Καθώς το πολιτικό και θρησκευτικό καθεστώς της Τουρκίας αρνείται την κανονική ταφή στους επίδοξους πραξικοπηματίες, αρκετοί επιχείρησαν να συγκρίνουν τον Ερντογάν με τον Κρέοντα από την «Αντιγόνη». Ποια «Αντιγόνη» όμως; Του Σοφοκλή ή του Μπρεχτ;
Δεν υπάρχει χώρα καμιά που να ‘ναι ενός ανθρώπου
Αίμονας
Ωστε δεν θεωρείται η πόλη εκείνου που είναι ο άρχοντάς της;
Κρέοντας
H ιστορία, όπως τη διηγήθηκε ο Σοφοκλής, είναι λίγο-πολύ γνωστή: Ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης, δύο από τα τέσσερα παιδιά του Οιδίποδα, έχουν συμφωνήσει να κυβερνούν εναλλάξ τη Θήβα.
Ο Ετεοκλής όμως αρνείται να παραδώσει τον θρόνο και ο Πολυνείκης φεύγει για το Αργος, απ’ όπου θα οργανώσει εκστρατεία εναντίον της Θήβας. Τα δύο αδέρφια σκοτώνονται σε μεταξύ τους μονομαχία και τον θρόνο καταλαμβάνει ο Κρέοντας, ο οποίος αποφασίζει να θάψει με όλες τις τιμές τον Ετεοκλή – όχι όμως και τον Πολυνείκη. Μόνο η Αντιγόνη θα τολμήσει να τιμήσει τον νεκρό αδερφό της αμφισβητώντας την εξουσία του κράτους.
Πολλοί ήταν αυτοί που θυμήθηκαν τον Κρέοντα όταν ανακοινώθηκε ότι οι νεκροί πραξικοπηματίες της Τουρκίας θα ταφούν χωρίς προσευχές και μάλιστα σε χώρο απ’ όπου «οι πολίτες θα μπορούν να περνάνε για να τους καταριούνται».
Ο κεμαλικός, φιλοαμερικανικός στρατός, θεματοφύλακας ενός τμήματος της τουρκικής αστικής τάξης (Πολυνείκης), σκοτώθηκε στη μάχη και η εξουσία πέρασε ολοκληρωτικά στους εκφραστές νέων ισλαμικών οικονομικών ελίτ που προσφάτως φλερτάρουν έντονα και με τη Ρωσία (Κρέοντας).
Ακόμη και η εμμονή του Ερντογάν ότι περιστοιχίζεται από εχθρούς φαίνεται να έχει καταγραφεί με ακρίβεια από τον Σοφοκλή: «Είναι στην πόλη μερικοί που δεν με χωνεύουν και από την πρώτη στιγμή σιγομουρμούριζαν κρυφά πίσω από τη ράχη μου» έλεγε ο Μάνος Κατράκης υποδυόμενος τον Κρέοντα στην ταινία «Αντιγόνη» του Γιώργου Τζαβέλλα.
«Είμαι απόλυτα βέβαιος», συνέχιζε, «πως αυτοί πληρώσανε τους φύλακες να κάνουν αυτή την πράξη». Ποιος καλύτερος τρόπος να περιγράψει κανείς τις καταγγελίες του Ερντογάν εναντίον του Φετουλάχ Γκιουλέν για τον ρόλο που έπαιξε στο πραξικόπημα – καταγγελία που μάλλον ταιριάζει περισσότερο στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ και την αμερικανική πρεσβεία στην Αγκυρα.
Αυτή η σύγκριση όμως της αρχαίας τραγωδίας με τη σύγχρονη Τουρκία παραλείπει την ουσία της «Αντιγόνης». Ο Σοφοκλής δεν μας ζητά ποτέ να καταδικάσουμε ολοκληρωτικά τον Κρέοντα, ο οποίος δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την ανιψιά του – και το αντίστροφο.
«Φανατικοί» και οι δύο, όπως τους περιέγραφε ο ελληνιστής συγγραφέας Αντρέ Μπονάρ, αποδεικνύουν (συμπλήρωνε ο Καστοριάδης) ότι η μεγαλύτερη τρέλα είναι να αξιώνεις να είσαι σοφός μόνος σου – μόνος φρονείν. Αν λοιπόν ταυτίσουμε τον Κρέοντα με τον Ερντογάν, θα πρέπει να του χαρίσουμε και την Αντιγόνη. Και αυτό δεν το θέλει κανένας.
