Από το τεύχος 10 της Ν. Σελήνης, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος-Νοέμβριος '98:

Spinacia oleracea, Οικογένεια χηνοποδιωδών (Chenopodiaceae)
Χατζηπανανιώτου Μένη




Εικόνα 1.
Στοιχεία καλλιέργειας

Το σπανάκι κατάγεται σύμφωνα με κάποιους από την Αραβία και σύμφωνα με κάποιους άλλους από τον Καύκασο και την Περσία όπου ήταν γνωστό εδώ και 2.000 χρόνια. Στην Ελλάδα έγινε γνωστό γύρω στον 17ο αιώνα.

Είναι ετήσιο φυτό. Η κύρια ρίζα του που είναι πασαλλώδης και μπορεί να φθάσει σε 1,5 m βάθος. Ο μεγαλύ­τερος όγκος του ριζικού συστήματος βρίσκεται στα 30 cm. Εχει τρυφερά λεία ή κυματοειδή βαθυπράσινα φύλ­λα που εκπτύσσονται από βραχύ κεντρικό άξονα (ροζέ­τα).

Το φυτό χρειάζεται μόνο 5 ώρες ήλιο την ημέρα και αναπτύσσεται και σε μερική σκιά. Ανθίζει μόλις η διάρ­κεια της ημέρας ξεπεράσει τις 13 ώρες. Τα άνθη του είναι μικρά και σταυρογονιμοποιούνται με τη βοήθεια του ανέμου. Οι περισσότερες ποικιλίες είναι δίοικες (με ανεξάρτητα αρσενικά και θηλυκά άτομα). Τα αρσενικά φυτά διατηρούν τη γύρη τους για μεγάλο χρονικό διά­στημα και τα θηλυκά είναι υποδεκτικά για 2-3 βδομάδες. Ο σπόρος του είναι σε άλλες ποικιλίες σκληρός και αγκαθωτός και σε άλλες λείος.

Το σπανάκι είναι φυτό που βλαστάνει γρήγορα (εικόνα 1)    και απαιτεί μάλλον χαμηλές θερμοκρασίες για ν’ αναπτυχθεί. Το ώριμο αντέχει σε παγετούς μέχρι -6οC χωρίς να υποστεί σοβαρές ζημιές (αν έχει σκληραγωγηθεί σταδιακά). Ομως στους -10οC τα φύλλα κιτρινίζουν και στους 36οC και γενικά στις υψηλές θερμοκρασίες, στέκονται όρθια και δεν απλώνονται στην επιφάνεια του εδάφους.

Η ατμοσφαιρική και εδαφική υγρασία ευνοούν την ανάπτυξη τρυφερού φυλλώματος και σε συνδυασμό με τη χαμηλή θερμοκρασία και τη μικρού μήκους ημέρα δίνουν πολύ καλή ποιότητα.

Το έδαφος που προορίζεται για την καλλιέργεια του σπανακιού πρέπει να είναι πλούσιο σε οργανική ουσία και υγρό χωρίς να νεροκρατεί. Αν το αφήσουμε να ξεραθεί τα φυτά σοκάρονται. Σκορπίζοντας ένα στρώμα οργανικού υλικού γύρω από τα φυτά έχουμε σαν αποτέ­λεσμα τη διατήρηση της υγρασίας, την καταστολή των αγριόχορτων και τη διατήρηση χαμηλών θερμοκρασιών στο έδαφος.

Τα αμμοπηλώδη εδάφη θεωρούνται πιο κατάλληλα για πρώιμη συγκομιδή ενώ τα πηλώδη και ιλυοπηλώδη για όψιμη.

Το ευνοϊκότερο ΡΗ για το σπανάκι βρίσκεται μεταξύ 6 και 7. Μπορεί να καλλιεργηθεί και σε αλκαλικά εδάφη των οποίων όμως η αλκαλικότητα δεν πρέπει να είναι πολύ αυξημένη γιατί στοιχεία όπως ο σίδηρος το μαγγά­νιο και το βόριο δεν μπορούν να αφομοιωθούν και τα φυτά παραμένουν χλωρωτικά. Σε ρΗ 5 έχουμε πολύ χαμηλές αποδόσεις και ΡΗ 4 τα φυτά δεν φυτρώνουν ή πεθαίνουν. Το σπανάκι απαιτεί μέτρια επίπεδα καλίου και φωσφόρου και υψηλά αζώτου. Είναι επίσης ευαίσθη­το σε χαμηλά επίπεδα βορίου και ασβεστίου.

Μπορούμε να το λιπάνουμε με 2-3 τόνους καλοχωνε­μένης κοπριάς στο στρέμμα πριν τη σπορά. Αν δεν είναι καλοχωνεμένη την προσθέτουμε στην προηγούμενη καλλιέργεια. Αν δεν έχουμε κοπριά μπορούμε να απλώ­σουμε στο έδαφος ένα στρώμα κόμποστ πάχους 2,5 cm την Ανοιξη ή να προσθέσουμε νωρίς την Ανοιξη ή το Φθινόπωρο ένα οργανικό λίπασμα αργής απελευθέρω­σης και συμπληρωματικά 2-3 φορές στην καλλιεργητική περίοδο με ψεκασμό ή ριζοπότισμα, ένα οποιοδήποτε υγρό λίπασμα. Κάποια από το καλύτερα που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε είναι τα ιχθυογαλακτώματα ή το εκχύλισμα κοπριάς που μπορεί να γίνει από τον ίδιο τον παραγωγό. Η εφαρμογή τους πρέπει να γίνεται νωρίς το πρωί και με συννεφιασμένο καιρό για να έχουμε τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα και για να μην δημιουργηθούν προβλήματα στα φυτά. (με τον διαφυλικό ψεκα­σμό πετυχαίνεται μεγαλύτερη προσρόφηση θρεπτικών στοιχείων απ’ ότι με το ριζοπότισμα).

Στο ίδιο διάλυμα μπορεί να προστεθεί και 1 κουταλιά εκχυλίσματος φυκιών Τα παραπάνω είναι ένα γενικός κανόνας για τη λίπανση των λαχανικών. Κρίσιμη περίο­δος για την εφαρμογή ενός τέτοιου συμπληρωματικού ψεκασμού στο σπανάκι είναι στα μέσα της ανάπτυξης του.

Σπορά και περιποιήσεις

Η σπορά μπορεί να γίνει 3-6 βδομάδες πριν τους τελευταίους αναμενόμενους παγετούς ή 6-8 βδομάδες πριν τους πρώτους αναμενόμενους παγετούς. Σπέρνου­με κάθε 2 βδομάδες, (για να έχουμε συνεχείς συγκομι­δές) , μέχρι οι θερμοκρασίες να φθάσουν στους 18οC και η μέρα ν’ αρχίσει να μεγαλώνει. Ξανασπέρνουμε στα τέλη Αυγούστου ή νωρίς τον Σεπτέμβρη για φθινοπωρι­νή καλλιέργεια.

Η ποσότητα του σπόρου εξαρτάται από την ποικιλία και τις αποστάσεις των φυτών. Κυμαίνεται μεταξύ 2-3 κιλών στο στρέμμα. Καλό είναι ο σπόρος να βαπτίζεται σε εκχύλισμα κόμποστ για 30 λεπτά πριν τη σπορά. Έτσι πετυχαίνουμε γρηγορότερο φύτρωμα και αντοχή των φυτών σε τυχόν μυκητολογικές προσβολές.

Για να επιταχυνθεί το φύτρωμα μπορεί να γίνει εμβάπτισμα των σπόρων, για μια νύχτα σε διάλυμα ξιδιού. Για τη Φθινοπωρινή σπορά κάνουμε προφύτρωμα των σπό­ρων τοποθετώντας τους σε υγρό χαρτί στο ψυγείο επί μια βδομάδα και μετά τους σπέρνουμε.

Ο σπόρος ρίχνεται στα πεταχτά και καλύπτεται σε βάθος 0,5 - 1,5 cm. Αν η σπορά γίνει κατά γραμμές οι αποστάσεις επί των γραμμών είναι 5-10 cm και μεταξύ τους 10-15 cm Την ίδια απόσταση κρατάμε και όταν κάνουμε καλλιέργεια σε κλίνες.

Ο σπόρος φυτρώνει σε 6-14 μέρες. Η βέλτιστη θερμοκρασία εδάφους για φύτρωμα είναι 5-21 οC και αέρα για ανάπτυξη των φυτών 5-24 οC. Τα φυτά συγκομίζονται περίπου 7 βδομάδες μετά τη σπορά.

Συνήθως η σπορά γίνεται αραιά για να μην χρειάζεται αραίωμα. Αν χρειαστεί αυτό πρέπει να γίνεται πολύ νωρίς μόλις εμφανιστούν τα πρώτα πραγματικά φύλλα. Διαφορετικά αναβάλλεται μέχρι τα φυτά να αποκτήσουν εμπορεύσιμο μέγεθος οπότε συγκομίζοντας τα μεγαλύ­τερα γίνεται αραίωμα σ’ αυτά που απομένουν.

Τα αγριόχορτα τα ελέγχουμε με βοτάνισμα όταν η σπορά γίνει στα πεταχτά ή με σκάλισμα στις γραμμικές.

Αρδεύσεις συνήθως δεν γίνονται λόγω της ύπαρξης των βροχών την εποχή που καλλιεργείται. Πολλές φο­ρές όμως πριν τη σπορά γίνεται κατάκλυση του εδά­φους. Αν χρειαστεί ποτίζουμε την Ανοιξη και φροντίζου­με στις γραμμικές καλλιέργειες η άρδευση να γίνεται με διήθηση.

Παραγωγή σπόρου

Επειδή το σπανάκι σταυρογονιμοποιείται με τον άνε­μο, οι ποικιλίες που θέλουμε να κρατήσουμε για σπόρο, πρέπει να απέχουν μεταξύ τους τουλάχιστον 1000 m. Επιλέγονται φυτά που αντιπροσωπεύουν τα χαρακτηρι­στικά της ποικιλίας και σημαδεύονται.

Η ωρίμανση του σπόρου των θηλυκών φυτών διαρκεί αρκετά, τα αρσενικά όμως ξηραίνονται αμέσως μόλις εκπληρώσουν τον προορισμό τους. Η συγκομιδή του σπόρου γίνεται κόβοντας τα ανθοφόρα στελέχη πριν αποξηρανθούν τελείως γιατί ο σπόρος τινάζει και μετα φέρονται στην αποθήκη για να αποξηρανθούν εντελώς.

Ο σπόρος απομακρύνεται με τα χέρια ή με ραβδισμό.

Παλιές ποικιλίες θεωρούνται: α) το κοινό σπανάκι με μικρά μυτερά φύλλα και μεγάλη αποχή στις χαμηλές θερμοκρασίες. Καλλιεργείται σε πτωχά εδάφη, έχει αγκαθωτό σπόρο και συνήθως ονομάζεται ντόπιο.

β) Το πλατύφυλλο σπανάκι Αργους με μεγάλα κυμα­τοειδή φύλλα και λείο σπόρο.

Συγκαλλιέργεια

Το σπανάκι όπως αναφέρθηκε πιο πριν είναι φυτό που αναπτύσσεται και σε μερική σκιά γι αυτό το λόγο μπορεί να καλλιεργηθεί ανάμεσα σε ψηλά φυτά όπως τα λαχα­νάκια Βρυξελλών και η σελινόριζα.

Στην αρχή της καλλιεργητικής περιόδου μπορεί να καλλιεργηθεί ανάμεσα σε φράουλες. Επίσης συγκαλ λιεργείται με κρεμμύδια και λάχανα.

Διαδοχικές καλλιέργειες

Το σπανάκι μπορεί να ακολουθήσει στο χωράφι ριζώ δεις καλλιέργειες, φασόλια, λάχανα και πατάτες.

