Οι κοινότητες των Ζαπατίστας αποτελούνται από ιθαγενικούς λαούς όπως Τσόλ, Τσοτσίλ, Τσελτάλ, Τοχολαμπάλ, Σόκες με διαφορετικές τοπικές γλώσσες και έθιμα.
Οι Αυτόνομοι Εξεγερμένοι Δήμοι περιλαμβάνουν κοινότητες ,που αποτελούν το 80% των Ιθαγενικών χωριών της Chiapas. Εδαφικά, οι περιοχές στις οποίες πλειοψηφούν οι εξεγερμένοι δεν είναι ενιαίες. Ορισμένες φορές ακόμη και στα πλαίσια ενός δήμου ή μιας κοινότητας στην Τσιάπας συνυπάρχουν Ζαπατίστας και μη Ζαπατίστας.
Ζαπατιστικό Μοντέλο Αυτοοργάνωσης
Από την αρχή οι Ζαπατίστας έστρεψαν την προσοχή τους στην οργάνωση της ζωής των εξεγερμένων κοινοτήτων. Αυτό εντάθηκε όταν διακόπηκε ο διάλογος και στην Τσιάπας άρχισε ο λεγόμενος "πόλεμος χαμηλής έντασης" από την τότε κυβέρνηση του Σεδίγιο.
Οι οργανωτικές δομές των κοινοτήτων που ελέγχουν οι Ζαπατίστας βασίζεται στο μοντέλο της αυτοοργάνωσης με βάση:
- την ιδεολογία που συνδυάζει παραδοσιακές πρακτικές των Μάγια με τον ελευθεριακό κοινοτισμό
- αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες από τα κάτω προς τα πάνω.
- Κοινοτική οργάνωση στηριγμένη στις κοινότητες τα Καρακόλ (Σαλιγκάρι, Κοχύλι) και τους αυτόνομους Δήμους
- Κριτική σκέψη απέναντι στην καπιταλιστική Λερναία Ύδρα
Οι Ζαπατίστας στόχευαν και στοχεύουν πάντα στη διεύρυνση της κοινωνικής βάσης της εξέγερσης, στην οργάνωση της ζωής των εξεγερμένων και στην ανάπτυξη ενός ευρύτατου δικτύου κινημάτων αλληλεγγύης σε όλες τις ηπείρους. Η διεύρυνση της κοινωνικής βάσης πραγματοποιείται σε εθελοντική βάση. Κοινότητες και δήμοι που προσχωρούν στην εξέγερση καταργούν τις παλιές διοικητικές αρχές τους και εκλέγουν νέες.
Η κάθε κοινότητα όπως ήδη αναφέρθηκε-έχει την τοπική της αρχή, η οποία αποτελείται από ανθρώπους της κοινότητας που εκλέγονται με πλειοψηφία από τη συνέλευση της κοινότητας. Οι αρμοδιότητές τους διαρκούν έως 3 μήνες. Η τοπική αρχή λύνει τα τοπικά προβλήματα, αξιολογεί τις ανάγκες και υπερασπίζεται τα δικαιώματα της κοινότητας. Αν κάποιο πρόβλημα δεν λύνεται τοπικά, προωθείται στην αρχή του Αυτόνομου Δήμου στον οποίο είναι οργανωμένη η κοινότητα.
Η αρχή του Δήμου ερευνά το πρόβλημα και όταν υπάρχουν αρκετά στοιχεία τότε παίρνει μια απόφαση, σε συνάρτηση πάντα με τα τοπικά έθιμα και τις συνήθειες της κάθε περιοχής. Αν δεν βρεθεί εδώ λύση, το πρόβλημα προωθείται στο Συμβούλιο Καλής Διακυβέρνησης στο οποίο ανήκει ο δήμος. Όλα τα μέλη των αρχών, από το τοπικό επίπεδο έως και το Συμβούλιο Καλής Διακυβέρνησης, ασχολούνται με τα προβλήματα αυτά με συνείδηση χωρίς κάποιο χρηματικό αντάλλαγμα. Η δικαιοσύνη αποδίδεται χωρίς διαχωρισμούς μεταξύ ανθρώπων, πολιτικών, κομμάτων και θρησκείας. Τα μέλη των αρχών είναι εξίσου γυναίκες και άντρες, με εναλλαγή στις θέσεις.
Η οργάνωση της ζωής των εξεγερμένων αφορά όλους τους βασικούς τομείς: αγροτική παραγωγή, υγεία, εκπαίδευση κ.λπ. Είναι ζήτημα καθοριστικό για την επιβίωση των ανθρώπων, αφού όποια κοινότητα ή δήμος προσχωρεί στην εξέγερση, αυτόματα διακόπτει τις σχέσεις του με την κεντρική διοίκηση και το μεξικάνικο κράτος. Οικονομικοί πόροι ή άλλες διευκολύνσεις από πλευράς κράτους δεν γίνονται δεκτές, είτε σε επίπεδο ομοσπονδιακό είτε σε επίπεδο πολιτείας.
Από το 1994 μέχρι σήμερα, με την εθελοντική εργασία των Ζαπατίστας αλλά και την στήριξη των κινημάτων αλληλεγγύης στην Τσιάπας, οργανώθηκαν συνεταιρισμοί εκμετάλλευσης καφέ και κακάο, άρχισε ο εξηλεκτρισμός βασικών χωριών, χτίστηκαν νοσοκομεία και σχολεία. Ωστόσο, εξακολουθούν να υπάρχουν ανάγκες του πληθυσμού που να είναι ακόμα ανεκπλήρωτες. Οι προσπάθειες οργάνωσης και βελτίωσης της ζωής των ζαπατίστικων πληθυσμών γίνονται σε συνθήκες περικύκλωσης από το στρατό και τους παραστρατιωτικούς, που σε σταθερή βάση επιχειρούν να καταστρέψουν ότι δημιουργείται, από τις καλλιέργειές τους μέχρι τα ίδια τους τα σπίτια.
