Το ζήτημα δεν πρέπει να μπαίνει, όπως συνήθως μπαίνει, δηλαδή με τη μορφή διλήμματος: ν' αλλάξουμε πρώτα την κοινωνία και στη συνέχεια την εκπαίδευση ή να ξεκινήσουμε πρώτα απ ' την εκπαίδευση. Ο εκπαιδευτικός μηχανισμός είναι απ' τους πιο βασικούς μηχανισμούς της υπάρχουσας κοινωνίας. Σε μια θεωρία και μια πρόταση για τη μετάβαση σε μια διαφορετική οργάνωση της κοινωνίας, πρέπει να κατέχει σημαντική θέση η θεωρία για τη δομή της εκπαίδευσης σ' αυτήν. Και όχι μόνο αυτό.
Καθώς είναι απαραίτητη η πρακτική για τη δημιουργία των σπερμάτων των δομών αυτής της κοινωνίας της μετάβασης από τώρα, έτσι είναι απαραίτητη και μια ανάλογη πρακτική για τη δημιουργία του πλαισίου και των κατευθύνσεων, που θα πάρει η εκπαίδευση από τώρα.
Το ερώτημα για εμάς είναι: τι είναι πραγματικά η ανθρώπινη ζωή; Αυτό είναι το σημείο εκκίνησης για το ζήτημα της εκπαίδευσης. «Γιατί από το ερώτημα για τη «ζωή» αποκαλύπτεται αν η ανάγνωση, η γραφή, οι υπολογισμοί και οι τεχνικές γνώσεις είναι οι πιο σημαντικές δεξιότητες για τον άνθρωπο. Ή ίσως, μάλλον το πιο σημαντικό, είναι η ανάπτυξη της φαντασίας, της ενεργητικότητας, του θάρρους, της αυτοπεποίθησης κ.λπ.; Και από αυτό το ερώτημα οδηγούμαστε στο ζήτημα των απαραίτητων συνθηκών και του πλαισίου, καθώς και των προτεραιοτήτων που θέτει αυτό το πλαίσιο.
Εμείς, σε αυτό το βιβλίο, προτείνουμε ως γενικότερο πλαίσιο την κοινοτική οργάνωση της κοινωνίας- ως μορφή αυτοδιακυβέρνησης, χωρίς κεντρικό κράτος, αλλά με θεσμούς άμεσης δημοκρατίας των συνελεύσεων και των ανακλητών εκπροσώπων με βάση τις κοινότητες και τους δήμους, σε μια πορεία μετάβασης προς την δημοκρατική ομοσπονδιακή κοινοπολιτεία. Αυτό θα είναι και το πλαίσιο για την παιδεία της μετάβασης.
Η εκπαίδευση στα πλαίσια της μετάβασης.
Στο παραπάνω πλαίσιο μετάβασης, ο στρατηγικός στόχος δεν μπορεί παρά να είναι η κατάργηση του σχολείου σαν «ξέχωρου σώματος», η κοινωνικοποίηση της εκπαίδευσης και η ενσωμάτωσή της στην κοινωνική ζωή -σε ισορροπία με τη φύση - και στην παραγωγική διαδικασία, κάτω από τον έλεγχο των πολιτών και των άμεσων παραγωγών[1].
Αυτό θα πετύχει πλέρια σε μια κοινωνία συνειδητή σε τέτοιο βαθμό που θα είναι πραγματικά ικανή για παιδεία χωρίς να στηρίζεται στη διαμεσολάβηση του «ειδικού» δασκάλου - καθηγητή - εκπαιδευτή. Στη φάση της μετάβασης όμως, σχολείο θα χρειαστεί σίγουρα. Το τι είδους σχολείο βέβαια είναι αποφασιστικής σημασίας. Από μέσο αναπαραγωγής της υπάρχουσας ταξικής διαστρωμάτωσης πρέπει να γίνει μέσο οικοδόμησης αταξικού ανθρώπου - κοινωνίας.
Έτσι η κατεύθυνση πρέπει να είναι το σπάσιμο του στεγανού του σχολείου και η οπτική που είναι γνωστή σαν «σχολείο χωρίς σχολείο»[2], που θα κλιμακώνεται απ' την κατώτερη προς την ανώτερη βαθμίδα, κάτω απ' την αρχή : «η κατάλληλη ώρα για να μάθεις κάτι, είναι όταν το χρειαστείς άμεσα».
Βέβαια για να μπορεί κανείς να μάθει κάτι την ώρα που το χρειάζεται πρέπει να υπάρχει δίπλα του και ο κάτοχος της ανάλογης γνώσης εκείνη τη στιγμή.
Αυτός θα είναι ο εκπαιδευτής- επιστήμονας - ειδικός κ.λπ., γενικά ο φορέας της κατάλληλης εξειδικευμένης γνώσης, μαζί με όλη την αντίστοιχη και απαραίτητη υποδομή (εργαστήριο, ερευνητικό κέντρο κ.λπ.). Μ' αυτή την έννοια, η σχέση εκπαιδευτού - εκπαιδευόμενων θα είναι σχέση ανταλλαγής εμπειρίας από διαφορετικά επίπεδα και ο καθένας θα κρίνεται απ' το πρακτικό αποτέλεσμα και την κοινωνική σημασία των προτάσεων και των απόψεών του στην αντιμετώπιση των διαφόρων προβλημάτων, είτε της παραγωγής, είτε των σχέσεων με το φυσικό περιβάλλον, είτε των κοινωνικών και πολιτικών σχέσεων.
Σ' έ να τέτοιο σύστημα πραγματικών σχέσεων στην παραγωγική διαδικασία και την κοινωνική ζωή, ο κοινωνικός έλεγχος απ' τους πολίτες και τις κοινότητές τους θα είναι δυνατός και έτσι η τάση των ειδικών στο να αναδεικνύονται σε ιδιαίτερη κοινωνική κατηγορία με άμεσες επιπτώσεις στην πολιτική εξουσία, θα εξασθενίζει συνεχώς.