Μετά από μια πρώιμη καλλιέργεια σπανακιού μπο­ρούν να καλλιεργηθούν στο ίδιο χωράφι καρότα, μελι­τζάνες, αναρριχώμενα φασόλια, πατάτες, ντομάτες, και φιστίκια, (αραχίδες)

Προβλήματα της καλλιέργειας

Φυσιολογικές παθήσεις

Πρόωρη εμφάνιση ανθικού στελέγους - κακή ποιότη­τα φύλλων

Πρώιμη έκθεση των νεαρών φυτών σε θερμοκρασίες κάτω των 7oC μπορεί να τα σοκάρει και να προκαλέσει την εμφάνιση ανθικού στελέχους. Συγχρόνως τα φυτά σχηματίζουν λίγα και κακής ποιότητας φύλλα. Τα φυτά σοκάρονται επίσης από θερμοκρασίες που ξεπερνούν τους 24 oC γι’ αυτό στα θερμότερα μέρη το σπανάκι μπορεί να καλλιεργηθεί σε χώρους που σκιάζονται ή να καλλιεργήσουμε το σπανάκι Νέας Ζηλανδίας ή το Malabar που ευδοκιμούν σε τέτοιες συνθήκες.

Για να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα που προκαλούνται από κρύο καιρό, καλύπτουμε τα φυτά με οργα­νικά υπολείμματα μέχρι να σταθεροποιηθούν οι χαμη­λές θερμοκρασίες και χρησιμοποιούμε ανθεκτικές ποι­κιλίες.

Κίτρινα φύλλα - στάσιμα και μαραμένα Φυτά

Αυτά τα συμπτώματα μπορεί να οφείλονται ή σε έλλειψη αζώτου και έδαφος που νεροκρατεί ή σε προ­σβολή από φουζαρίωση. Στις δύο πρώτες ψεκάζουμε τα φυτά ή κάνουμε ριζοπότισμα με εκχύλισμα κόμποστ ή εκχύλισμα από ιχθυάλευρα για να αποκτήσουν σκούρα πράσινα φύλλα. Προληπτικά γίνεται επιλογή εδαφών που στραγγίζουν καλά και προστίθεται οργανική ουσία στο έδαφος για να αυξηθεί η γονιμότητα και να βελτιωθεί η αποστράγγιση.

Επίσης μπορεί να γίνει καλλιέργεια σε υπερυψωμένες κλίνες. Αν το σπανάκι έχει προσβληθεί από φουζαρίωση καταστρέφουμε τα προσβεβλημένα φυτά. Επειδή αυτή η ασθένεια ευνοείται από θερμοκρασίες 21-26οC απο­φεύγουμε να καλλιεργούμε με τέτοιο καιρό ή κάνουμε ηλιοαπολύμανση του εδάφους.

Εχθροί

Αφίδες: Το σπανάκι προσβάλλεται συχνά από τη μαύ­ρη και την πράσινη αφίδα προκαλώντας αρκετές ζημιές. Οταν τα φυτά προσβληθούν από αφίδες παρουσιάζουν κιτρίνισμα και καρούλιασμα των φύλλων και σταματούν να αναπτύσσονται.

Σε ελαφριές προσβολές για την αντιμετώπισή τους ψεκάζουμε με πίεση νερό νωρίς το πρωί 3 φορές, μέρα πάρα μέρα. Αν δεν έχουμε αποτέλεσμα ψεκάζουμε με εντομοκτόνα σαπούνια κάθε 2-3 μέρες μέχρι να τις ελέγξουμε. Για σοβαρότερες προσβολές ψεκάζουμε τα φυτά με πύρεθρο ή νικοτίνη.

Φυλλορικτικό μυγοσκούληκο: Προκαλεί ζημιές δη­μιουργώντας στοές ανάμεσα στις δύο επιδερμίδες των φύλλων όπου βρίσκονται τα άσπρα μυγοσκούληκα. Στην κάτω επιφάνεια των φύλλων μπορεί να υπάρχουν και άσπρα μακρουλά αβγά. Καταπολεμάται με την κατα­στροφή των προσβεβλημένων φυτών, την απομάκρυνση των αγριόχορτων και με ψεκασμούς στα αρχικά στάδια ανάπτυξης των φυτών, με ροτενόνη.

Ασθένειες

Περονόσπορος. Είναι αρκετά σοβαρή ασθένεια. Πα­ρατηρούνται στα φύλλα σκόρπιες κίτρινες και ύστερα καστανές κηλίδες 1-2 cm. Στην κάτω επιφάνεια στα αντίστοιχα σημεία εμφανίζεται άσπρο - μωβ χνούδι. Πρόληψη γίνεται με καταστροφή των αγριόχορτων, τουλάχιστον 3ετή αμειψισπορά, αραίωμα των φυτών, καλή στράγγιση του εδάφους και καλλιέργεια ανθεκτι­κών ποικιλιών.

Τήξη σπορείου. Σαπίζουν οι ρίζες η ο λαιμός των νεαρών φυταρίων πάνω στη γραμμή του εδάφους. Οφεί- λεται σε μύκητες εδάφους και δεν υπάρχει θεραπεία. Φροντίζουμε να μην νεροκρατεί το έδαφος και χρησιμο­ποιούμε παστεριωμένο χώμα ή αποστειρωμένο βερμι- κουλίτη στα αυλάκια όπου σπέρνεται το σπανάκι.

Ιώσεις. Οταν τα φυτά έχουν προσβληθεί από ιούς εμφανίζονται κίτρινα και κακοσχηματισμένα φύλλα που στο τέλος νεκρώνονται. Πιο συγκεκριμένα τα φυτά μπορεί να προσβληθούν από:

1)  ίκτερο των τεύτλων. Εμφανίζεται πρόωρο κιτρίνι­σμα φύλλων τα οποία επιπλέον παχαίνουν και γίνονται εύθραυστα. Οι νευρώσεις τους μένουν πράσινες.

2) μωσαϊκό των τεύτλων: Εμφανίζει αλλαγές πράσινου χρωματισμού (σαν μωσαϊκό) στα φύλα και

3)  μωσαϊκό του αγγουριού: Προκαλεί χλωρωτικά νεα­ρά φυτά, αργότερα κίτρινες κηλίδες κατά θέσεις, κατσάρωμα των φύλλων και τελικά νέκρωση των φυτών. Επειδή φορείς αυτών των ιώσεων είναι κυρίως οι αφίδες θα πρέπει να γίνεται καταπολέμηση των αφίδων και χρήση ανθεκτικών ποικιλιών.

Φυλλοκηλιδώσεις: Διάφοροι μύκητες (κερκόσπορα, βερτιτσίλιο, Κλαδοσπόριο κ.λ.π.) προκαλούν διάφορες κηλιδώσεις στα φύλλα του σπανακιού και εμφανίζονται κυρίως με υγρό καιρό. Αντιμετωπίζονται με ενίσχυση της υγείας και ευρωστίας των φυτών και καλή στράγγι­ση, απολύμανση του σπόρου, χρήση ανθεκτικών ποικι­λιών και αραίωμα των φυτών.

Ωίδιο: Στα προσβεβλημένα από ωίδιο φυτά, εμφανίζε­ται στην επιφάνεια των φύλλων ένα αραιό άσπρο χνούδι. Για την αντιμετώπισή του καταστρέφουμε τα προσβλε βλημένα φυτά και φροντίζουμε να κυκλοφορεί ο αέρας κάνοντας αραίωμα των φυτών. Μόλις εμφανιστούν τα συμπτώματα τα ψεκάζουμε με χαλκό κάθε 7- 10 μέρες (όχι κοντά στην περίοδο συγκομιδής). Χρησιμοποιούμε ανθεκτικές ποικιλίες.

Συγκομιδή και διατήρηση

Η συγκομιδή των φυτών αρχίζει μόλις αυτά αποκτή­σουν 4-6 μεγάλα φύλλα. Η περίοδος συγκομιδής διαρκεί 2 βδομάδες και γίνεται με ειδικά μαχαίρια ή εργαλεία κοπής, περίπου 1 cm κάτω από τη ροζέτα. Δεν πρέπει να κόβονται ούτε πολύ νωρίς, γιατί δεν έχουν πάρει βάρος, ούτε πολύ αργά γιατί κιτρινίζουν τα φύλλα. Οι καλύτερες ώρες, όσον αφορά την εμφάνιση των φυτών, για συγκομιδή είναι οι απογευματινές γιατί νωρίς το πρωί με τη δροσιά και λόγω της σπαργής των φύλλων μπορεί να σχίσουν. Αντίθετα επειδή τα θρ. στοιχεία που περιέ­χουν τα φύλλα όπως άζωτο, κάλιο μαγνήσιο, παρουσιά­ζουν διακυμάνσεις κατά τη διάρκεια την ημέρας και οι συγκεντρώσεις τους αρχίζουν να πέφτουν αμέσως μετά την ανατολή του ηλίου και βρίσκονται στο κατώτερο σημείο αργά το απόγευμα, γι’ αυτό αν θέλουμε να πάρουμε τα μέγιστα, συγκομίζουμε νωρίς το πρωί και τα καταναλώνουμε όσο πιο γρήγορα γίνεται.

Μετά τη συγκομιδή τα φυτά πλένονται και μπορούν να σταλούν στην αγορά, δεν πρέπει όμως να πιέζονται γιατί ανεβαίνει η θερμοκρασία στο εσωτερικό της κλούβας και κιτρινίζουν.

Το σπανάκι μπορεί να διατηρηθεί περίπου 2 βδομά­δες σε θερμοκρασία 0-1 ο και σχετική υγρασία 90-95%. Στην κατάψυξη ή σε κονσέρβα διατηρούνται 12 μήνες.

Σπανάκι Malabar

Ενα είδος που μοιάζει με το σπανάκι αλλά δεν είναι, είναι το Malabar. Είναι λιγότερο κοινό α­πό αυτό της Ν. Ζη­λανδίας αλλά πολύ καλύτερο. Εχει μεγά­λα φαρδιά και λεπτά φύλ­λα και μακρύ στέλεχος. Υπάρχει ένας τύπος με κόκκινο στέλεχος και ροζ άνθη και ένα άλλος με πράσινο στέλεχος και λευκά άν­θη. Σπέρνεται σε θερμοσπορείο τη Μάρτιο - Μάιο και καλλιεργείται το καλοκαίρι.

Σπανάκι Νέας Ζηλανδίας

(Tetragonia tetragonioides)

Υπάρχει ένα "σπανάκι" συνεχούς αποδόσεως που αποκαλείται σπανάκι Νέας Ζηλανδίας, αλλά δεν είναι αληθινό σπανάκι.

Μπορεί να καλλιεργηθεί σε φτωχά εδάφη και αντέ­χει στις θερμοκρασίες του καλοκαιριού. Τη νύχτα χρειάζεται πάνω από 15 οC. Συνήθως σπέρνεται σε θερμοσπορεία και μεταφυτεύεται έξω. Αντέχει μέχρι να πέσουν οι πρώτοι παγετοί.

Μπορεί να ακολουθήσει την καλλιέργεια του μα­ρουλιού ή σπανακιού στο χωράφι και απαιτούνται 2 μήνες από τη σπορά ως την ωρίμανση. Είναι πολύ παραγωγικό αλλά για ακόμη μεγαλύτερη παραγωγή τσιμπάμε την κορυφή του. Συγκομίζουμε τα φύλλα 8- 10 cm κάτω από την κορυφή. Ο σπόρος του είναι σκληρός και αγκαθωτός και γενικά δεν παρουσιάζει προβλήματα φυτοπροστασίας.

Βιβλιογραφία

-  Γενική και ειδική λαχανοκομία Θρασύβουλου Δ. Ραπτόπουλου.

- GARDEN PROBLEM SOLVER, JEFF BALL

-  HIGH - YIELD GARDENING, HUNT and BORTZ

- GARTENING FOR ALL SEASONS, New Alchemy Institute

-  NATURAL INSECT AND DISEASE CONTROL, Ellis and Bradley

- Σύγχρονη Γεωργική Tεχνολογία (περιοδικό)

ΦΑΣΟΛIA(PHASEOLUS VULGARIS)
Οικογένεια ψυχανθών (Leguminosae)

Από το περιοδικό που εκδίδαμε παλιότερα:
Ν. Σελήνη, Τεύχος 8 -  Mάpτns - Aπρίληs - Mάηs `98

Χατζηπαναγιώτου Μένη

Στοιχεία καλλιέργειας

Τα φασόλια κατάγονται από την Κεντρική και νότια Αμερική. Ανάλογα με το ύψος του φυτού διακρίνονται σε νάνα (25-40 cm), ημιαναρριχώμενα (50-120 cm και αναρρι χώμενα (πάνω από 120 cm). Η ρίζα τους είναι πασσα λώδης, φθάνει σε βάθος 90-120 cm και εκτείνεται περιφερειακά σε ακτίνα 30-50 cm. Η παραμικρή διατά­ραξη του ριζικού συστήματος εμποδίζει την ανάπτυξη των φυτών γι’ αυτό αποφεύγουμε οποιουσδήποτε χει­ρισμούς κοντά στη ρίζα. Οταν είναι ανάγκη καλύτερα να κόψουμε, παρά να ξεριζώσουμε ένα φυτό.