Ευτυχώς για τους λάτρεις των συγκρίσεων, αρκετές μετέπειτα διασκευές του έργου περιγράφουν έναν Κρέοντα που θυμίζει περισσότερο τον σημερινό πρόεδρο της Τουρκίας.
Τον Φεβρουάριο του 1944, καθώς το Παρίσι βρίσκεται ακόμη υπό ναζιστική κατοχή, οΖαν Ανουίγ ανεβάζει τη δική του «Αντιγόνη», στην οποία η ηρωίδα συμβολίζει την αντίσταση ενώ ο Κρέοντας τους συνεργάτες των κατακτητών. Οι ήρωες δεν αλληλοσυμπληρώνονται (ούτε αλληλοαναιρούνται), αλλά συμβολίζουν το απόλυτο καλό και το απόλυτο κακό.
Λίγα χρόνια αργότερα ο Μπέρτολτ Μπρεχτ παρουσιάζει μια ακόμη «Αντιγόνη», σε ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα του περίφημου επικού θεάτρου. Παρεμβαίνοντας δραστικά στον μύθο, συγκρίνει τον Κρέοντα με τον Χίτλερ και αποκαλύπτει ότι αυτός ευθύνεται για τον πόλεμο με το Αργος (μια ακόμη ενδιαφέρουσα πτυχή για τους εραστές των θεωριών συνωμοσίας που θεωρούν ότι ο Ερντογάν σκηνοθέτησε το εναντίον του πραξικόπημα).
Εδώ ο θεατής είναι υποχρεωμένος να ταυτιστεί με την Αντιγόνη, που συμβολίζει και πάλι την αντίσταση, ενώ βγαίνοντας από το θέατρο οφείλει να βρει τρόπους για να πολεμήσει τους δικούς του Κρέοντες.
Με τις παραστάσεις του Ανουίγ και του Μπρεχτ, λοιπόν, φαίνεται να έχουμε προσεγγίσει πολύ καλύτερα τον Κρέοντα-Ερντογάν. Υπάρχει όμως και μια τρίτη, λιγότερο γνωστή εκδοχή, που ίσως μας φανεί χρήσιμη.
Το 2004, ένα χρόνο μετά την αμερικανική εισβολή και κατάληψη του Ιράκ, ο νομπελίστας συγγραφέας και ποιητής Σέιμους Χίνι παρουσιάζει το έργο του «Ταφή στη Θήβα», στο οποίο συγκρίνει τον Κρέοντα με τον Τζορτζ Μπους. Ο φανατισμός του Θηβαίου ηγεμόνα συνοψίζεται τώρα στη φράση του Αμερικανού προέδρου «όποιος δεν είναι μαζί μας είναι με τους τρομοκράτες».
Παραδόξως ο Ερντογάν δεν θα είχε κανένα πρόβλημα να αποδεχθεί τον τίτλο του Κρέοντα-Μπους. Κυβερνητικοί αξιωματούχοι στην Αγκυρα, μάλιστα, σημείωναν πως το να κατηγορείς τον Ερντογάν (για την αντίδρασή του στο πραξικόπημα) είναι σαν να κατηγορείς τις ΗΠΑ για όσα έκαναν μετά την 11η Σεπτεμβρίου.
Εδώ ακριβώς όμως εντοπίζεται η τραγικότητα στο τουρκικό θέατρο του παραλόγου. Ο Ερντογάν δεν κάνει τίποτα που να μην το έχει δοκιμάσει κάποιος ηγέτης της Δύσης: Ζητά τη θανατική ποινή, που εφαρμόζεται στις ΗΠΑ.
Κήρυξε τη χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης την ημέρα που η γαλλική Εθνοσυνέλευση έδινε παράταση στη δική της κατάσταση εξαίρεσης για άλλους έξι μήνες. Ενίσχυε ακραίους ισλαμιστές στη Συρία, τους οποίους υποστήριζαν αρχικά οι ΗΠΑ και η Γαλλία.
Ο ισλαμιστής Ερντογάν απλώς επαναλαμβάνει στον υπερθετικό βαθμό όσα έμαθε από την κοσμική Δύση για την καταπάτηση της δημοκρατίας. Ο Σοφοκλής δεν θα ήθελε να του χαρίσει τον Κρέοντα. Μόνο ο Κεμάλ Ατατούρκ θα ήταν υπερήφανος γι’ αυτόν.