Αλλά όχι μόνο αυτό. Σ' ένα τέτοιο σύστημα, θα μπορεί η κοινωνία-οργανωμένη σε κοινότητες και στη βάση του κοινοτικού ομοσπονδισμού- να γίνεται συλλογικός κάτοχος κοινωνικά χρήσιμης γνώσης κι όχι άχρηστης ή επικίνδυνης για αυτήν, πράγμα που συμβαίνει σήμερα σε μεγάλο ποσοστό, με τις εφαρμοζόμενες τεχνολογίες.
Ο εκπαιδευόμενος θα αποχτάει γνώσεις όχι πια με το σκεφτικό ότι μπορεί κάποτε να του χρειαστούν. Ο εκπαιδευτής – ειδικός θα αισθάνεται και ο ίδιος δημιουργός και συμμέτοχος κι όχι απλός «μεταδότης» γνώσεων. Έτσι η σημερινή διάσπαση της
πνευματικής και χειρωνακτικής εργασίας σιγά - σιγά θα αμβλύνεται.
Τα παραπάνω ανταποκρίνονται περισσότερο στην ανώτερη βαθμίδα της εκπαίδευσης, που όπως γίνεται αντιληπτό θα είναι συνεχής και στην περίοδο της ενηλικίωσης, αλλά έξω απ' ένα θεσμό τύπου Πανεπιστημίου. Όμως για τη νέα γενιά θα ήταν απαραίτητο ένας ξέχωρος εκπαιδευτικός μηχανισμός με ένα πρόγραμμα σπουδών που θα οργάνωνε φυσικά, εκτός των άλλων, και τη συμμετοχή της νέας γενιάς στην ενεργό κοινωνική και οικονομική ζωή.
Το σχολείο της μετάβασης που προτείνουμε
Κάθε οργανωμένο κύτταρο ζωής (π.χ. κοινότητα καταναλωτών, αστική ή αγροτική κοινότητα, εργοστάσιο, αγροτική φάρμα, κοινότητα ψαράδων, νοσοκομείο, εκδοτικός οργανισμός, στούντιο τηλεόρασης, καλλιτεχνικό εργαστήρι, ψηφιακή κοινότητα «ομότιμης παραγωγής» κ.λπ.), θα είχε το σχολείο του, απ' όπου η ν.γ.-εκ περιτροπής- θα μπορούσε να περάσει για ένα χρονικό διάστημα. (Υποχρεωτικά ίσως, αλλά όχι απαραίτητα με την ίδια σειρά). Το σχολείο αυτό θα ήταν οργανωμένο συλλογικά απ ' τους μαθητές, τους δασκάλους - καθηγητές και τους εκπροσώπους του εξωτερικού οργανωμένου κοινωνικού κυττάρου και θα λειτουργούσε με αυτοδιαχείριση. Περνώντας λοιπόν η ν.γ. απο μια σειρά τέτοιων σχολείων θα αποχτούσε μία εμπειρία απ ' όλες τις κοινωνικές δραστηριότητες και ταυτόχρονα θα τις μελετούσε, θα τις κριτίκαρε και θα τις γενίκευε ολοκληρώνοντάς τες.
Η διδασκαλία δηλαδή δε θα είναι μόνο εμπειρική, αλλά θα επεξεργάζεται τις εμπειρίες με τη μέθοδο της ανάπτυξης κριτικού πνεύματος και κριτικής αντιμετώπισης των πάντων απ' τα παιδιά. Και δω θα παίζουν ρόλο οι δάσκαλοι -καθηγητές. Επίσης η διδασκαλία δεν θα είναι οργανωμένη στη βάση μαθημάτων, γιατί η ίδια η ζωή θα πρέπει να βιώνεται στο σχολείο και επειδή αυτή είναι μια αδιάσπαστη ολότητα δεν μπορούμε να τη διασπάσουμε σε «μαθήματα».
Οι ομάδες των μαθητών (στο βαθμό που θα υπάρχουν «τάξεις» θα σχηματίζονται στη βάση της ηλικίας) μαζί με το δάσκαλο - καθηγητή, συμμετέχοντας στη δραστηριότητα της επιμέρους οργανωμένης κοινότητας των άμεσων παραγωγών θα διδάσκονται όχι
μόνο απ ' το δάσκαλο - καθηγητή, αλλά και απ ' τους άμεσους παραγωγούς, τους οποίους ταυτόχρονα θα βοηθάνε. Έτσι σ 'αυτή τη διαδικασία, ο άμεσος παραγωγός γίνεται και ο ίδιος εκπαιδευτής της ν.γ. Ο δάσκαλος - καθηγητής θα διδάσκει τους μαθητές, θα διδάσκεται απ' τους άμεσους παραγωγούς και ειδικούς και συμμετέχοντας, θα αισθάνεται και αυτός δημιουργός κι όχι μόνο «μεταδότης» γνώσεων. Οι δε γνώσεις θα κρίνονται για τη σημασία τους στην πράξη.
Οι μαθητές θα διδάσκονται σε κάθε θέμα ακολουθώντας π.χ. 3 φάσεις :
α ) Φάση «ανάλυσης - μύησης» με τη βοήθεια των δασκάλων, καθηγητών και των άμεσων παραγωγών στον τόπο της παραγωγής(π.χ. σε ένα αγρόκτημα ή μια ψηφιακή κοινότητα ομότιμης παραγωγής γνώσης) και της κοινωνικής-πολιτικής ζωής(π.χ. συνέλευση μιας κοινότητας) ή στον τόπο ενός οικοσυστήματος, όπου βιολόγοι μελετούν τους κύκλους της ζωής και της φύσης(π.χ. σε ένα ποτάμι, ένα δάσος, μια λίμνη κ.λπ). Γενικά στο «πεδίο».