Η σπορά γίνεται 1-2 βδομάδες μετά τους τελευ­ταίους αναμενόμενους παγετούς. Οταν τα λουλούδια της μηλιάς αρχίζουν να δένουν, λίγο πριν αρχίσουν να σκάνε τα μάτια του αμπελιού, όταν ο τόπος δε φοβάται όψιμες παγωνιές ή πολλές βροχές τότε πρέπει να σπέρνονται τα πρώιμα φασόλια. Τα καλλιεργούμε για φρέσκα και ξερά (όσπρια). Αν τα καλλιεργήσουμε για φρέσκα τότε μπορούμε να σπέρνουμε τις νάνες ποικι­λίες, που έχουν το χαρακτηριστικό να εμφανίζουν σχεδόν όλα τα άνθη ταυτόχρονα, κάθε βδομάδα ώστε να έχουμε διαδοχικές συγκομιδές, διαφορετικά έχου­με τη δυνατότητα να κάνουμε 2-3 σπορές στην καλ­λιεργητική περίοδο, την τελευταία σπορά 12 βδομά­δες πριν τον πρώτο αναμενόμενο παγετό. Οι ημιαναρριχώμενες και οι αναρριχώμενες ποικιλίες, έχουν σχε­δόν συνεχή άνθηση και πολλές φορές έχουν άνθη μέχρι να έρθουν τα πρώτα κρύα του Φθινοπώρου. Γι’ αυτό κάνουμε μόνο μια σπορά στην καλλιεργητική περίοδο.

Είναι φυτό που αγαπά τον ήλιο και τη μεγάλη μέρα (κυρίως οι αναρριχώμενες ποικιλίες) ανέχεται όμως και τη μερική σκιά.
Οσον αφορά το έδαφος τα φασολάκια καλλιεργού­νται σε ποικιλία εδαφών από ελαφρά αμμοπηλώδη έως συνεκτικά ιλυοπηλώδη, αρκεί να έχουν άφθονη οργανική ουσία και να είναι καλοδουλεμένα. Οταν φυτρώνουν σπρώχνουν πρώτα πάνω τις δύο κοτυληδό­νες και για να μπορέσουν να βγουν από το έδαφος, δε θα πρέπει να έχει σχηματιστεί “κρούστα”, αντίθετα πρέπει να είναι ψιλοχωματισμένο. Σε πολύ υγρά εδάφη τα φυτά παρουσιάζουν ανθόρροια γι’ αυτό πρέπει να τα καλλιεργούμε σε όρχους, ή σε αναχώματα (στο πλάι της αυλακιάς), ή σε υπερυψωμένες κλίνες για να στραγγίζει καλά το έδαφος. Το ευνοϊκότερο ΡΗ για την καλλιέργεια των φασολιών βρίσκεται μεταξύ του 5,8 - 6,5, έχουμε όμως πολύ καλές αποδόσεις και με ΡΗ κοντά στο 8.

Σαν φυτά που ανήκουν στην οικογένεια των ψυχανθών έχουν ανάγκη από μικρές ποσότητες αζώτου (στην πραγματικότητα η ωρίμανση καθυστερεί αν λιπάνουμε με μεγάλες ποσότητες) και αυτό ισχύει περισσότερο για τα ξηρά (όσπρια) παρά τα νωπά). Επίσης έχουν ανάγκη από μέτριες ποσότητες καλίου και φωσφόρου. Αν λιπάνουμε με κοπριά (2 τον στρέμμα), θα πρέπει να τη ρίξουμε κατά την προηγούμενη καλλιέργεια. Μελέτες έχουν δείξει ότι κόμποστ που προέρχεται από φλοιούς δέντρων αυξάνει τις αποδόσεις των φασολιών. Ανάλογο αποτέλεσμα έχουμε (κυρίως στις αναρριχώμενες ποικι­λίες), αν χρησιμοποιήσουμε κόμποστ από άχυρα σίκα­λης. Καλό επίσης θα ήταν να “μπολιάσουμε” το έδαφος με βακτήρια, ανάλογα με τον τύπο των φασολιών, πριν τη σπορά ώστε να έχουμε αποτελεσματική αζωτοδέ­σμευση και καλή ανάπτυξη. Προσοχή στην ημερομηνία λήξης της συσκευασίας.

Ψεκάζουμε 2-3 φορές στη διάρκεια της καλλιεργητι­κής περιόδου, με εκχύλισμα φυκιών για να προλάβουμε ελλείψεις ιχνοστοιχείων και για να βοηθήσουμε την ανάπτυξη των φυτών. Εκτός από το κόμποστ μπορούμε να ρίξουμε την Ανοιξη ένα γενικό λίπασμα βραδείας απελευθέρωσης.

Γενικά φροντίζουμε να μην αγγίζουμε τα φυτά όταν είναι υγρά για να αποφύγουμε μετάδοση ασθενειών μετά τη συγκομιδή κομποστοποιούμε τα φυτικά υπο­λείμματα και δεν καλλιεργούμε φασόλια στο ίδιο μέρος για τουλάχιστον 3 χρόνια. Τα ξηρά φασόλια δεν καλλιερ­γούνται στο θερμοκήπιο.

Σπορά και περιποιήσεις των φυτών

Η σπορά έξω στην ύπαιθρο γίνεται όπως είπαμε πριν αφού περάσουμε οι όψιμοι παγετοί. Η θερμοκρασία του εδάφους πρέπει να είναι τουλάχιστον 16ο C. Η βέλτιστη θερμοκρασία εδάφους για το φύτρωμα κυμαίνεται μετα­ξύ 16-30ο C και για την ανάπτυξη των φυτών μεταξύ 21- 27οC κατά τη διάρκεια της ημέρας. Αν θέλουμε να πετύχουμε πρωιμότητα σπέρνουμε νωρίτερα και αν τα φυτά καταστραφούν επαναλαμβάνουμε τη σπορά.

Η σπορά, (μέσα στα αυλάκια) γίνεται κατά γραμμές για τα νάνα και κατά θέσεις (όρχους) για τα αναρριχώμενα. Για τα πρώτα οι αποστάσεις είναι 30-60 cm μεταξύ των γραμμών και 10-15 cm επί των γραμμών. Αυτές εξαρτώνται από την ποικιλία και την εδαφική υγρασία, ενώ μπορούμε να ρίξουμε και πάνω από ένα σπόρο, κατά θέση, επί της γραμμής. Για τα αναρριχώμενα οι αποστάσεις κυμαίνονται μεταξύ 60-120 cm προς όλες τις κατευθύνσεις. Σε κάθε όρχο σπέρνονται 4-6 σπόροι και στο τέλος αφήνονται 3-4 φυτά.

Η σπορά μπορεί να γίνει και σε γραμμές και τα φυτά να στηριχτούν σε σύρματα, γιατί τα αναρριχώμενα έχουν ανάγκη από υποστήριξη, γι’ αυτό χρησιμοποιούμε πασ­σάλους ή καλάμια τα οποία τοποθετούμε στο χώμα πριν ή κατά τη σπορά και πάνω σ’ αυτά περιελίσσονται τα φυτά.

Επίσης μπορούμε να δέσουμε 3-4 πασσάλους στην κορυφή κάνοντας (τριγωνικές ή τετραγωνικές) πυραμί­δες για να έχουν καλύτερη στήριξη. Αν χρησιμοποιήσου­με σύρματα, τα φυτά αναρριχώνται σε σπάγγο που συνδέει το κάθε φυτό με το σύρμα.

Τα φασόλια τα σπέρνουμε σε βάθος 2,5 - 4 cm για Ανοιξιάτικη καλλιέργεια και 5 cm για Φθινοπωρινή. Γ ια να σπείρουμε ένα στρέμμα χρειαζόμαστε 4-6 kgr σπόρο. Απαιτούνται 4-10 μέρες για να φυτρώσουν.

Γ ια να βοηθήσουμε στην πρόληψη ασθενειών και να επιταχύνουμε το φύτρωμα, μπορούμε να εμβαπτίσου­με το σπόρο σε εκχύλισμα κόμποστ (μισό κιλό κό­μποστ σε 10 lit νερό για 24 ώρες) για 25 λεπτά πριν τη σπορά.

Για να ελέγξουμε τα αγριόχορτα θα πρέπει να κάνου­με 2-4 πολύ προσεκτικά επιφανειακά σκαλίσματα ώστε να μην βλάψουμε το ριζικό τους σύστημα. Το πρώτο σκάλισμα γίνεται όταν τα φασόλια έχουν 2,3 φύλλα στα 10 cm, το δεύτερο μόλις αρχίσουν να ανθίζουν και το τρίτο στο δέσιμο των λοβών. Αποφεύγουμε να ποτίσου­με μετά τη σπορά και μέχρι να βγουν οι κοτυληδόνες από το έδαφος για να μην σχηματιστεί κρούστα. Αν θέλουμε να σπείρουμε και το έδαφος είναι ξηρό, κατακλύζουμε τα αυλάκια πριν τη σπορά και όταν το χώμα έλθει στο ρώγο του, σπέρνουμε.

Η ποσότητα και η συχνότητα της άρδευσης εξαρτώ νται από το αν πρόκειται για ξηρά ή νωπά φασόλια. Κρίσιμη περίοδος άρδευσης είναι κατά την ανθοφορία και κατά τον σχηματισμό και ανάπτυξη των λοβών. Σταματάμε τα ποτίσματα μόλις αρχίσουν τα φυτά να δένουν καρπούς γιατί ρίχνουν τα άνθη, ξαναποτίζουμε αμέσως μετά τη συγκομιδή.

Παραγωγή σπόρου

Για να παράγουμε σπόρο, διαλέγουμε τα πρωιμότερα φυτά και τα αφήνουμε να ωριμάσουν τελείως. Τα φασόλια ανιογονιμοποιούνται.

Παρακολουθούμε τα φυτά που είναι για σπόρο και απομακρύνουμε όσα παρουσιάζουν συμπτώματα ασ­θενειών ή χαρακτηριστικά που ξεφεύγουν απ’ αυτά της ποικιλίας που θέλουμε να κρατήσουμε. Αφού ξεραθούν τα φυτά ή οι λοβοί τα μεταφέρουμε στην αποθήκη για να τα ξεσποριάσουμε.

Παλιές ποικιλίες

Στις νάνες έχουμε τα κίτρινα και καναρινιά, τα άσπρα βουτυράτα με λοβούς χωρίς ίνες, τα φασόλια Καρατζό βας με μικρό και στρογγυλό σπέρμα. Στις αναρριχώμε­νες έχουμε τα μακαρόνια με μακριούς κυλινδρικούς λοβούς χωρίς ίνες, τα φραγκοφάσουλα με επιμήκεις και πεπλατυσμένους λοβούς, τους γίγαντες και αϊσέδες με πλατείς λοβούς. Επίσης αναφέρονται και οι παρακάτω ποικιλίες:

Ασπρα Τσαουλιά πολίτικα με σπόρους άσπρους νεφροειδείς, πλακωτούς καλλιεργούνται για χλωρά. Είναι αναρριχώμενα με άσπρα άνθη.

Μελιτζανιά αντριώτικα, νάνα με σπόρους μακρου­λούς σχεδόν κυλινδρικούς, ζουλιγμένους στο πλάι, χρώμα μελιτζανί και άσπρα άνθη (ελαφριά απόχρωση μενεξελιά. Πρώιμα, καλλιεργούνται για χλωρά.

Σοκολατιά τσαουλιά μοιάζουν με τα προηγούμενα αλλά είναι αναρριχώμενα και το χρώμα του σπόρου είναι σοκολατί.