Διαβάστε
Η Αντιγόνη του Σοφοκλή (εκδόσεις Γκόνη)
Η μπρεχτική εκδοχή της «Αντιγόνης», στην οποία το επικό θέατρο συναντά την αρχαία ελληνική τραγωδία
Άρης Χατζηστεφάνου
Εφημερίδα των Συντακτών 24/07/2016
Δεν υπάρχει χώρα καμιά που να ‘ναι ενός ανθρώπου
Αίμονας
Ωστε δεν θεωρείται η πόλη εκείνου που είναι ο άρχοντάς της;
Κρέοντας
H ιστορία, όπως τη διηγήθηκε ο Σοφοκλής, είναι λίγο-πολύ γνωστή: Ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης, δύο από τα τέσσερα παιδιά του Οιδίποδα, έχουν συμφωνήσει να κυβερνούν εναλλάξ τη Θήβα.
Ο Ετεοκλής όμως αρνείται να παραδώσει τον θρόνο και ο Πολυνείκης φεύγει για το Αργος, απ’ όπου θα οργανώσει εκστρατεία εναντίον της Θήβας. Τα δύο αδέρφια σκοτώνονται σε μεταξύ τους μονομαχία και τον θρόνο καταλαμβάνει ο Κρέοντας, ο οποίος αποφασίζει να θάψει με όλες τις τιμές τον Ετεοκλή – όχι όμως και τον Πολυνείκη. Μόνο η Αντιγόνη θα τολμήσει να τιμήσει τον νεκρό αδερφό της αμφισβητώντας την εξουσία του κράτους.
Πολλοί ήταν αυτοί που θυμήθηκαν τον Κρέοντα όταν ανακοινώθηκε ότι οι νεκροί πραξικοπηματίες της Τουρκίας θα ταφούν χωρίς προσευχές και μάλιστα σε χώρο απ’ όπου «οι πολίτες θα μπορούν να περνάνε για να τους καταριούνται».
Ο κεμαλικός, φιλοαμερικανικός στρατός, θεματοφύλακας ενός τμήματος της τουρκικής αστικής τάξης (Πολυνείκης), σκοτώθηκε στη μάχη και η εξουσία πέρασε ολοκληρωτικά στους εκφραστές νέων ισλαμικών οικονομικών ελίτ που προσφάτως φλερτάρουν έντονα και με τη Ρωσία (Κρέοντας).
Ακόμη και η εμμονή του Ερντογάν ότι περιστοιχίζεται από εχθρούς φαίνεται να έχει καταγραφεί με ακρίβεια από τον Σοφοκλή: «Είναι στην πόλη μερικοί που δεν με χωνεύουν και από την πρώτη στιγμή σιγομουρμούριζαν κρυφά πίσω από τη ράχη μου» έλεγε ο Μάνος Κατράκης υποδυόμενος τον Κρέοντα στην ταινία «Αντιγόνη» του Γιώργου Τζαβέλλα.
«Είμαι απόλυτα βέβαιος», συνέχιζε, «πως αυτοί πληρώσανε τους φύλακες να κάνουν αυτή την πράξη». Ποιος καλύτερος τρόπος να περιγράψει κανείς τις καταγγελίες του Ερντογάν εναντίον του Φετουλάχ Γκιουλέν για τον ρόλο που έπαιξε στο πραξικόπημα – καταγγελία που μάλλον ταιριάζει περισσότερο στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ και την αμερικανική πρεσβεία στην Αγκυρα.
Αυτή η σύγκριση όμως της αρχαίας τραγωδίας με τη σύγχρονη Τουρκία παραλείπει την ουσία της «Αντιγόνης». Ο Σοφοκλής δεν μας ζητά ποτέ να καταδικάσουμε ολοκληρωτικά τον Κρέοντα, ο οποίος δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την ανιψιά του – και το αντίστροφο.
«Φανατικοί» και οι δύο, όπως τους περιέγραφε ο ελληνιστής συγγραφέας Αντρέ Μπονάρ, αποδεικνύουν (συμπλήρωνε ο Καστοριάδης) ότι η μεγαλύτερη τρέλα είναι να αξιώνεις να είσαι σοφός μόνος σου – μόνος φρονείν. Αν λοιπόν ταυτίσουμε τον Κρέοντα με τον Ερντογάν, θα πρέπει να του χαρίσουμε και την Αντιγόνη. Και αυτό δεν το θέλει κανένας.
Ευτυχώς για τους λάτρεις των συγκρίσεων, αρκετές μετέπειτα διασκευές του έργου περιγράφουν έναν Κρέοντα που θυμίζει περισσότερο τον σημερινό πρόεδρο της Τουρκίας.