β) Φάση «μίμησης - αναπαραγωγής» απ ' τους μαθητές στον ίδιο τον τόπο δουλειάς ή του «πεδίου», βοηθούμενοι απ ' τους παραπάνω
γ ) Φάση «σύνθεσης - δόμησης - παραγωγικής δημιουργικής εργασίας», απ ' τους μαθητές, όχι κατ' ανάγκην στο «πεδίο», αλλά στα εργαστήρια ή σπουδαστήρια του σχολείου, όπου θα ταξινομούν και θα οργανώνουν τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματα της δουλειάς και έρευνάς τους με τη βοήθεια των δασκάλων –καθηγητών και σε συλλογική βάση.
Είναι φανερό ότι σε μια τέτοια διαδικασία μάθησης δε θα υπάρχουν εξετάσεις, ούτε βαθμολογία (έκτος ίσως απ' τη συλλογική). Το κριτήριο θα είναι το κοινωνικά χρήσιμο και δημιουργικό αποτέλεσμα της εργασίας των μαθητών. Επίσης ο «επαγγελματικός προσανατολισμός» με τη σημερινή μορφή δε θα υπάρχει . Περνώντας από μια τέτοια διαδικασία μάθησης ο νέος ή η νέα- σύμφωνα με τις ατομικές τους κλίσεις και τις συλλογικές κοινωνικές ανάγκες, που θα του γίνονται καθαρές στη σχολική κοινότητα- θα είναι ήδη σε θέση να διαπιστώσει ποια ειδίκευση θέλει και σε ποιο πεδίο της παραγωγής θα θέλει να γίνει άμεσος παραγωγός (για παράδειγμα δε θα υπάρχει η ειδίκευση του ιστορικού ή του καλλιτέχνη, γιατί ο καθένας θα μπορεί να είναι τέτοιος).
Μια τέτοια απόφαση από τους νέους-ες θα είναι εντελώς αποδεσμευμένη απ' τα σημερινά κριτήρια επιλογής επαγγελμάτων στη βάση του κοινωνικού ρόλου και των κοινωνικών προνομίων, που κουβαλάνε μαζί τους τα επαγγέλματα (π.χ. θα γίνει κάποιος γιατρός επειδή θα του αρέσει πραγματικά και θα χρειάζονται γιατροί, κι όχι γιατί σα γιατρός αργότερα θα τα «οικονομήσει» γερά).
Η κατεύθυνση αυτή εξασφαλίζει σε μεγάλο βαθμό το ξεπέρασμα του σημερινού πολιτικο-ιδεολογικού διλήμματος για το ποιος δηλαδή θα είναι ο κεντρικός άξονας της εκπαίδευσης: η ένταξη του ανθρώπου στη φύση σε ισορροπία με τα οικοσυστήματα και τις άλλες μορφές ζωής ή ο «τεχνοκρατισμός - επιστημονισμός» και η κυριαρχία του ανθρώπου επί της φύσης; Στο κέντρο το άτομο με τις ατομικές ανάγκες του ή η κοινότητά του και οι συλλογικά διαμορφωμένες ανάγκες της;
Η αντίθεση των 2 αυτών αντιλήψεων μπορεί και ξεπερνιέται στα πλαίσια αυτής της διαδικασίας ως εξής: το παιδί - άτομο είναι το κέντρο της παιδαγωγικής διαδικασίας, όχι όμως η αρχή της. Δεν ξεκινάμε απ ' αυτό, αλλά φθάνουμε σ ' αυτό (το παιδί) και τις ανάγκες του, ξεκινώντας απ' το περιβάλλον και την κοινότητα.
Το άτομο έχει ένα πλατύ τομέα ατομικής πρωτοβουλίας και δραστηριότητας και μπορεί ενεργά να συμμετέχει σε ένα συλλογικό σύστημα ατομικής συναίνεσης ( του οποίου οι βάσεις βέβαια συνεχώς θα αμφισβητούνται απ'τη γενικότερη πολιτική πάλη). Η αντίθεση ατομικών - κοινωνικών αναγκών ξεπερνιέται μέσα στα πλαίσια των δυνατοτήτων και των ορίων που βάζει το πλανητικό και το τοπικό οικοσύστημα. Οι δε φυσικές, έμφυτες κλίσεις που έχει το παιδί (και άρα τα ενδιαφέροντά του), βρίσκονται περισσότερο σε συμφωνία παρά σ' αντίθεση με τη συνείδηση του ανθρώπου της αταξικής κοινωνίας και τις δυνατότητες που προσφέρει η φύση με την εξέλιξή της και την ομορφιά της. Ο νέος άνθρωπος είναι ικανός για όλων των ειδών τις δραστηριότητες και μπορεί να εκπαιδευτεί σ' οποιοδήποτε κλάδο, αρκεί να το θέλει και να το καθορίζει ο ίδιος. Οι ικανότητες και τα ενδιαφέροντα-όσο μεγαλώνει- εξαρτώνται όλο και περισσότερο από τις δραστηριότητες που επιτελούν οι άνθρωποι στον περίγυρο του κοινωνικού και φυσικού του περιβάλλοντος.
Το πρόγραμμα μιας τέτοιας εκπαίδευσης της ν.γ. μπορεί να καθοριστεί κεντρικά από την ομοσπονδία για όλα τα σχολεία, μόνο όταν αφορά στις κεντρικές κατευθύνσεις. Δε μπορεί και δεν πρέπει να είναι λεπτομερειακό και αυστηρά καθορισμένο, θα συγκεκριμενοποιείται και θα εμπλουτίζεται για κάθε σχολείο απ' την κάθε επιμέρους κοινότητα και δήμο, σύμφωνα με τις τοπικές ανάγκες και ιδιαιτερότητες. Για αυτό μιλάμε και για τοπικοποίηση της εκπαίδευσης
Αυτό σημαίνει ότι το κάθε επιμέρους σχολείο θα είναι κάτω από τον έλεγχο της επιμέρους κοινότητας, σε άμεση σχέση βέβαια με τα συμβούλια συντονισμού της
πολιτικής της «ομοσπονδίας δήμων και κοινοτήτων» ή όποιας άλλης πολιτικής μορφής πάρει η κοινωνία της μετάβασης.