Όταν οι ιθαγενείς διεκδίκησαν τη γη που δούλευαν για τους γαιοκτήμονες πριν το 94, είχαν να αντιμετωπίσουν δολοφονίες, εκβιασμούς και εξαφανισμούς. Η ανακτημένη γη τώρα δουλεύεται είτε συλλογικά, είτε κοινοτικά, είτε μέσω των συνεταιρισμών και κολεκτίβων. Οι Ζαπατίστας κατάλαβαν ότι η γη είναι η βάση εκμετάλλευσης για τους καπιταλιστές, αλλά ταυτόχρονα είναι και η βάση αντεπίθεσης στον καπιταλισμό. Και πραγματικά, η ζωή τους από την επανάκτηση της γης και μετά έχει αλλάξει.
Για τους Ζαπατίστας ισχύει η αρχή: η γη είναι αυτού που τη δουλεύει. Έτσι ανήκει στα ΚΟΙΝΑ –δηλαδή σε όλους-και δουλεύεται συλλογικά, αποφεύγονται διαμάχες και υπάρχει δικαιοσύνη. Το ότι οι Αυτόνομοι Δήμοι και τα Συμβούλια Καλής Διακυβέρνησης αποφασίζουν για τη γη είναι μια μεγάλη και αληθινή αλλαγή για τους ιθαγενικούς λαούς. Στη γη καλλιεργούν πατάτες, ρύζι, καφέ, φασόλια και καλαμπόκι για εσωτερική κατανάλωση. Έχουν συμφωνήσει να αγαπάνε και να προσέχουν τη φύση, για αυτό κάνουν αναδάσωση, προσέχουν το δάσος, τα ποτάμια, τους βράχους, δεν χρησιμοποιούν φυτοφάρμακα, δεν κόβουν δέντρα χωρίς λόγω, προσέχουν τα μη οργανικά σκουπίδια τους κτλ.
Ο αντικαπιταλιστικός αγώνας των Ζαπατίστας δεν έμεινε μόνο στην απαλλοτρίωση των μέσων παραγωγής, αλλά προχώρησε και στη δημιουργία νέων σχέσεων αυτονομίας. Έχοντας στα χέρια τους τη γη και τον τόπο όπου παράγουν την τροφή τους, γεννιούνται, μεγαλώνουν και συμβιώνουν, οικοδομούν τώρα και άλλα πράγματα, όπως αυτοδιαχειριζόμενα μαγαζιά, αυτόνομα ζαπατιστικά σχολεία, κοινοτικές κλινικές, ενώ αγοράζουν τα απαραίτητα φάρμακα που δεν ιδιοκατασκευάζουν. Επίσης η εργασία συλλογική σε τοπικό επίπεδο κοινότητας και Δήμου, οργανωμένοι σε κολεκτίβες, συλλογικότητες και κοοπερατίβες.
Ο σύγχρονος Κοινοτισμός –και στις αναπτυγμένες χώρες- μπορεί να είναι ταυτόχρονα και «τοπικοποιημένος»(ιθαγενικός) και «οικουμενικός»(διεθνιστικός-κοσμοπολιτικός). Αυτή η σύνδεση του ιθαγενισμού με τον κοσμοπολιτισμό μπορεί να συμβεί και το απέδειξαν πρόσφατα και το Ζαπατίστικο Κίνημα στο Μεξικό και το Κουρδικό Κίνημα στη Ροζάβα της Συρίας.
Τα σημερινά ελλαδικά, αλλά και ευρωπαϊκά εγχειρήματα του πολύμορφου κοινοτικού κινήματος πολλά έχουν να μάθουν από τους ιθαγενικούς λαούς για να εμπλουτίσουν τις δραστηριότητές τους, ώστε να εμπεριέχονται οι δυνατότητες μιας κοινωνίας σε μετακαπιταλιστική μετάβαση, στοιχεία της οποίας έχουν ήδη δημιουργηθεί, εάν και ακόμα ξετυλίγονται και δεν είναι πλήρη.
[1] Από τον Αύγουστο του 2019 οι Ζαπατίστας δημιουργώντας 11 νέα Ζαπατιστικά Κέντρα Αυτόνομης Αντίστασης και Εξέγερσης-CRAREZ έχουν αυτονομήσει συνολικά 43 CRAREZ (12 caracoles -περιφέριες και 31 MAREZ-Αυτόνομοι Δήμοι). Με τα ανακοινωθέντα του Υποδιοικητή Galeano(μέχρι πρότινος Μάρκος) οι Ζαπατίστας περνάνε σε μια νέα εποχή, στην πρώτη γραμμή του αγώνα ενάντια στην κλιματική καταστροφή και τον καπιταλισμό που μας οδηγεί σε αυτήν:
"Η φύση είναι μια ελαστική μεμβράνη που μας επιστρέφει τις πέτρες που της ρίχνουμε με πολλαπλάσια ταχύτητα. Και ο Θάνατος επιστρέφει πάντα όλο και πιο ισχυρός. Ένας πόλεμος διεξάγεται μεταξύ συστήματος και φύσης. Στη σύγκρουση αυτή δεν χωρούν ημίμετρα ή δειλία. Είσαι είτε με το σύστημα είτε με τη φύση. Είτε με τον θάνατο είτε με τη ζωή"