ΠΡΟΒΛΗΜΑTA ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΦΑΣΟΛΙΟΥ

Φυσιολογικές παθήσεις

Τα φυτά δεν αναπτύσσονται

Αν το φύτρωμα είναι αποτυχημένο και τα φυτά που φύτρωσαν δεν αναπτύσσονται καλά, πιθανότατα φταίει το γεγονός ότι η σπορά έγινε σε πολύ κρύο έδαφος.

Πολύ σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της καλλιέργειας παίζουν οι πρώτες 2-3 ώρες κατά τις οποίες οι σπόροι είναι στο χώμα. Αν το έδαφος δεν έχει ζεσταθεί αρκετά, καλύτερα να σπείρουμε το απόγευμα παρά το πρωί.

Πτώση ανθέων και καρπών

Οι ισχυροί ξηροί άνεμοι που συνοδεύονται από εδαφι­κή υγρασία έχουν σαν αποτέλεσμα την ανθόροια και καρπόρια. Επίσης ανθόροια προκαλεί και η υπερβολική ξηρασία.

Εμφανίζονται άνθη αλλά δε σχηματίζονται λοβοί

Αυτό το φαινόμενο μπορεί να είναι αποτέλεσμα υπερ­βολικής θερμοκρασίας, μηχανικού τραύματος ή έλλει­ψης ψευδαργύρου. Οι ζεστές μέρες 'με θερμοκρασία πάνω από 30 οC, η δυνατή βροχή ή το δυνατό πότισμα με τεχνητή βροχή μπορεί να προκαλέσουν πτώση των ανθέων. Σ’ αυτή την περίπτωση περιμένουμε καινούρια ανθοφορία. Η έλλειψη ψευδαργύρου μπορεί να προκα λέσει πτώση των λοβών. Για να προλάβουμε το πρόβλη­μα ψεκάζουμε τα φυτά με εκχύλισμα φυκιών.

Κιτρινί­ζουν τα φύλλα και η ανάπτυξη του φυτού σταματά. Πιθανή έλλειψη αζώτου. Συνήθως έχουμε αυτό το πρό­βλημα αν το έδαφος νεροκρατεί. Για να το αντιμετωπί­σουμε ψεκάζουμε τα φύλλα και κάνουμε ριζοπότισμα με ιχθυογαλακτώματα ή τσάι από ιχθυάλευρα. Προληπτικά προσθέτουμε κόμποστ στο έδαφος και φροντίζουμε τη στράγγιση.

Στα φύλλα σχηματίζονται κίτρινα καρουλιασμένα περιθώρια.

Τα συμπτώματα αυτά συμβαδίζουν με υψηλή αλατότητα στο έδαφος. Για να τα αποφύγουμε καλλιεργούμε σε υπερυψωμένες κλίνες όπου έχουμε ενσωματώσει μεγάλες ποσότητες κόμποστ και ποτίζουμε με διήθηση.

Τα άκρα των βλαστών μαυρίζουν και νεκρώνονται, τα φυτά δεν αναπτύσσονται (εικόνα 1,1)

Ελέγχουμε το έδαφος για έλλειψη ασβεστίου. Φροντί­ζουμε να κάνουμε προσεχτικό πότισμα και προσθέτου­με στο έδαφος γύψο ή μαρμαρόσκονη αν το ΡΗ είναι κάτω από 6,2.

Ασθένειες

Ανθρακας των φασολιών

Σχηματίζονται επιμήκεις ή δακτυλωτές μαύρες βυθι­ζόμενες κηλίδες, διαμέτρου περίπου 1 cm στα φύλλα τους βλαστούς και τους λοβούς που φθάνουν μέχρι τα σπέρματα (εικόνα 1,2) Σε συνθήκες υγρασίας έχουν χρώμα καστανωπό. Προληπτικά χρησιμοποιούμε ανθε­κτικές ποικιλίες, απολυμαίνουμε το σπόρο και εφαρμό­ζουμε 4ετή αμειψισπορά. Ψεκάζουμε με θειάφι ή χαλκό κάθε 7-10 μέρες όταν έχουμε πρόβλημα (όχι κοντά στις μέρες της συγκομιδής), περιορίζουμε την άρδευση στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό και αποφεύγουμε να δου­λεύουμε κοντά στα φυτά όταν είναι υγρά.

Βακτηριώσεις

Τα συμπτώματα περιλαμβάνουν μικρές μαύρες κηλί­δες στα φύλλα που περιφερειακά είναι κίτρινες σαν φωτοστέφανο, (εικόνα 1,3) Στους βλαστούς και στους μίσχους οι κηλίδες είναι αρχικά λαδόχρωμες και κατόπιν καστανoκόκκινες.

Παρόμοια είναι τα συμπτώματα στους λοβούς και στα σπέρματα. Η ασθένεια αυτή δε θεραπεύεται. Απομα- κρύνουμε και καταστρέφουμε τα προσβεβλημένα φυτά και τα γειτονικά τους. Φροντίζουμε να στραγγίζει καλά το έδαφος και να αερίζονται τα φυτά. Περιορίζουμε τα ποτίσματα, αποφεύγουμε την τεχνητή βροχή, δε συγκο­μίζουμε με υγρό καιρό. Εφαρμόζουμε 3ετή αμειψισπο­ρά.

Σκωρίαση

Εμφανίζονται φλύκταινες στα φύλλα και σπάνια στους λοβούς. Παρατηρούνται μάζες σπορίων με κοκκινωπό ή καφετί χρώμα (εικόνα 1,4) Τα συμπτώματα εμφανίζονται πρώτα στην κάτω πλευρά των φύλλων και αργότερα στα στελέχη. Τα φύλλα πολύ γρήγορα κιτρινίζουν, ξηραίνο­νται και πέφτουν. Εμφανίζεται κυρίως τις χρονιές με πολύ υγρασία, μειώνοντας την εμπορική αξία των λο­βών. Ψεκάζουμε με βρέξιμο θειάφι ή σκονίζουμε με θειάφι (όταν ο καιρός τα επιτρέπει) κάθε 7-10 μέρες, μέχρι να ελέγξουμε την ασθένεια. Φροντίζουμε να κά­νουμε αραιές σπορές, να μειώσουμε τις αρδεύσεις και χρησιμοποιούμε ανθεκτικές ποικιλίες.

Μωσαϊκό των φασολιών

Στα σημάδια από προσβολή κοινού μωσαϊκού, περι­λαμβάνονται ελαφριοί ή έντονοι μεταχρωματισμοί (ανά­λογα με την ποικιλία), με ρυτιδώσεις κατά μήκος της κεντρικής νεύρωσης των φύλλων, ενώ τα άκρα των μικρών φύλλων λυγίζουν.

Οταν τα φυτά μας έχουν προσβληθεί από κίτρινο μωσαϊκό έχουμε εναλλαγές πράσινου και κίτρινου χρώ­ματος στα φύλλα, (το πράσινο υπερισχύει), ενώ τα φύλλα ρυτιδώνουν. Τα φυτά γίνονται νάνα και θαμνόμορ­φα. Μερικές φορές μπορεί να έχουμε κοκκινίσματα και νεκρώσεις του ελάσματος ή των νευρώσεων των φύλ­λων και νεκρώσεις κορυφών (εικ. 1,5). Αν τα φασόλια προσβληθούν συγχρόνως και από τον ιό του μωσαϊκού του αγγουριού, μπορεί να έχουμε πολύ σοβαρές ζημιές. Η πρώτη ίωση μεταδίδεται κυρίως με μολυσμένο σπόρο αλλά και τις αφίδες, ή δεύτερη μόνο με τις αφίδες. Για τον έλεγχό τους χρησιμοποιούμε ανθεκτικές ποικιλίες, υγιή σπόρο και όταν εμφανιστούν συμπτώματα ξεριζώ­νουμε και καταστρέφουμε τα άρρωστα φυτά. Καταπο­λεμούμε τις αφίδες.


Τήξεις φυταρίων

Παρατηρούμε νέκρωση των ριζών και σάπισμα του λαιμού. Τα νεαρά φυτάρια νεκρώνονται κατά θέσεις. Τα συμπτώματα οφείλονται σε μύκητες εδάφους. Αν έχουν προσβληθεί εκτός από πύθιο ή ριζοκτονίαση και από φουζάριο εκτός από καστανό σάπισμα στο λαιμό και κιτρίνισμα της βάσης των φύλλων έχουμε και νανισμό των φυτών. Προληπτικά χρησιμοποιούμε υγιή απολυμασμένο σπόρο και ανθεκτικές ποικιλίες. Φροντίζουμε επίσης να έχουμε καλό αερισμό και να στραγγίζει καλά το έδαφος. Η καλλιέργεια σε υπερυψωμένες κλίνες και η ενσωμάτωση μεγάλης ποσότητας κόμποστ βοηθούν στην πρόληψη. Για τον ίδιο λόγο ψεκάζουμε, με εκχυλί­σματα φυκιών κάθε 15 μέρες.

Σκληρωτινίαση

Τα συμπτώματα αυτής της ασθένειας είναι άσπρο μαλακό σάπισμα του λαιμού, των στελεχών και στη συνέχεια των φύλλων και των λοβών. Για την αντιμετώ­πισή της αποφεύγουμε τα πολύ υγρά χωράφια. Χρησι­μοποιούμε ανθεκτικές ποικιλίες, εφαρμόζουμε αμειψι­σπορά και κάνουμε ριζοποτίσματα και ραντίσματα με χαλκό. Υπόψιν ότι ο χαλκός δρα αρνητικά στη ζωή του εδάφους και δεν πρέπει να χρησιμοποιείται σε ψεκα­σμούς κοντά στη συγκομιδή.

Ωϊδιο

Οταν έχουμε προσβολή από ωϊδιο τα φύλλα καλύπτο­νται από μια αλευρόμορφη επάνθηση, κιτρινίζουν και ξηραίνονται ενώ τα φυτά παύουν να αναπτύσσονται, (εικόνα 1,6) Αν ο καιρός είναι ζεστός όχι βροχερός μπορεί να έχουμε σοβαρές ζημιές στα νέα φυτά. Ψεκά­ζουμε με θειάφι.

Εχθροί

Κοφτοσκούληκα

Οταν έχουν επίθεση από κοφτοσκούληκα τα νεαρά φυτάρια εμφανίζονται κομμένα στο λαιμό πάνω στη γραμμή του εδάφους. Για την αντιμετώπισή τους βλέπε τεύχος 2 σελ. 16 και τεύχος 6 σελ. 17.

Αφίδες

Τα φασόλια προσβάλλονται από τη μαύρη και πράσι­νη αφίδα. Τα φύλλα καρουλιάζουν. Γιατην αντιμετώπισή της βλέπε τεύχος 4 σελ. 17.

Ακάρεα (τετράνυχος)

Τα φύλλα που έχουν προσβληθεί από τετράνυχο παρουσιάζουν χαλκοκίτρινους μεταχρωματισμούς και ολόκληρο το φυτό ξηραίνεται. Στην κάτω επιφάνεια των φύλλων μπορούμε να διακρίνουμε σταχτόχρωμα νήμα­τα μέσα στα οποία κινούνται κιτρινωπά ακάρεα. Για την αντιμετώπισή τους ψεκάζουμε με πίεση νερό κατά τη διάρκεια της νύχτας, στην κάτω πλευρά των φύλλων 3 φορές νύχτα παρά νύχτα. Αν δεν τα ελέγξουμε ψεκάζου­με με εντομοκτόνα σαπούνια 3 φορές κάθε 5-7 μέρες.

Αλευρώδης

Συνήθως προσβάλλει φασόλια που καλλιεργούνται σε θερμοκήπια. Στο μελόσταγμα που εκκρίνουν αναπτύσ­σονται φυτοπαθογόνοι μύκητες και τα φυτά αδυνατί­ζουν. Οταν κουνήσουμε ένα προσβεβλημένο φυτό εμ­φανίζονται σαν άσπρο σύννεφο. Για να ελέγξουμε τους αλευρώδεις χρησιμοποιούμε κίτρινες κολλώδεις παγί­
δες. Στο εμπόριο κυκλοφορεί το παράσιτο Encarsia Formosa. Επίσης σε περίπτωση προσβολής μπορούν να ψεκάσουμε με εντομοκτόνα σαπούνια κάθε 2-3 μέρες για 2 βδομάδες και προληπτικά κάθε 15 μέρες. Σε έντονη προσβολή ψεκάζουμε με πύρεθρο 2 φορές κάθε 3 μέρες.