Το αν θα είναι ουσιαστικά δυνατός αυτός ο έλεγχος, θα εξαρτηθεί πολύ απ ' το ποια κατεύθυνση θα πάρει η ανάπτυξη της ίδιας της οικονομίας και της τεχνολογίας, απ ' το ποια μορφή οργάνωσης της εργασίας και της ενεργού κοινωνικής ζωής θα επικρατήσει, απ ' το ποια μορφή διαχείρισης και πολιτικής εξουσίας θα υλοποιηθεί και στις «μικρές σχέσεις» (επί μέρους κοινότητα) και στις «μεγάλες σχέσεις» (κοινωνία). Η αντιπαράθεση και η επιλογή που θα επικρατήσει σ' αυτά τα σημεία θα είναι αποφασιστική και για την κατεύθυνση που θα πάρει το σχολείο.
Το πρόβλημα λοιπόν και για την εκπαίδευση στην κοινωνία της μετάβασης είναι και θα παραμένει καθαρά πολιτικό. Θα κριθεί, όπως και οι άλλοι θεσμοί, απ ' την πολιτική πάλη που θα διεξάγεται όλη την περίοδο μετάβασης. Η κοινωνικοποίηση-τοπικοποίηση της εκπαίδευσης κατά τη μετάβαση θα συνδέεται με το βαθμό κοινωνικοποίησης-τοπικοποίησης της οικονομίας της μετάβασης, με το βαθμό εφαρμογής της άμεσης δημοκρατίας στην κοινωνική και πολιτική καθημερινότητα των πολιτών, καθώς και με το βαθμό ανάπτυξης της αυτοοργάνωσης, της αυτοδιαχείρησης και της αυτοδιακυβέρνησης σε όλα τα επίπεδα. Θα συνδέεται με τον βαθμό ανάπτυξης του απαραίτητου για όλα αυτά νέου ανθρωπολογικού τύπου[3]
Τα πρώτα βήματα προς αυτή την κατεύθυνση από τώρα, μπορεί να τα κάνει ένα κίνημα χειραφετητικής εκπαίδευσης από εκπαιδευτικούς-μαθητές-φοιτητές, που θα συνδεθούν με τα ήδη υπάρχοντα εγχειρήματα της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας, με τις ήδη υπάρχουσες χωρικές(και διαδικτύου) αμεσοδημοκρατικές κοινότητες-συλλογικότητες, με τα δρώντα κοινωνικά-οικολογικά δίκτυα, με τα αγροκτήματα και τους βιότοπους(σχολεία της φύσης)[4], με τις συνελεύσεις κ.λπ., ώστε να αποτελούν αυτά ήδη μέρος του «πεδίου» εκπαίδευσης. Από την άλλη, όλα αυτά- τα ήδη υπάρχοντα και τα συνεχώς νέα δημιουργούμενα-εγχειρήματα και δομές, θα χρειασθεί να θέσουν και τις βάσεις μετάδοσης της -παραγόμενης στα πλαίσιά τους-γνώσης και πρακτικής εμπειρίας προς τα σχολεία που θα τα επισκέπτονται. Θα χρειασθεί δηλαδή να αποκατασταθεί μια διασύνδεση αυτών των κοινωνικοπολιτικών εγχειρημάτων και δομών με το κίνημα της χειραφετητικής εκπαίδευσης στην πορεία μετάβασης.
Αυτή η διασύνδεση θα μετατρέπει σιγά-σιγά το υπάρχον σχολείο σε χώρο άσκησης στην αυτοδιαχείρηση και τον αυτοκαθορισμό με την σχολική κοινότητα( μαθητές, καθηγητές-δάσκαλοι, γονείς) να αποφασίζει για τα σημαντικά της σχολικής ζωής. Το ίδιο και με την πανεπιστημιακή κοινότητα για την πανεπιστημιακή ζωή και τις σπουδές.
[1] Άμεσοι παραγωγοί: δεν θεωρούνται μόνο οι εργάτες στο εργοστάσιο ή οι αγρότες στο αγρόκτημα, αλλά και αυτοί που παράγουν σ' άλλα πεδία της παραγωγής όπως π.χ. της κουλτούρας και τέχνης -λογοτέχνες, ζωγράφοι κ λ π . - ή των μέσων επικοινωνίας-κινηματογραφιστές, ηθοποιοί, δημοσιογράφοι κ λ π . Οι άμεσοι παραγωγοί θα έχουν μία ειδίκευση, θα είναι δηλαδή φορείς μιας εξειδικευμένης γνώσης για να μπορεί να στηρίζεται ένας κοινωνικά αναγκαίος τεχνικός καταμερισμός της εργασίας. Όμως δε θα είναι υποταγμένοι στον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας με την έννοια ότι όλη η πορεία της ζωής τους θα είναι υποταγμένη σε επί μέρους ειδικευμένες λειτουργίες, αλλά θα είναι ολόπλευρα αναπτυγμένοι και ολοκληρωμένοι άνθρωποι-τα «πρόσωπα»-θεμελιωμένα στην ενότητα των συνθηκών ζωής και εργασίας.
[2] Στην ταινία "CaRabA - μια ζωή χωρίς σχολείο" , δίνεται μια εικόνα για έναν κόσμο που είναι οργανωμένος χωρίς σχολείο.
