιμούσε ότι, με βάση τους ρυθμούς της βιομηχανικής ανάπτυξης, το 2030 οι άνθρωποι δεν θα ήταν πλέον υποχρεωμένοι να εργάζονται παρά μόνον 3 ώρες ημερησίως και θα αφιέρωναν τον περισσότερο χρόνο τους στην κουλτούρα και στην τέχνη. Σήμερα είμαστε έξι φορές πλουσιότεροι από όσο το 1930 κι ωστόσο η πρόβλεψη του Κέινς δεν επαληθεύτηκε.
Τι συνέβη λοιπόν;
Από τη μια μεριά η επαγγελία ενός μεταϋλιστικού κόσμου δεν πραγματοποιήθηκε, για λόγους τελικά παρόμοιους με εκείνους που εξηγούσε ο Ρουσό. Οι ανάγκες είναι πάντοτε σχετικές. Επιθυμούμε διαρκώς να γίνουμε πλουσιότεροι, επειδή έτσι ελπίζουμε ότι θα βελτιωθεί η θέση μας στην κοινωνία. Στο πεδίο της παραγωγής, η ιδέα ότι η κάθετη οικονομική ιεραρχία θα εξαλειφόταν προς όφελος της κοινωνίας της πληροφορίας δεν επιβεβαιώθηκε όπως είχε προβλεφθεί.
Προσθέστε σε αυτά ότι η δυναμική της ανάπτυξης εκδηλώνεται σήμερα πολύ πιο περιορισμένη από όσο στο παρελθόν και θα έχετε την εικόνα της σημερινής κατάστασης: μια επιστροφή του αισθήματος οικονομικής ανασφάλειας που ενσαρκώνεται, αν όχι στον προαιώνιο φόβο της ένδειας, τουλάχιστον στον φόβο της απόλυσης. […]
Η οικονομική πρόοδος, το όνειρο μιας γενικής χειραφέτησης της ανθρωπότητας, είναι επομένως καταδικασμένα να παραμένουν πάντοτε ουτοπίες;
Ελπίζω πως όχι! Μπορούμε να αποκαταστήσουμε την αξιοπρέπεια της εργασίας και να φανούμε επιτέλους άξιοι της σκέψης του Διαφωτισμού. Η οικονομία, και όχι μόνον οι οικονομολόγοι, έχει βαθιά ανάγκη να ξαναβρεί ένα στήριγμα σε μια ηθική φιλοσοφία.
Οφείλει να στοχαστεί για τα παλιά ζητήματα που αφορούν την άνθηση της προσωπικότητας του εργαζόμενου, τη σχέση μεταξύ πλούτου και ευτυχίας και τις συνέπειες της ανασφάλειας στη μοίρα των ατόμων και των οικογενειών. Μια ουτοπία για τον 21ο αιώνα χρειάζεται να ανανεώσει τα ιδεώδη του Διαφωτισμού. Η επαγγελία της αυτονομίας, του σεβασμού των προσώπων, παραμένει μια πολύτιμη ιδέα. […]
http://www.efsyn.gr/arthro/noima-tis-proodoy
RSS Feed