Βρούχος

Είναι ένα μικρό μαύρο σκαθάρι με σκούρα πράσινα στίγματα, μήκους 2,5 mm με λευκά αβγά που τα γεννά στα σπέρματα και λευκή λάρβα. (εικόνα 2) Προσβάλλει τους λοβούς στον αγρό το έντομο όμως εμφανίζεται και πολλαπλασιάζεται σε μεγάλο βαθμό στην αποθήκη ό­που κατατρυπά τους σπόρους. Στον αγρό εμφανίζεται 1 γενιά το χρόνο και διαχειμάζει στα υπολείμματα, ενώ όταν είναι “αποθηκευμένο” γεννά συνεχώς. Προσβάλλει εκτός από τα φασόλια και τον αρακά. Πολλές λάρβες τρέφονται από ένα σπόρο και περνούν το στάδιο της πούπας μέσα στις τρύπες που κάνουν.

Για να ελέγξουμε το βρούχο στον αγρό θα πρέπει να ψεκάσουμε μόλις εμφανιστεί με πύρεθρο 2 φορές κάθε 3-4 μέρες, διαβρέχοντας καλά και τις δύο πλευρές των φύλλων. Για τα ξερά φασόλια μπορούμε να κάνουμε τα εξής:

-  Συγκομίζουμε τα φυτά με τα περικάρπια όταν ωριμά­σουν και τα τοποθετούμε σε ξύλα για να τα κρατήσουμε πάνω από το έδαφος. Αυτή η διαδικασία πρέπει να κρατήσει τουλάχιστον 6 βδομάδες. Κατά τη διάρκεια της γίνονται βιολογικές διεργασίες (ζυμώσεις και αύξη­ση της θερμοκρασίας).

Τα φασόλια που προέρχονται από τέτοια διαδικασία μπορούν να πωληθούν ή να αποθηκευτούν σε στεγνό μέρος χωρίς τον κίνδυνο να καταστραφούν από τον βρούχο.

-  Μπορούμε να βάλουμε τα φασόλια σε φούρνο μετά τη συγκομιδή στους 57oC για 3-4 ώρες ή κατ’ άλλους στους 51,5oC για 25 λεπτά. Τα φασόλια αυτά χάνουν τη βλαστική τους ικανότητα.

-   Μπορούμε να αναστείλουμε τη διαδικασία που θα είχε σαν αποτέλεσμα τον πολλαπλασιασμό του εντόμου βουτώντας τα τσουβάλια με τα φασόλια σε νερό με θερμοκρασία 60oC και στεγνώνοντας τα αμέσως μετά.

-  Τέλος μπορούμε να τα ψύξουμε μετά τη συγκομιδή για 48 ώρες ή στους -18oC για 3-4 μέρες για να σκοτώ­σουμε τη λάρβα.

Συγκαλλιέργεια

Τα φασόλια εκτός της κλασικής τριάδας (φασόλια - καλαμπόκια - κολοκύθια) μπορούν να καλλιεργηθούν μαζί με σέλινα, ραδίκια και ντομάτες.

Τα αναρριχώμενα μπορούν να δώσουν σκιά στα μα­ρούλια, στα σπανάκια και στα ξερά κρεμμύδια που απλώνουμε στο χωράφι μετά τη συγκομιδή για να ξεραθούν (βλέπε τεύχος 2). Η συγκαλλιέργεια με πατά­τα και χρυσάνθεμο, έχει δείξει ότι μειώνει σημαντικά τις προσβολές από σκαθάρια. Παραδοσιακά για απώθηση εντόμων τα φασόλια συγκαλλιεργούνται με δενδρολίβανο και δυόσμο.


Διαδοχικές καλλιέργειες

Γενικά φροντίζουμε μετά τα φασόλια να καλλιεργή­σουμε φυτά που αγαπούν το άζωτο. Τα νάνα φασόλια μπορούν να ακολουθήσουν μια πρώιμη ποικιλία καλα­μποκιού. Ακόμη μπορούμε να τα καλλιεργήσουμε ακο­λουθώντας τη σειρά: φασόλια νάνα - μαρούλια - μπρόκο­λα ή φασόλια νάνα - μαρούλια με κρεμμύδια - κινέζικα λάχανα.

Τα αναρριχώμενα μπορούν να ακολουθήσουν τα μα­ρούλια, σπανάκια ή τα κινέζικα λάχανα.

Συγκομιδή και διατήρηση

Η συγκομιδή των χλωρών φασολιών γίνεται πριν ωριμάσουν. Ετσι τα νάνα και οι πρώιμες ποικιλίες μα­ζεύονται σε 50-60 μέρες από τη σπορά και τα αναρριχώ­μενα 2-3 βδομάδες μετά την άνθηση. Οταν καλλιεργού­με για ξηρά, τα φασόλια χρειάζονται 100-130 μέρες για να ωριμάσουν.

Τα φασολάκια συλλέγονται σε 2-3 “χέρια” στις νάνες ποικιλίες και σε πολλά στις αναρριχώμενες. Οι λοβοί για να είναι τρυφεροί πρέπει να έχουν πολύ μικρά σπέρματα και ο φλοιός τους να μην έχει παρουσιάσει ακόμη στενώσεις αλλιώς σκληραίνουν.

Αν η συγκομιδή γίνεται τακτικά και οι λοβοί δεν αφήνονται να ωριμάσουν τότε η ανθοφορία συνεχίζεται για πολύ. Τα ξηρά φασόλια αφήνονται στο φυτό να ωριμάσουν εντελώς μέχρι να ξεραθούν τελείως οι λοβοί. Τα χλωρά διατηρούνται περίπου 5 μέρες στο ψυγείο σε θερμοκρασία 5οC και σχετική υγρασία 90%. Στην κατά­ψυξη πάνω από 12 μήνες. Μπορούμε να τα κονσερβοποιήσουμε οπότε επίσης διατηρούνται πάνω από 12 μήνες. Τα ξηρά μπορούν να διατηρηθούν για χρόνια. Επίσης τα φασολάκια μπορούν να γίνουν και τουρσί.

ΔΟΛΙΧΟΣ ΚΑΙ ΙΣΠΑΝΙΚΑ ΦΑΣΟΛΙΑ

-  Ο δόλιχος είναι όσπριο πολύ συγγενικό με τα φασό­λια. Εχει μερικές διαφορές στο άνθος, πολύ στενούς λοβούς, πολύ μικρούς σπόρους στο μέγεθος της φα­κής, αλλά σχήμα ίδιο με των φασολιών. Στην Ελλάδα καλλιεργούνται ο δόλιχος, ο μελανόφθαλμος, τα γνω­στά μαυρομάτικα φασόλια, γυφτοφάσουλα ή σμυρνέικα, νάννα και αναρριχώμενα και ο δόλιχος ο μάχος, γνωστά με το όνομα πράσινα φασολάκια, καλαματιανά ή μαλλιαρά.

Εχει ανάγκη από περισσότερη ζέστη, αντέχει περισ­σότερο στην ξηρασία και θέλει πιο γόνιμο έδαφος. Είναι πιο παραγωγικός από τα φασόλια.

-   Παλιότερα καλλιεργούνταν σε χωριά της Μακεδο­νίας στο Βόλο και στην Τεγέα τα Ισπανικά φασόλια (Phasealus multiflorus). Ξεχωρίζουν από τα άλλα γιατί είναι πολυετή, έχουν πλούσια ανάπτυξη, αναρριχώνται και διακλαδίζονται πολύ και βγάζουν πολλά κόκκινα, άσπρα ή δίχρωμα άνθη, ενωμένα σε μεγάλα τσαμπιά που γεμίζουν καρπούς.

Γιατί γίνονται κακόβραστα τα όσπρια

Υπάρχουν πολλές απόψεις, φαίνεται όμως ότι επιδρά θετικά ή καλιούχα λίπανση, όπως επίσης και η φωσφο­ρούχα. Εκτός όμως από αυτά τα αίτια και άλλα συντε­λούν στο καλόβραστο ή κακόβραστο των οσπρίων, όπως η χημική σύσταση των αζωτούχων ουσιών και κυρίως η ποσότητα του οξυγόνου που έχουν γιατί όσπρια καλό­βραστα αν μείνουν δύο χρόνια γίνονται κακόβραστα, ίσως γιατί οξειδώνονται οι αζωτούχες ουσίες τους. Το ίδιο φαίνεται να γίνεται όταν κατά την ωρίμανση ξερα­θούν στον ήλιο ορισμένα όσπρια (π.χ. ρεβίθια). Συντε­λούν όμως και πολλοί άλλοι λόγοι όπως η ύπαρξη γύψου στο χωράφι που επηρεάζει αρνητικά στο βράσιμο.

Βιβλιογραφία

-   Γενική και ειδική λαχανοκομία Θρασύβουλου Δ. Ραπτόπουλου

-  GARDEN PROBLEM SOLVER, JEFF BALL

-  HIGH - YIELD GARDENING, HUNT and BORTZ

- GARDEN INSECT, DISE ASE and WEED identification Guide, Miranda Smith and Anna Carr.

- THE ORGANIC GARDENER’S HANDBOOK OF NATU­RAL IN SECT AND DISEASE CONTROL, Barbara W Ellis and Fern Marshall Bradley

-  Σύγχρονη Γεωργική Τεχνολογία (περιοδικό)

-  ΤΑ ΟΣΠΡΙΑ, N.H. ΑΝΑΓΝΟΣΤΟΠΟΥΛΟΥ ΠΑΡΑΡΤΗ­ΜΑ “ΓΕΩΡΓΙΚΟΥ ΔΕΛΤΙΟΥ” ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1928.



ΦΑΣΟΛΑΚΙΑ

Φυσιολογικές ιδιότητες

Κύρια γνωστά συστατικά βιταμίνες Α, Β, C, ινοσιτόλη κυρίως στις ίνες, μεταλλικά άλατα (Φώσφορος, Πυρίτιο Ασβέστιο), χλωροφύλλη, υδρογονάνθρακες, ιχνοστοιχεία (νικέλιο, χαλκός, κοβάλτιο)

Ιδιότητες

-  Ανάρρωση ανάπτυξη, υπερκόπωση

-  Νεφρολιθιάσεις

-  Ολιγουρία

-  Λευκωματουρία

-  Ρευματισμοί ουρικό οξύ

-  Διαβήτης

-  Αβιταμίνωση

Τρόπος χρήσης

Χυμός φρέσκων φασολιών, μισό ποτήρι την ημέρα
Δ.Π. - Σ.Ο

    Απόσπασμα από το άρθρο:
Εκτός τόπου (ex situ) διατήρηση της φυτικής ποικιλότητας -Σκέψεις και προτάσεις για ένα αποτελεσματικό σύστημα διοικητικής οργάνωσης των ελληνικών Τραπεζών Σπόρων(Seed Banks)
συγγραφείς:
ΕΥΠΡΑΞΙΑ - ΑΙΘΡΑ ΜΑΡΙΑ, Αναπλ. Καθηγήτρια Πολυτεχνείου Κρήτης, Δικηγόρος
ΧΡΙΣΤΙΝΗ ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗ, Δρ. Βιολόγος, Μονάδα Διατήρησης Μεσογειακών Φυτών, Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων
ΚΩΣΤΑΣ ΘΑΝΟΣ, Καθηγητής, Τμήμα Βιολογίας, ΕΚΠΑ, Πρόεδρος Ελληνικής Βοτανικής Εταιρείας
από το περιοδικό «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ & ΔΙΚΑΙΟ» Τεύχος 4 / Έτος 2012