[3] Βλέπε το βιβλίο μας «Ο ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΑΝΑΠΤΥΞΗΣ-ΤΟΠΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ»
[4] «Το Σχολείο στη Φύση» στοχεύει στην κατάκτηση της γνώσης μέσα από την ενεργό συμμετοχή του παιδιού και την οικοδόμηση μιας θεμελιακής και βιώσιμης σχέσης με το φυσικό περιβάλλον, διευρύνοντας την κριτική του σκέψη, καλλιεργώντας την δημιουργικότητα, την ενσυναίσθηση, την αυτονόμηση αλλά και την δημιουργική συνεργασία μέσα από τα άπειρα ερεθίσματα που μπορεί να προσφέρει κάθε φυσικό οικοσύστημα.
Καθώς είναι απαραίτητη η πρακτική για τη δημιουργία των σπερμάτων των δομών αυτής της κοινωνίας της μετάβασης από τώρα, έτσι είναι απαραίτητη και μια ανάλογη πρακτική για τη δημιουργία του πλαισίου και των κατευθύνσεων, που θα πάρει η εκπαίδευση από τώρα.
Το ερώτημα για εμάς είναι: τι είναι πραγματικά η ανθρώπινη ζωή; Αυτό είναι το σημείο εκκίνησης για το ζήτημα της εκπαίδευσης. «Γιατί από το ερώτημα για τη «ζωή» αποκαλύπτεται αν η ανάγνωση, η γραφή, οι υπολογισμοί και οι τεχνικές γνώσεις είναι οι πιο σημαντικές δεξιότητες για τον άνθρωπο. Ή ίσως, μάλλον το πιο σημαντικό, είναι η ανάπτυξη της φαντασίας, της ενεργητικότητας, του θάρρους, της αυτοπεποίθησης κ.λπ.; Και από αυτό το ερώτημα οδηγούμαστε στο ζήτημα των απαραίτητων συνθηκών και του πλαισίου, καθώς και των προτεραιοτήτων που θέτει αυτό το πλαίσιο.
Εμείς, σε αυτό το βιβλίο, προτείνουμε ως γενικότερο πλαίσιο την κοινοτική οργάνωση της κοινωνίας- ως μορφή αυτοδιακυβέρνησης, χωρίς κεντρικό κράτος, αλλά με θεσμούς άμεσης δημοκρατίας των συνελεύσεων και των ανακλητών εκπροσώπων με βάση τις κοινότητες και τους δήμους, σε μια πορεία μετάβασης προς την δημοκρατική ομοσπονδιακή κοινοπολιτεία. Αυτό θα είναι και το πλαίσιο για την παιδεία της μετάβασης.
Η εκπαίδευση στα πλαίσια της μετάβασης.
Στο παραπάνω πλαίσιο μετάβασης, ο στρατηγικός στόχος δεν μπορεί παρά να είναι η κατάργηση του σχολείου σαν «ξέχωρου σώματος», η κοινωνικοποίηση της εκπαίδευσης και η ενσωμάτωσή της στην κοινωνική ζωή -σε ισορροπία με τη φύση - και στην παραγωγική διαδικασία, κάτω από τον έλεγχο των πολιτών και των άμεσων παραγωγών[1].
Αυτό θα πετύχει πλέρια σε μια κοινωνία συνειδητή σε τέτοιο βαθμό που θα είναι πραγματικά ικανή για παιδεία χωρίς να στηρίζεται στη διαμεσολάβηση του «ειδικού» δασκάλου - καθηγητή - εκπαιδευτή. Στη φάση της μετάβασης όμως, σχολείο θα χρειαστεί σίγουρα. Το τι είδους σχολείο βέβαια είναι αποφασιστικής σημασίας. Από μέσο αναπαραγωγής της υπάρχουσας ταξικής διαστρωμάτωσης πρέπει να γίνει μέσο οικοδόμησης αταξικού ανθρώπου - κοινωνίας.
Έτσι η κατεύθυνση πρέπει να είναι το σπάσιμο του στεγανού του σχολείου και η οπτική που είναι γνωστή σαν «σχολείο χωρίς σχολείο»[2], που θα κλιμακώνεται απ' την κατώτερη προς την ανώτερη βαθμίδα, κάτω απ' την αρχή : «η κατάλληλη ώρα για να μάθεις κάτι, είναι όταν το χρειαστείς άμεσα».
Βέβαια για να μπορεί κανείς να μάθει κάτι την ώρα που το χρειάζεται πρέπει να υπάρχει δίπλα του και ο κάτοχος της ανάλογης γνώσης εκείνη τη στιγμή.
Αυτός θα είναι ο εκπαιδευτής- επιστήμονας - ειδικός κ.λπ., γενικά ο φορέας της κατάλληλης εξειδικευμένης γνώσης, μαζί με όλη την αντίστοιχη και απαραίτητη υποδομή (εργαστήριο, ερευνητικό κέντρο κ.λπ.). Μ' αυτή την έννοια, η σχέση εκπαιδευτού - εκπαιδευόμενων θα είναι σχέση ανταλλαγής εμπειρίας από διαφορετικά επίπεδα και ο καθένας θα κρίνεται απ' το πρακτικό αποτέλεσμα και την κοινωνική σημασία των προτάσεων και των απόψεών του στην αντιμετώπιση των διαφόρων προβλημάτων, είτε της παραγωγής, είτε των σχέσεων με το φυσικό περιβάλλον, είτε των κοινωνικών και πολιτικών σχέσεων.
Σ' έ να τέτοιο σύστημα πραγματικών σχέσεων στην παραγωγική διαδικασία και την κοινωνική ζωή, ο κοινωνικός έλεγχος απ' τους πολίτες και τις κοινότητές τους θα είναι δυνατός και έτσι η τάση των ειδικών στο να αναδεικνύονται σε ιδιαίτερη κοινωνική κατηγορία με άμεσες επιπτώσεις στην πολιτική εξουσία, θα εξασθενίζει συνεχώς.
Αλλά όχι μόνο αυτό. Σ' ένα τέτοιο σύστημα, θα μπορεί η κοινωνία-οργανωμένη σε κοινότητες και στη βάση του κοινοτικού ομοσπονδισμού- να γίνεται συλλογικός κάτοχος κοινωνικά χρήσιμης γνώσης κι όχι άχρηστης ή επικίνδυνης για αυτήν, πράγμα που συμβαίνει σήμερα σε μεγάλο ποσοστό, με τις εφαρμοζόμενες τεχνολογίες.