Τον Φεβρουάριο του 1944, καθώς το Παρίσι βρίσκεται ακόμη υπό ναζιστική κατοχή, οΖαν Ανουίγ ανεβάζει τη δική του «Αντιγόνη», στην οποία η ηρωίδα συμβολίζει την αντίσταση ενώ ο Κρέοντας τους συνεργάτες των κατακτητών. Οι ήρωες δεν αλληλοσυμπληρώνονται (ούτε αλληλοαναιρούνται), αλλά συμβολίζουν το απόλυτο καλό και το απόλυτο κακό.
Λίγα χρόνια αργότερα ο Μπέρτολτ Μπρεχτ παρουσιάζει μια ακόμη «Αντιγόνη», σε ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα του περίφημου επικού θεάτρου. Παρεμβαίνοντας δραστικά στον μύθο, συγκρίνει τον Κρέοντα με τον Χίτλερ και αποκαλύπτει ότι αυτός ευθύνεται για τον πόλεμο με το Αργος (μια ακόμη ενδιαφέρουσα πτυχή για τους εραστές των θεωριών συνωμοσίας που θεωρούν ότι ο Ερντογάν σκηνοθέτησε το εναντίον του πραξικόπημα).
Εδώ ο θεατής είναι υποχρεωμένος να ταυτιστεί με την Αντιγόνη, που συμβολίζει και πάλι την αντίσταση, ενώ βγαίνοντας από το θέατρο οφείλει να βρει τρόπους για να πολεμήσει τους δικούς του Κρέοντες.
Με τις παραστάσεις του Ανουίγ και του Μπρεχτ, λοιπόν, φαίνεται να έχουμε προσεγγίσει πολύ καλύτερα τον Κρέοντα-Ερντογάν. Υπάρχει όμως και μια τρίτη, λιγότερο γνωστή εκδοχή, που ίσως μας φανεί χρήσιμη.
Το 2004, ένα χρόνο μετά την αμερικανική εισβολή και κατάληψη του Ιράκ, ο νομπελίστας συγγραφέας και ποιητής Σέιμους Χίνι παρουσιάζει το έργο του «Ταφή στη Θήβα», στο οποίο συγκρίνει τον Κρέοντα με τον Τζορτζ Μπους. Ο φανατισμός του Θηβαίου ηγεμόνα συνοψίζεται τώρα στη φράση του Αμερικανού προέδρου «όποιος δεν είναι μαζί μας είναι με τους τρομοκράτες».
Παραδόξως ο Ερντογάν δεν θα είχε κανένα πρόβλημα να αποδεχθεί τον τίτλο του Κρέοντα-Μπους. Κυβερνητικοί αξιωματούχοι στην Αγκυρα, μάλιστα, σημείωναν πως το να κατηγορείς τον Ερντογάν (για την αντίδρασή του στο πραξικόπημα) είναι σαν να κατηγορείς τις ΗΠΑ για όσα έκαναν μετά την 11η Σεπτεμβρίου.
Εδώ ακριβώς όμως εντοπίζεται η τραγικότητα στο τουρκικό θέατρο του παραλόγου. Ο Ερντογάν δεν κάνει τίποτα που να μην το έχει δοκιμάσει κάποιος ηγέτης της Δύσης: Ζητά τη θανατική ποινή, που εφαρμόζεται στις ΗΠΑ.
Κήρυξε τη χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης την ημέρα που η γαλλική Εθνοσυνέλευση έδινε παράταση στη δική της κατάσταση εξαίρεσης για άλλους έξι μήνες. Ενίσχυε ακραίους ισλαμιστές στη Συρία, τους οποίους υποστήριζαν αρχικά οι ΗΠΑ και η Γαλλία.
Ο ισλαμιστής Ερντογάν απλώς επαναλαμβάνει στον υπερθετικό βαθμό όσα έμαθε από την κοσμική Δύση για την καταπάτηση της δημοκρατίας. Ο Σοφοκλής δεν θα ήθελε να του χαρίσει τον Κρέοντα. Μόνο ο Κεμάλ Ατατούρκ θα ήταν υπερήφανος γι’ αυτόν.
Διαβάστε
Η Αντιγόνη του Σοφοκλή (εκδόσεις Γκόνη)
Η μπρεχτική εκδοχή της «Αντιγόνης», στην οποία το επικό θέατρο συναντά την αρχαία ελληνική τραγωδία
Άρης Χατζηστεφάνου
Εφημερίδα των Συντακτών 24/07/2016
RSS Feed