1.  Μέθοδοι διατήρησης της φυτικής ποικιλότητας

Οι δύο βασικές προσεγγίσεις (στρατηγικές) που έχουν διε­θνώς υιοθετηθεί για τη διατήρηση της ποικιλότητας των φυτών είναι η «εκτος τόπου» (ex situ) και η «επιτόπου» ή «εντός φυσικών συνθηκών» (in situ) διατήρηση. Στην πρώτη περίπτωση, τα φυτά ή τμήματα αυτών διατηρού­νται εκτός του φυσικού τους περιβάλλοντος σε Βοτανικούς Κήπους, Τράπεζες Σπόρων, Τράπεζες Κυτταροκαλλιεργειών, Ιστοκαλλιεργειών, Γύρης, DNA κ.ά. Στη δεύτερη περίπτωση, γίνεται διατήρηση των φυτών στο φυσικό τους περιβάλλον με ταυτόχρονη διατήρηση του ενδιαιτήματος ενώ, αν πρό­κειται για καλλιεργούμενα είδη, η διατήρησή τους γίνεται στις περιοχές όπου αυτά ανέπτυξαν τα ιδιαίτερα χαρακτη­ριστικά τους (Hawkes et al. 2000).
Η συνέχεια

Από το περιοδικό Ν. Σελήνη, τεύχος  7ο, Δεκέμβρης-Γενάρης-Φλεβάρης 1997-98

ΜΑΡΟΥΛΙ (Lactuca sativa και Lactuca vizosa)

Φυσιολογικές ιδιότητες             

Υπάρχουν πάνω από εκατό ποικιλίες.
Lactuca sativa είναι η καλλιεργούμενη ποικιλία. Lactuca virosa είναι η άγρια ποικιλία, ποιο δραστική αλλά σε μεγάλες ποσότητες τοξική.
Χρησιμοποιούμενα μέρη: Στέλεχος, φύλλα και σπόροι.
Κύρια, γνωστά συστατικά: Lactucarium, το οποίον ενεργεί σαν το όπιο, lacticerine, lactucine, acide lactucique, ασπαραγγίνη, υοσκυαμίνη, χλωροφύλλη, βιταμίνες, Κοβάλτιο, Αρσενικό, Ασβέστιο, Σίδη­ρο, Θείο, Ιώδιο, φωσφάτα, sulfortes, στερόλες, Καροτίνη.
Υπάρχουν 1 μονάδα βιταμίνης Ε σε 50 γραμμάρια και 17,7 χιλιοστόγραμμα βιταμίνης C σε 100 γραμμάρια φρέσκο μαρούλι. Σε τρεις ημέρες η ποσότητα της βιταμίνης C πέφτει σε 4 χιλιοστόγραμ­μα, αν δεν φροντίσουμε να διατηρήσουμε τη ρίζα του μέσα σε νερό.

Ιδιότητες:
Πολλές ιδιότητες οι οποίες το καθιστούν και αυτό φάρμακο, όπως φαίνεται από τα παρακάτω.
Ενδείξεις:
- Ερεθισμός των νεύρων, ψυχασθένειες.
- Ταχυπαλμίες, σπλαχνικοί σπασμοί, γαστραλγίες.
- Σπερματόρροια, σεξουαλική διέγερση.
- Priapisme de la blennorrgie.
- Αϋπνίες.
- Ελλειψη ιχνοστοιχείων.
- Βρογχίτις, κοκίτης, νευρικός βήχας.
-Ασθμα.
-Διαβήτης
- Πληθώρα.
- Ουρικό οξύ, αρθρίτις, λιθιάσεις, νεφρίτις.
-Δυσμηνόρροια.
- Ικτερος, συμφόρηση του ήπατος. - Δυσκοιλότητα.

Τρόπος χρήσης:

Εσωτερική γοήση:

- Lactucarium: 0.10 με 1 γραμμ. την ημέρα σε κάψουλες.
-       Υδροαλκοολικό εκχύλισμα του lactucarium: 0,05 με 0,30 γραμμ. την ημέρα σε κάψουλες των 0,05 γραμμ.
-      Διάβρεγμα σε οινόπνευμα: 60 σταγόνες πριν κάθε ένα απο τα τρία γεύματα (διαβήτης).
-      Υγρό εκχύλισμα μαρουλιού: 2 με 3 κουταλιές του καφέ, ως φάρμακο (δυσμηνόρροιες και ηρεμιστικό για τις γυναίκες που έχουν ακούσια και επίπονη σεξουαλική διέγερση).
-      Αφέψημα φύλλων: 75 γραμμ. μαρουλιού σε 1 λίτρο νερό. Βράζουμε σε σιγανή φωτιά για 30 λεπτά. Πίνουμε3ποτήριατην ημέρα ανάμεσα στα γεύματα.
- Χαπάκια καταπραϋντικά (σπερματόρροια)
εκχύλισμα lactucarium 0,05 γραμμ. , lupulin για ένα χάπι 0,10 γραμμ.
Παίρνουμε 2 με 6 χαπάκια πριντην κατάκλιση.
-       Σπόροι (*): Αφέψημα: Ενα κουταλάκι του καφέ για κάθε φλυντζάνι 2 με 3 φλυντζάνια την ημέρα (άσθμα, πλευρίτις, αϋπνία).
- Διυλισμένο ύδωρ (hydrolat) για ανήσυχο ύπνο και εφιάλτες:
1     2κ. του καφέ απ’ το ακόλουθο μείγμα
-   Διυλισμένο ύδωρ άνθους μαρουλιού 25 γραμμ.
-        ,,                 ,,                ,,        πορτοκαλιάς, 50 γραμμ.
-         ,,              ,,                  ,,           τίλιου, 25 γραμμ. ή
2           1 με 2 κουταλιές της σούπας πριν απο την κατάκλιση (χρησιμοποιείται ειδικά για τα παιδιά και τους γέρους).
-   Διυλισμένο ύδωρ άνθους μαρουλιού 20 γραμ.
-                 ,,            ,,           ,,          βαλεριάνας “ τίλιου     
-                 ,,             ,,            ,,       μαντζουράνας 40 γραμ.

(*) Χρησιμοποιούμε σπόρους είτε απο καλλιεργημένο μα­ρούλι είτε απο άγριο. Φυσικά δενχρησιμοποιούμε σπόρους του εμπορίου που προορίζονται για σπορά και που μπορεί να είναι εμποτισμένο με δηλητήριο.

Εξωτερική χρήση:

- Αφέψημα φύλλων: Πλύσεις για την ακμή.
-  Βρασμένα φύλλα με λίγο ελαιόλαδο: Σε κατάπλασμα για εγκαύματα, αποστήματα, δοθιήνες.
-Σπόροι: Γιατα ερεθισμένα μάτια: Βράζουμε ένα κουταλάκι του καφέ σπόρους μέσα σ’ ένα φλυτζάνι νερό. Αφήνουμε να κρυώσει λίγο και όσο είναι χλιαρό κάνουμε πλύσεις στα μάτια.
- Αιθέριο έλαιο μαρουλιου (lactuca sativa) για την αϋπνία. Μερικές σταγόνες σε ζεστό μπάνιο.

Σημαντικές σημειώσεις:

1. Το σποριασμένο μαρούλι έχει τις μέγιστες θεραπευτικές ιδιότητες. Η γεύση του μόνο στη σαλάτα είναι πιο πικρή.
2. Οι καταπραϋντικές ιδιότητες του μαρουλιού συμπεριλαμ­βανομένου και του σεξουαλικού πεδίου, δεν θα πρέπει να εμποδίζουντις ερωτευμένες γυναίκες να δίνουν μαρούλι στον σύντροφό τους, γιατί μέσα στη σαλάτα οι ιδιότητες αυτές του lactucarium εξισορροπούνται απο πλήθος διεγερτικών συστα­τικών. Εξάλλου πειράματα που έγιναν στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας απο τον Η.Μ.Evans, απέδειξαν ότι το μαρούλι ευνοεί την αναπαραγωγή.
3. Αντίθετα απο το όπιο, το lactucarium ηρεμεί τους νευρι­κούς ερεθισμούς χωρίς να προκαλεί υπερδιέγερση στην αρχή της δράσης του. Επίσης δεν προκαλεί δυσκοιλιότητα ούτε ανορεξία και δεν βλάπτειτα όργανα του κυκλοφοριακού και του πεπτικού συστήματος.

Φυτοπροστασία: Για να προστατέψουμε τις ρίζες των δέν­τρων απο τιν νύμφες τωνχρυσοκανθάρων, μπορούμε να θυσιά­σουμε μερικά μαρούλια φυτεύοντάς τα γύρω-γύρω. Το βράδυ, ξεριζώνουμε όσα θα έχουν μαραθεί. Στις ρίζες θα είναι προσκολλημένες οι νύμφες, τις οποίες εύκολα απομακρύνουμε.
Δ.Π. ΣΟ
Καλλιέργεια Μαρουλιού(Lactuca Sativa-οικογένεια συνθέτων Compositae)

Χατζηπανανιώτου Μένη

Στοιχεία Καλλιέργειας

Το μαρούλι κατάγεται από την Κεντρική και Δυτική Ασία. Είναι φυτό που προτιμάει τις ψυχρές και δροσερές περιοχές και περιόδους του έτους. Η καλύτερη ποιότη­τα παράγεται όταν η θερμοκρασία είναι κάτω από 22ο C. Αντέχει σε χαμηλές θερμοκρασίες. Η ελάχιστη ανεκτή θερμοκρασία για τα αναπτυγμένα φυτά είναι -8ο C και για τα νεαρά που μόλις μεταφυτεύτηκαν -5ο C. Τα μαρούλια μπορούν να καλλιεργηθούν και το καλοκαίρι, κινδυ­νεύουν όμως λόγω των υψηλών θερμοκρασιών ν’ ανθή­σουν πρόωρα ή να αποκτήσουν πικρά φύλλα.

Πρόωρη άνθηση μπορεί να συμβεί και την άνοιξη αν για λίγες μέρες επικρατήσουν υψηλές θερμοκρασίες. Καλλιεργώντας τα μαρούλια σε κλίνες με μεγάλες πο­σότητες οργανικής ουσίας τα συμπτώματα αυτά μειώ­νονται.

Μπορούμε να ρυθμίσουμε το μικρόκλιμα σκιάζοντας τα φυτά με δίχτυα. Ετσι φιλτράρεται η ηλιακή ακτινοβο­λία μειώνεται η θερμοκρασία και η εξάτμιση του νερού από τα φυτά. Αυτή η πρακτική είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για τις καλοκαιρινές καλλιέργειες.

Τα μαρούλια μπορούν να καλλιεργηθούν σε ποικιλία εδαφών αλλά προτιμούν τα αμμοπηλώδη ή πηλοαμμώδη εδάφη με πολύ οργανική ουσία. Οσον αφορά την οξύτητα του εδάφους κάτω από ΡΗ5 δεν αναπτύσσεται και πάνω από 7 παρουσιάζουν χλώρωση. Χλώρωση επίσης παρουσιάζουν και στα ασβεστώδη εδάφη. Τα εδάφη αυτά βελτιώνονται με προσθήκη άφθονης οργα­νικής ουσίας.

Το ριζικό σύστημα του μαρουλιού ενώ στο φυσικό του σχήμα είναι πασσαλώδες μετά τη μεταφύτευση γίνεται θυσανωτό και από τα 60 cm του εδάφους περιορίζεται στα 30. Γι’ αυτό το λόγο, το έδαφος θα πρέπει να είναι πλούσιο σε θρεπτικά συστατικά κοντά στις ρίζες.

Επειδή έχουν ιδιαίτερες απαιτήσεις σε άζωτο και οργανική ουσία μπορούμε να τα λιπάνουμε μα καλοχω­νεμένη κοπριά (3-5 τόνους στο στρέμμα) αμέσως πριν τη μεταφύτευση. Μπορούμε επίσης να τα λιπάνουμε με ένα ταχείας απελευθερώσεως λίπασμα όπως αιματά λευρα ή σογιάλευρα ή με ένα βραδείας απελευθερώ­σεως όπως κόμποστ ή μηδικάλευρο. Συμπληρωματικά μια φορά το μήνα και για καλύτερες παραγωγές κάθε 2 βδομάδες, μπορούμε να κάνουμε ριζοπότισμα ή να ψεκάσουμε τα φύλλα με εκχύλισμα φυκιών ή εκχύλισμα κόμοστ. Αυτό βοηθά και στην πρόληψη μυκητολογικών ασθενειών. Το εκχύλισμα φτιάχνεται βάζοντας μισό κιλό κόμποστ σε 10 λίτρα νερό για 24 ώρες, μετά τα σουρώ­νουμε και ψεκάζουμε με το διάλυμα τα φυτά.