Ο εκπαιδευόμενος θα αποχτάει γνώσεις όχι πια με το σκεφτικό ότι μπορεί κάποτε να του χρειαστούν. Ο εκπαιδευτής – ειδικός θα αισθάνεται και ο ίδιος δημιουργός και συμμέτοχος κι όχι απλός «μεταδότης» γνώσεων. Έτσι η σημερινή διάσπαση της
πνευματικής και χειρωνακτικής εργασίας σιγά - σιγά θα αμβλύνεται.
Τα παραπάνω ανταποκρίνονται περισσότερο στην ανώτερη βαθμίδα της εκπαίδευσης, που όπως γίνεται αντιληπτό θα είναι συνεχής και στην περίοδο της ενηλικίωσης, αλλά έξω απ' ένα θεσμό τύπου Πανεπιστημίου. Όμως για τη νέα γενιά θα ήταν απαραίτητο ένας ξέχωρος εκπαιδευτικός μηχανισμός με ένα πρόγραμμα σπουδών που θα οργάνωνε φυσικά, εκτός των άλλων, και τη συμμετοχή της νέας γενιάς στην ενεργό κοινωνική και οικονομική ζωή.
Το σχολείο της μετάβασης που προτείνουμε
Κάθε οργανωμένο κύτταρο ζωής (π.χ. κοινότητα καταναλωτών, αστική ή αγροτική κοινότητα, εργοστάσιο, αγροτική φάρμα, κοινότητα ψαράδων, νοσοκομείο, εκδοτικός οργανισμός, στούντιο τηλεόρασης, καλλιτεχνικό εργαστήρι, ψηφιακή κοινότητα «ομότιμης παραγωγής» κ.λπ.), θα είχε το σχολείο του, απ' όπου η ν.γ.-εκ περιτροπής- θα μπορούσε να περάσει για ένα χρονικό διάστημα. (Υποχρεωτικά ίσως, αλλά όχι απαραίτητα με την ίδια σειρά). Το σχολείο αυτό θα ήταν οργανωμένο συλλογικά απ ' τους μαθητές, τους δασκάλους - καθηγητές και τους εκπροσώπους του εξωτερικού οργανωμένου κοινωνικού κυττάρου και θα λειτουργούσε με αυτοδιαχείριση. Περνώντας λοιπόν η ν.γ. απο μια σειρά τέτοιων σχολείων θα αποχτούσε μία εμπειρία απ ' όλες τις κοινωνικές δραστηριότητες και ταυτόχρονα θα τις μελετούσε, θα τις κριτίκαρε και θα τις γενίκευε ολοκληρώνοντάς τες.
Η διδασκαλία δηλαδή δε θα είναι μόνο εμπειρική, αλλά θα επεξεργάζεται τις εμπειρίες με τη μέθοδο της ανάπτυξης κριτικού πνεύματος και κριτικής αντιμετώπισης των πάντων απ' τα παιδιά. Και δω θα παίζουν ρόλο οι δάσκαλοι -καθηγητές. Επίσης η διδασκαλία δεν θα είναι οργανωμένη στη βάση μαθημάτων, γιατί η ίδια η ζωή θα πρέπει να βιώνεται στο σχολείο και επειδή αυτή είναι μια αδιάσπαστη ολότητα δεν μπορούμε να τη διασπάσουμε σε «μαθήματα».
Οι ομάδες των μαθητών (στο βαθμό που θα υπάρχουν «τάξεις» θα σχηματίζονται στη βάση της ηλικίας) μαζί με το δάσκαλο - καθηγητή, συμμετέχοντας στη δραστηριότητα της επιμέρους οργανωμένης κοινότητας των άμεσων παραγωγών θα διδάσκονται όχι
μόνο απ ' το δάσκαλο - καθηγητή, αλλά και απ ' τους άμεσους παραγωγούς, τους οποίους ταυτόχρονα θα βοηθάνε. Έτσι σ 'αυτή τη διαδικασία, ο άμεσος παραγωγός γίνεται και ο ίδιος εκπαιδευτής της ν.γ. Ο δάσκαλος - καθηγητής θα διδάσκει τους μαθητές, θα διδάσκεται απ' τους άμεσους παραγωγούς και ειδικούς και συμμετέχοντας, θα αισθάνεται και αυτός δημιουργός κι όχι μόνο «μεταδότης» γνώσεων. Οι δε γνώσεις θα κρίνονται για τη σημασία τους στην πράξη.
Οι μαθητές θα διδάσκονται σε κάθε θέμα ακολουθώντας π.χ. 3 φάσεις :
α ) Φάση «ανάλυσης - μύησης» με τη βοήθεια των δασκάλων, καθηγητών και των άμεσων παραγωγών στον τόπο της παραγωγής(π.χ. σε ένα αγρόκτημα ή μια ψηφιακή κοινότητα ομότιμης παραγωγής γνώσης) και της κοινωνικής-πολιτικής ζωής(π.χ. συνέλευση μιας κοινότητας) ή στον τόπο ενός οικοσυστήματος, όπου βιολόγοι μελετούν τους κύκλους της ζωής και της φύσης(π.χ. σε ένα ποτάμι, ένα δάσος, μια λίμνη κ.λπ). Γενικά στο «πεδίο».
β) Φάση «μίμησης - αναπαραγωγής» απ ' τους μαθητές στον ίδιο τον τόπο δουλειάς ή του «πεδίου», βοηθούμενοι απ ' τους παραπάνω
γ ) Φάση «σύνθεσης - δόμησης - παραγωγικής δημιουργικής εργασίας», απ ' τους μαθητές, όχι κατ' ανάγκην στο «πεδίο», αλλά στα εργαστήρια ή σπουδαστήρια του σχολείου, όπου θα ταξινομούν και θα οργανώνουν τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματα της δουλειάς και έρευνάς τους με τη βοήθεια των δασκάλων –καθηγητών και σε συλλογική βάση.
Είναι φανερό ότι σε μια τέτοια διαδικασία μάθησης δε θα υπάρχουν εξετάσεις, ούτε βαθμολογία (έκτος ίσως απ' τη συλλογική). Το κριτήριο θα είναι το κοινωνικά χρήσιμο και δημιουργικό αποτέλεσμα της εργασίας των μαθητών. Επίσης ο «επαγγελματικός προσανατολισμός» με τη σημερινή μορφή δε θα υπάρχει . Περνώντας από μια τέτοια διαδικασία μάθησης ο νέος ή η νέα- σύμφωνα με τις ατομικές τους κλίσεις και τις συλλογικές κοινωνικές ανάγκες, που θα του γίνονται καθαρές στη σχολική κοινότητα- θα είναι ήδη σε θέση να διαπιστώσει ποια ειδίκευση θέλει και σε ποιο πεδίο της παραγωγής θα θέλει να γίνει άμεσος παραγωγός (για παράδειγμα δε θα υπάρχει η ειδίκευση του ιστορικού ή του καλλιτέχνη, γιατί ο καθένας θα μπορεί να είναι τέτοιος).
Μια τέτοια απόφαση από τους νέους-ες θα είναι εντελώς αποδεσμευμένη απ' τα σημερινά κριτήρια επιλογής επαγγελμάτων στη βάση του κοινωνικού ρόλου και των κοινωνικών προνομίων, που κουβαλάνε μαζί τους τα επαγγέλματα (π.χ. θα γίνει κάποιος γιατρός επειδή θα του αρέσει πραγματικά και θα χρειάζονται γιατροί, κι όχι γιατί σα γιατρός αργότερα θα τα «οικονομήσει» γερά).
Η κατεύθυνση αυτή εξασφαλίζει σε μεγάλο βαθμό το ξεπέρασμα του σημερινού πολιτικο-ιδεολογικού διλήμματος για το ποιος δηλαδή θα είναι ο κεντρικός άξονας της εκπαίδευσης: η ένταξη του ανθρώπου στη φύση σε ισορροπία με τα οικοσυστήματα και τις άλλες μορφές ζωής ή ο «τεχνοκρατισμός - επιστημονισμός» και η κυριαρχία του ανθρώπου επί της φύσης; Στο κέντρο το άτομο με τις ατομικές ανάγκες του ή η κοινότητά του και οι συλλογικά διαμορφωμένες ανάγκες της;
Η αντίθεση των 2 αυτών αντιλήψεων μπορεί και ξεπερνιέται στα πλαίσια αυτής της διαδικασίας ως εξής: το παιδί - άτομο είναι το κέντρο της παιδαγωγικής διαδικασίας, όχι όμως η αρχή της. Δεν ξεκινάμε απ ' αυτό, αλλά φθάνουμε σ ' αυτό (το παιδί) και τις ανάγκες του, ξεκινώντας απ' το περιβάλλον και την κοινότητα.
Το άτομο έχει ένα πλατύ τομέα ατομικής πρωτοβουλίας και δραστηριότητας και μπορεί ενεργά να συμμετέχει σε ένα συλλογικό σύστημα ατομικής συναίνεσης ( του οποίου οι βάσεις βέβαια συνεχώς θα αμφισβητούνται απ'τη γενικότερη πολιτική πάλη). Η αντίθεση ατομικών - κοινωνικών αναγκών ξεπερνιέται μέσα στα πλαίσια των δυνατοτήτων και των ορίων που βάζει το πλανητικό και το τοπικό οικοσύστημα. Οι δε φυσικές, έμφυτες κλίσεις που έχει το παιδί (και άρα τα ενδιαφέροντά του), βρίσκονται περισσότερο σε συμφωνία παρά σ' αντίθεση με τη συνείδηση του ανθρώπου της αταξικής κοινωνίας και τις δυνατότητες που προσφέρει η φύση με την εξέλιξή της και την ομορφιά της. Ο νέος άνθρωπος είναι ικανός για όλων των ειδών τις δραστηριότητες και μπορεί να εκπαιδευτεί σ' οποιοδήποτε κλάδο, αρκεί να το θέλει και να το καθορίζει ο ίδιος. Οι ικανότητες και τα ενδιαφέροντα-όσο μεγαλώνει- εξαρτώνται όλο και περισσότερο από τις δραστηριότητες που επιτελούν οι άνθρωποι στον περίγυρο του κοινωνικού και φυσικού του περιβάλλοντος.
Το πρόγραμμα μιας τέτοιας εκπαίδευσης της ν.γ. μπορεί να καθοριστεί κεντρικά από την ομοσπονδία για όλα τα σχολεία, μόνο όταν αφορά στις κεντρικές κατευθύνσεις. Δε μπορεί και δεν πρέπει να είναι λεπτομερειακό και αυστηρά καθορισμένο, θα συγκεκριμενοποιείται και θα εμπλουτίζεται για κάθε σχολείο απ' την κάθε επιμέρους κοινότητα και δήμο, σύμφωνα με τις τοπικές ανάγκες και ιδιαιτερότητες. Για αυτό μιλάμε και για τοπικοποίηση της εκπαίδευσης
Αυτό σημαίνει ότι το κάθε επιμέρους σχολείο θα είναι κάτω από τον έλεγχο της επιμέρους κοινότητας, σε άμεση σχέση βέβαια με τα συμβούλια συντονισμού της
πολιτικής της «ομοσπονδίας δήμων και κοινοτήτων» ή όποιας άλλης πολιτικής μορφής πάρει η κοινωνία της μετάβασης.