Τα μαρούλια θέλουν πότισμα κάθε 4-6 μέρες. Η άρδευση πρέπει να γίνεται με διήθηση γιατί η κατάκλιση και ο καταιονισμός βοηθούν στη σήψη των φυτών. Τα φυτά δεν χρειάζονται τόσο νερό όσο υγρασία. Κρίσιμη περίοδος ποτίσματος για τα κοινά μαρούλια είναι η περίοδος ανάπτυξης ενώ για τα κεφαλωτά ο σχημα­τισμός της κεφαλής.

Παραγωγή σπόρου

Αν θέλουμε να κρατήσουμε σπόρο για να παράγουμε δικά μας φυτά επισημαίνουμε από μικρά τα φυτά που παρουσιάζουν έντονα, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ποικιλίας και τα αφήνουμε να σποροποιήσουν επί τόπου.
Σήμερα καλλιεργούνται τρεις τύποι μαρουλιών: τα κοινά μαρούλια με μακριά και λεία φύλλα, οι σαλάτες με κοντά και κατσαρά φύλλα και τα κεφαλωτά μαρούλια με στρογγυλά και κλειστά φύλα σαν μικρό λάχανο. Στα κεφαλωτά μπορούμε να διευκολύνουμε το ανθοφόρο στέλεχος να βγει χαράζοντας ένα σταυρό πάνω στην κεφαλή λίγες μέρες πριν τη χαλάρωση των φύλλων.

Τα μαρούλια ανθίζουν το καλοκαίρι. Τα άνθη ανοίγουν το πρωί και μόνο για λίγες ώρες. Τότε είναι δυνατή η σταυρονομοποίηση από τα έντομα. Η γονιμοποίηση γίνεται κατά διάφορα χρονικά διαστήματα γι’ αυτό και η ωρίμανση των σπόρων γίνεται σταδιακά. Αν θέλουμε να αποφύγουμε τη σταυρογονιμοποίηση θα πρέπει οι ποι­κιλίες να φυτεύονται σε απόσταση τουλάχιστον 100 μέτρων μεταξύ τους.

Οταν μέρος των σπόρων ωριμάσει 10-15 μέρες μετά τη γονιμοποίηση, κόβουμε τα στελέχη και τα μεταφέ­ρουμε στην αποθήκη όπου συνεχίζεται η αποξήρανση υπό σκιά. Αφού ολοκληρωθεί η ξήρανση αφαιρούμε το σπόρο. Ο σπόρος του μαρουλιού συντηρείται για 5 χρόνια.

Σπορά και Μεταφύτευση

Σπέρνουμε τα μαρούλια σε θερμά ή ψυχρά σπορεία. Η σπορά γίνεται στα πεταχτά ή σε γραμμές και σε βάθος 8-10 mm. Μετά τη σπορά πιέζουμε ελαφρά το χώμα για να έρθουν σ’ επαφή. Αρκούν 100 gr σπόρου για να αποκτήσουμε φυτά για 1 στρέμμα. Για το φύτρωμα απαιτούνται 2-10 μέρες. Οι σπόροι δεν φυτρώνουν αν η θερμοκρασία είναι πάνω από 26o C, γι’ αυτό το καλοκαίρι κάνουμε το σπορείο σ’ ένα δροσερό μέρος και κατόπιν μεταφυτεύουμε τα φυτά στο λαχανόκηπο.

Η μεταφύτευση γίνεται από την Ανοιξη ως το Φθινό­πωρο και μόλις τα φυτά αποκτήσουν 3-4 φύλλα (διάστη­μα 4-6 εβδομάδων). Η μεταφύτευση γίνεται σε κλίνες (εικόνα 1) ή σε σαμάρια, οι αποστάσεις φύτευσης είναι 30-40cm μεταξύ των γραμμών και 20- 30 cm επί των γραμμών, παίρνοντας υπ’ όψιν πάντα το μέγεθος της ποικιλίας. Το βάθος φύτευσης είναι λίγο μεγαλύτερο απ’ αυτό που είχαν τα φυτά στο σπορείο.

Μερικοί παραγωγοί συνηθίζουν να κάνουν μια μετα­φύτευση στο σπορείο πριν τη μεταφύτευση στην οριστι­κή τους θέση. Μ’ αυτό τον τρόπο τα φυτά αραιώνο­νται και σκληραγωγούνται.

Μια εβδομάδα πριν τη μεταφύτευση καλό είναι να δώσουμε στα φυτά μια ε­λαφριά λίπανση (1 κουτα­λάκι εκχύλισμα φυκιών σε 1 lit νερό) για να τα εφοδιά­σουμε με θρεπτικά στοι­χεία στα πρώτα στάδια της ανάπτυξης τους και για να τα βοηθήσουμε να ξεπε ράσουν το μεταφυτευτικό σοκ.

Στην περίπτωση που τα φυτά είναι έτοιμα για μεταφύτευση αλλά ο καιρός ή το έδαφος δεν επιτρέπουν, μπορούμε να τα διατηρήσουμε για 2 εβδομάδες στο ψυγείο στους
2  ο C. Ετσι τα φυτά παύουν να αναπτύσσο­νται αλλά δεν καταστρέφονται.

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΜΑΡΟΥΛΙΟΥ

Φυσιολογικές παθήσεις

-   Τα περιθώρια των φύλλων καφετιάζουν και ξηραίνονται ενώ στις νευρώσεις εμφανίζονται μαύ­ρα στίγματα.

Είναι πιθανόν τα συμπτώματα αυτά να οφείλονται ή σε υψηλές θερμοκρασίες ή σε περίσσια νερού στο έδαφος ή σε έλλειψη ασβεστίου. Ανάλογα με το τι συμβαίνει στον δικό μας λαχανόκηπο φροντίζου με να σκιάσουμετα φυτά (εικόνα 2α, 2β) να διατηρήσουμε το έδαφος υγρό αλλά όχι μουσκεμένο, να προσθέ­σουμε θρυμματισμένα κελύφη οστράκων ή τσόφλια αυγών, γύψο ή σκόνη ασβέστη στο έδαφος, αν πρόκειται για έλλειψη ασβεστίου. Για πιο άμεσα απο­τελέσματα ψεκάζουμε τα μαρούλια με εκχύλισμα φυκιών.

-  Τα περιθώρια των εξωτερικών φύλλων μαυρί­ζουν και σχηματίζονται φουσκάλες.

Τα φυτά έχουν πληγεί από παγετό. Για να τα προστατεύσουμε τα καλύπτουμε με οργανικά υπο­λείμματα ή φτιάχνουμε τούνελ με πλαστικό όταν προβλέπεται παγετός. Μερικοί καλλιεργητές για α- ντιπαγετική προστασία καλλιεργούντο μαρούλια μέ­σα σε αυλάκια.

-  Τα φύλλα αποκτούν πικρή γεύση και περιφε­ρειακή χλώρωση.

Αν αργήσουμε να ποτίσουμε τα φυτά για κάποιο διάστημα, τότε πικρίζου ντα φύλλα και αναπτύσσεται περιφερειακή χλώρωση, ενώ στις κατσαρές και κε- φαλωτές ποικιλίες μπορεί να αναπτυχθούν χαλαρά κεφάλια.

Λεύκανση των εσωτερικών φύλλων του μαρου­λιού
Τα κοινά μαρούλια πολλές φορές έχουν ανάγκη από δέσιμο για να αναπτύξουν την “καρδιά”. Το δέσιμο γίνεται με ράφια μια ή δύο βδομάδες πριν τη συγκομιδή.

Τροφοπενίες

-  Αν κιτρινίζουν τα παλαιότερα φύλλα ξεκινώντας από την περιφέρεια προς το εσωτερικό και συγχρό­νως αποχρωματίζονται τα μικρότερα νεύρα ενώ οι καρδιές κακοοχηματίζονται πιθανόν να έχουμε τρο­φοπενία μαγνησίου.

- Αν η ανάπτυξη των μαρουλιών περιορίζεται ση μα­ντικά και συγχρόνως τα φύλλα γίνονται πιο λεπτά και ανοιχτοπράσινα πιθανόν έχουμε έλλειψη θείου.

-  Κιτρινισμένα φύλλα υποδηλώνουν έλλειψη αζώ­του.

-  Αν δεν σχηματίζονται κεφάλια ίσως έχουμε έλλει­ψη χαλκού, ενώ κακοσχηματισμένα κεφάλια μπορεί να οφείλονται σε έλλειψη βορίου. Αντίθετα όταν έχουμε περίσσεια βορίου ξηραίνονται περιφερειακά τα φύλλα.

Για να αντιμετωπίσουμε τις ελλείψεις ψεκάζουμε όπως είπαμε πριν, κάθε 2 βδομάδες με εκχύλισμα κόμποστ ή φυκιών. Γ ια να βεβαιωθούμε για τις ελλεί­ψεις που πιθανόν παρουσιάζει το έδαφος μας, κάνου­με εδαφολογική ανάλυση και προσθέτου με τα ανάλο­γα υλικά για να το ισορροπήσουμε Ασθένειες

-  Περονόσπορος. Η ασθένεια αυτή εκδηλώνεται στο σπορείο με την εμφάνιση κίτρινων κηλίδων στην πάνω πλευρά των φύλλων και άσπρο χνούδι στην κάτω. Μερικά φύλλα ξηραίνονται και τα φυτά παύουν να αναπτύσσονται. Στα φύλλα των μεταφυτευμένων φυτών η προσβολή εκδηλώνεται με χλωρωτικές κηλίδες ανάμεσα στα νεύρα και άσπρο χνούδι στην κάτω πλευρά (εικόνα 3) τελικά τα μαρούλια σαπίζουν. Το σάπισμα μπορεί να συμβεί και μετά τη συγκομιδή κατά τη μεταφορά στην αγορά.

Η ασθένεια ευνοείται από ζεστό, υγρό και ομιχλώ­δη καιρό. Φροντίζουμε για καλή αποστράγγιση του εδάφους και αποφεύγουμε την πυκνή σπορά ή μετα- φύτευση για να έχουμε καλό αερισμό. Εναλλάσσου­με τις καλλιέργειες και χρησιμοποιούμε ανθεκτικές ποικιλίες.

Για να προλάβουμε μεγαλύτερες προσβολές ψε­κάζουμε με χαλκό ή βορδιγάλειου πολτό 1%. Θα πρέπει να αποφεύγουμε τον ψεκασμό στα μεγάλα φυτά που προορίζονται για κατανάλωση.

Παρασκευή Βορδιγάλειου πολτού

Υλικά                                                     Μέρη

α) Θειικός χαλκός                                  1

νερό                                                              5

β) ασβέστης (όχι σβησμένος)          1

νερό                                                             4

γ) νερό                                                        5

δ) νερό                                                    45

Εκτέλεση

α) Ο θειικός χαλκός διαλύεται στο νερό

β) Ο ασβέστης “σβήνεται” για 5 λεπτά στο νερό (προσοχή μη πιτσιλίσει στα μάτια)

γ) Αυτή η ποσότητα νερού χύνεται στο β όταν είναι έτοιμο.

Κατόπιν τα διαλύματα β και γ σουρώνονται μ’ ένα ψιλό σουρωτήρι

δ) Σ’ ένα ξύλινο ή πλαστικό δοχείο χύνονται τα α, β και γ και ανακατεύονται με την ποσότητα νερού δ που υπάρχει ήδη εκεί. Καλό είναι στην ποσότητα του νερού δ να έχουμε προηγουμένως διαλύσει 30 gr ζάχαρη για κάθε λίτρο νερού. (μειώνεται το σοκ στα φυτά από την καυστική δράση του βορδιγάλειου πολτού και συγχρόνως κολλά καλύτερα στην επιφάνεια των φύλλων)

-  Ωϊδιο. Η προσβολή ξεκινά από τα παλαιότερα φύλλα όπου αναπτύσσεται άσπρο χνούδι ενώ στα­διακά καφετιάζουν και νεκρώνονται. Μπορούμε να ψεκάσουμε με μαγειρική σόδα (1 κουταλάκι σε 1 λίτρο νερό) ή με θειάφι. Συγχρόνως φροντίζουμε να αραιώσουμε τα φυτά για να αερίζονται καλύτερα.