Το αν θα είναι ουσιαστικά δυνατός αυτός ο έλεγχος, θα εξαρτηθεί πολύ απ ' το ποια κατεύθυνση θα πάρει η ανάπτυξη της ίδιας της οικονομίας και της τεχνολογίας, απ ' το ποια μορφή οργάνωσης της εργασίας και της ενεργού κοινωνικής ζωής θα επικρατήσει, απ ' το ποια μορφή διαχείρισης και πολιτικής εξουσίας θα υλοποιηθεί και στις «μικρές σχέσεις» (επί μέρους κοινότητα) και στις «μεγάλες σχέσεις» (κοινωνία). Η αντιπαράθεση και η επιλογή που θα επικρατήσει σ' αυτά τα σημεία θα είναι αποφασιστική και για την κατεύθυνση που θα πάρει το σχολείο.
Το πρόβλημα λοιπόν και για την εκπαίδευση στην κοινωνία της μετάβασης είναι και θα παραμένει καθαρά πολιτικό. Θα κριθεί, όπως και οι άλλοι θεσμοί, απ ' την πολιτική πάλη που θα διεξάγεται όλη την περίοδο μετάβασης. Η κοινωνικοποίηση-τοπικοποίηση της εκπαίδευσης κατά τη μετάβαση θα συνδέεται με το βαθμό κοινωνικοποίησης-τοπικοποίησης της οικονομίας της μετάβασης, με το βαθμό εφαρμογής της άμεσης δημοκρατίας στην κοινωνική και πολιτική καθημερινότητα των πολιτών, καθώς και με το βαθμό ανάπτυξης της αυτοοργάνωσης, της αυτοδιαχείρησης και της αυτοδιακυβέρνησης σε όλα τα επίπεδα. Θα συνδέεται με τον βαθμό ανάπτυξης του απαραίτητου για όλα αυτά νέου ανθρωπολογικού τύπου[3]
Τα πρώτα βήματα προς αυτή την κατεύθυνση από τώρα, μπορεί να τα κάνει ένα κίνημα χειραφετητικής εκπαίδευσης από εκπαιδευτικούς-μαθητές-φοιτητές, που θα συνδεθούν με τα ήδη υπάρχοντα εγχειρήματα της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας, με τις ήδη υπάρχουσες χωρικές(και διαδικτύου) αμεσοδημοκρατικές κοινότητες-συλλογικότητες, με τα δρώντα κοινωνικά-οικολογικά δίκτυα, με τα αγροκτήματα και τους βιότοπους(σχολεία της φύσης)[4], με τις συνελεύσεις κ.λπ., ώστε να αποτελούν αυτά ήδη μέρος του «πεδίου» εκπαίδευσης. Από την άλλη, όλα αυτά- τα ήδη υπάρχοντα και τα συνεχώς νέα δημιουργούμενα-εγχειρήματα και δομές, θα χρειασθεί να θέσουν και τις βάσεις μετάδοσης της -παραγόμενης στα πλαίσιά τους-γνώσης και πρακτικής εμπειρίας προς τα σχολεία που θα τα επισκέπτονται. Θα χρειασθεί δηλαδή να αποκατασταθεί μια διασύνδεση αυτών των κοινωνικοπολιτικών εγχειρημάτων και δομών με το κίνημα της χειραφετητικής εκπαίδευσης στην πορεία μετάβασης.
Αυτή η διασύνδεση θα μετατρέπει σιγά-σιγά το υπάρχον σχολείο σε χώρο άσκησης στην αυτοδιαχείρηση και τον αυτοκαθορισμό με την σχολική κοινότητα( μαθητές, καθηγητές-δάσκαλοι, γονείς) να αποφασίζει για τα σημαντικά της σχολικής ζωής. Το ίδιο και με την πανεπιστημιακή κοινότητα για την πανεπιστημιακή ζωή και τις σπουδές.
[1] Άμεσοι παραγωγοί: δεν θεωρούνται μόνο οι εργάτες στο εργοστάσιο ή οι αγρότες στο αγρόκτημα, αλλά και αυτοί που παράγουν σ' άλλα πεδία της παραγωγής όπως π.χ. της κουλτούρας και τέχνης -λογοτέχνες, ζωγράφοι κ λ π . - ή των μέσων επικοινωνίας-κινηματογραφιστές, ηθοποιοί, δημοσιογράφοι κ λ π . Οι άμεσοι παραγωγοί θα έχουν μία ειδίκευση, θα είναι δηλαδή φορείς μιας εξειδικευμένης γνώσης για να μπορεί να στηρίζεται ένας κοινωνικά αναγκαίος τεχνικός καταμερισμός της εργασίας. Όμως δε θα είναι υποταγμένοι στον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας με την έννοια ότι όλη η πορεία της ζωής τους θα είναι υποταγμένη σε επί μέρους ειδικευμένες λειτουργίες, αλλά θα είναι ολόπλευρα αναπτυγμένοι και ολοκληρωμένοι άνθρωποι-τα «πρόσωπα»-θεμελιωμένα στην ενότητα των συνθηκών ζωής και εργασίας.
[2] Στην ταινία "CaRabA - μια ζωή χωρίς σχολείο" , δίνεται μια εικόνα για έναν κόσμο που είναι οργανωμένος χωρίς σχολείο.
[3] Βλέπε το βιβλίο μας «Ο ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΑΝΑΠΤΥΞΗΣ-ΤΟΠΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ»
[4] «Το Σχολείο στη Φύση» στοχεύει στην κατάκτηση της γνώσης μέσα από την ενεργό συμμετοχή του παιδιού και την οικοδόμηση μιας θεμελιακής και βιώσιμης σχέσης με το φυσικό περιβάλλον, διευρύνοντας την κριτική του σκέψη, καλλιεργώντας την δημιουργικότητα, την ενσυναίσθηση, την αυτονόμηση αλλά και την δημιουργική συνεργασία μέσα από τα άπειρα ερεθίσματα που μπορεί να προσφέρει κάθε φυσικό οικοσύστημα.
RSS Feed