- Αλτεναρίωση. Η ασθένεια αυτή προσβάλλει τα πιο ώριμα φύλλα. Εμφανίζονται μικρές κυκλικές ή γωνιώδεις καστανόμαυρες κηλίδες και σχηματίζο­νται χαρακτηριστικοί ομόκεντροι δακτύλιοι. Το κέντρο νεκρώνεται (εικόνα 4). Προληπτικά απολυμαίνουμε το σπόρο

-   Βοτρύτης, σκληρωτίνια, πύ­θιο. Οι σπόροι δεν φυτρώνουν, τα νεαρά φυτάρια εμφανίζουν στο λαιμό καστανό κόκκινες κηλίδες και τα φυτά λιώνουν. Στα μεγαλύτερα φυτά μπορεί το σάπισμα στο λαιμό να είναι ξερό. Τα εξωτερικά φύλλα κιτρινίζουν ή κοκκινίζουν και πέ­φτουν ενώ η καρδιά μένει όρθια. Παράλληλα παρουσιάζονται νε­κρώσεις στις νευρώσεις και ανα­πτύσσεται σταχτιά μούχλα
(εικόνα 5)·

Για να αποφύγουμε αυτές τις ασθένειες φροντίζουμε να μην πληγώνουμε τα φυτά, να έχουμε καλό αερισμό, να στραγγίζει καλά το έδαφος. Η αμειψισπορά δεν βοη­θάει ιδιαίτερα γιατί σχεδόν όλα τα φυτά προσβάλλονται απ’ αυτές τις ασθένειες. Η καλλιέργεια σε υπερυψωμένες κλίνες και η ενσωμάτωση μεγάλης ποσότητας κό- μποστ βοηθούν στηνπρόληψη. Για τον ίδιο λόγο ψεκάζουμε με εκχύλι­σμα μόλις βγουν τα πρώτα πραγ­ματικά φύλλα. Ο ψεκασμός επα­ναλαμβάνονται κάθε 15 μέρες.

-   Βακτηριώσεις. Κατά μήκος των νεύρων ή προς τα χείλη εμφα­νίζεται κίτρινη καστανή και τέλος μαύρη κηλίδωση. Οι κηλίδες μεγα­λώνουν μαυρίζουν και μπορεί να καλύψουν ολόκληρα τα φύλλα. Οι βακτηριώσεις δεν αντιμετωπίζονται παρά μόνο προληπτικά. Χρησιμο­ποιούμε καλά χωνεμένη κοπριά, αποφεύγουμε να βρέχου με τα φύλ­λα, φροντίζουμε για καλή απο­στράγγιση του εδάφους, εφαρμό­ζουμε αμειψισπορά. Αν διατηρού­με τα φυτά μας καλοθρεμμένα προλαβαίνουμε τα προβλήματα.

-   Ιώσεις. Στα φύλλα παρατη­ρούνται εναλλαγές πράσινου και κίτρινου χρώματος (μωσαϊκό) ασυμμετρία στο έλασμα και πιο το­νισμένα “δόντια” (τα τελειώματα των φύλλων). Τα μαρούλια δεν σχη­ματίζουν κεφάλια. Αυτά τα συμ­πτώματα υποδηλώνουν την ίωση μωσαϊκό του μαρουλιού. Αν παρατηρούμε αφύσικη πάχυνση των νευ­ρώσεων και συγχρόνως κιτρινίζουν και φουσκαλιάζουν τα σημεία που γειτονιάζουν μ’ αυτές τις νευρώ­σεις, τότε πιθανόν έχουμε μια άλλη ίωση την ίωση των χοντρών νευρώσεων του μαρουλιού. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις θεωρείται απαραίτη­τη η χρήση εγγυημένου σπόρου απαλλαγμένου από ιώσεις καθώς και η χρήση ανθεκτικών ποικιλιών. Προληπτικά καταστρέφουμε τα αγριόχορτα και τα προσβεβλημένα φυτά. Καταπολεμούμε τις αφίδες που είναι φορείς των ιώσεων. Φρο­ντίζουμε για την καλή αποστράγγιση του εδάφους και μειώνουμε τα ποτίσματα. Μεταφυτεύουμε αφού ζεστάνει ο καιρός και όχι σε κρύα και υγρά εδάφη. Δεν καλλιερ­γούμε όπου είχε ξαναεμφανιστεί η ίδια αρρώστια.

Εχθροί

-Σιδηροσκώληκας- νηματώ­δεις. Τα συμπτώματα της προσβο­λής είναι κιτρίνισμα των φύλλων, σταμάτημα της ανάπτυξης και κα­τά τη διάρκεια φωτεινών και ζε­στών ημερών τα φυτά μαραίνο­νται ενώ τα βράδια ξαναζωντα­νεύουν.

Τα σιδηροσκούληκα έχουν χρώ­μα κίτρινο - καφέ είναι λεπτά έχουν μήκος πάνω από 3 cm και καφέ κεφάλια (εικόνα 6). Εχουν μια γε­νιά το χρόνο και τις μεγάλες κατα­στροφές τις κάνουν όταν βρίσκο­νται στο στάδιο της λάρβας. Τρώνε σπόρους, ρίζες, κονδύλους και καταστρέφουν και άλλα τμήματα των φυτών. Προσβάλλουν εκτός από τα μαρούλια και πολλά άλλα φυτά όπως τεύτλα, φασόλια, καρότα, καλαμπόκια, κρεμμύδια, α­ρακά, πατάτα. Τα παγιδεύουμε με πατάτες. Μπορούμε επίσης να τα ελέγξου­με σκορπίζοντας στο έδαφος παρασιτικούς νηματώδεις πριν την εγκατάσταση των φυτών. Αποφεύγουμε να καλλιεργήσουμε σε χω­ράφια που την προηγούμενη χρό­νια είχαμε το ίδιο πρόβλημα. Πα­ρόμοια συμπτώματα έχουμε και όταν τα φυτά μας έχουν προσβλη­θεί από νηματώδεις για να βεβαιω­θούμε ψάχνουμε για ογκίδια στις ρίζες .

-  Αφίδες. Τα νεαρά φύλλα που έχουν δεχτεί επίθεση από αφίδες στρίβουν και καρουλιάζουν. Σε ε­λαφριά προσβολή ψεκάζουμε στα φυτά νερό με πίεση. Το επόμενο βήμα είναι ψεκασμός με εντομοκτόνα σαπούνια και αν δεν τις ε­λέγξουμε ούτε έτσι τότε ψεκάζου­με με ροτενόνη και πυρεθρίνη μα­ζί.

-   Θρίπες. Οταν τα φύλλα των μαρουλιών είναι άτονα με γκρίζο - πράσινες ή ασημένιες αποχρώ­σεις, ψάχνουμε για θρίπες απλώ­νοντας ένα λευ κό χαρτί και τινάζο­ντας τα φύλλα, έχουν μέγεθος κε­φαλιού καρφίτσας. Για τον έλεγχό τους τοποθετού­με μπλε, κίτρινες ή άσπρες κολλώ­δεις παγίδες, αμέσως πάνω από το ύψος των φυτών.

-   Αλευρώδεις. Τα φυτά είναι εξασθενημένα με κίτρινα φύλλα, επιρρεπή σε ασθένειες. Ψάχνου­με για αλευρώδεις στην κάτω επι­φάνεια των φύλλων (εικόνα 7). Οι νύμφες και τα ενήλικα απομυζούν τους χυμούς από τα νεαρά φύλλα και τα εξασθενούν. Για τον έλεγχό τους σκονίζουμε τα φυτά με σκόνη καπνού ή ψεκάζουμε με τσάι κα­πνού (νικοτίνης).

Παρασκευή τσαγιού νικοτίνης:

Μας χρειάζονται 3 γε­μάτες χούφτες καπνού. Ρίχνουμε τον καπνό σ’ έ­να δοχείο με 2 λίτρα νερό. Σκεπάζουμε το δοχείο και το αφήνουμε 24 ώρες. Εν­διάμεσα το ανακατεύουμε. Μετά σουρώνουμε μ’ ένα πανί και προσ­θέτου με κι άλλο νερό ώστε να συμ­πληρωθούν 5 λίτρα. Αν θέλουμε προσθέτουμε 2% οινόπνευμα και 1 % σαπούνι για καλύτερα αποτε­λέσματα. Το εκχύλισμα πρέπει να χρησιμοποιηθεί το ταχύτερο δυνα- τόν και μετά τον ψεκασμό δρα για 3 μέρες. Υπ’ όψιν ότι σκοτώνει και πολλά ωφέλιμα είδη, γι’ αυτό χρη­σιμοποιούμε τη νικοτίνη σαν τελευ­ταία λύση. -  Τζιτζικάκια. Αν στα φύλλα εμ­φανίζονται ανοιχτόχρωμες κηλίδες και τα φύλλα παύουν να αναπτύσ­σονται ψάχνουμε για τζιτζίκια. Τα έντομα αυτά απομυζούν τους χυ­μούς των φυτών και μεταδίδουν αρρώστιες. Για να τα ελέγξουμε ψεκάζουμε το βράδυ με εντομοκτόνα σαπούνια ή με μείγμα πυρεθρίνης και ροτενόνης όταν έχουμε σημαντική προσβολή. Αν καλύψουμε προληπτικά τα φυτά μας κατά το φύτρωμα με οργανικά υπολείμ­ματα μειώνουμε σημαντικά το πρό­βλημα.

-   Κάμπιες - γυμνοσάλιαγκες. Στην περίπτωση που εμφανίζονται τρύπες στα φύλλα ψάχνουμε για κάμπιες. Τις ελέγχουμε ψεκάζοντας με βά­κιλο θουριγκιένσις. Αν τα φύλλα είναι κουρελιασμένα, τότε ψάχνου­με για ίχνη από γυμνοσάλιαγκες ή σαλιγκάρια. Για να τα αντιμετωπί­σουμε σκορπάμε γύρω από τα φυ­τά στάχτες ξύλου ή γη διατομών. Μπορούμε επίσης να τα ελέγξου­με με παγίδες μπίρας.

-   Λυριόμιζα. Αν τα φυτά μας έχουνπροσβληθεί από τη λυριόμυ ζα τότε εμφανίζονται λευκές ή ημι διαφανείς στοές στα φύλλα. Το πρώτο βήμα που πρέπει να κάνουμε είναι να καταστρέψουμε τα προσβεβλη­μένα φύλλα. Μπορούμε να ελέγ­ξουμε τα ενήλικα παγιδεύοντας τα με κολλώδεις παγίδες μπλε, κίτρι­νου ή λευκού χρώματος. Αν η προ­σβολή είναι σημαντική ψεκάζουμε με πυρεθρίνη και ροτενόνη μαζί. Οταν η λάρβα μπει στο φύλλο (ει­κόνα 8) οι ψεκασμοί είναι ανώφε­λοι, έκτος κι αν ψεκάσουμε με παρασιτικούς νηματώδεις (Neoplectana carpocapsa) που την ακολουθούν στις στοές. Προλη­πτικά μειώνουμε σημαντικά το πρό­βλημα καλύπτοντας τα φυτά με οργανικά υπολείμματα στο φύτρω­μα.

Συγκαλλιέργεια

Παραδοσιακά τα μαρούλια συγκαλλιεργούνται με καρότα και ρα­δίκια. Επίσης μοιράζονται με επιτυ­χία το χώρο αν καλλιεργηθούν μα­ζί με κρεμμύδια και παντζάρια.

Διαδοχικές καλλιέργειες

Τα μαρούλια μπορούν να διαδε­χθούν στο χωράφι τα φασόλια, τις πατάτες, ριζώδεις καλλιέργειες, τα κολοκυθάκια, τις μελιτζάνες, τα αγ­γούρια και το καλαμπόκι.

Συγκομιδή και διατήρηση

Τα κοινά μαρούλια ωριμάζουν σε 40-50 μέρες μετά τη μεταφύτευση και τα κεφαλωτά σε 70-75. Τα κατσαρά μπορούν να συγκομι­στούν πολύ νωρίς, μόλις τα φυτά αποκτήσουν 10-15 cm μήκος με σχηματισμένη την καρδιά και βα­θύ πράσινο χρώμα. Τα κεφαλωτά συγκομίζονται αφού έχουν απο­κτήσει μεγάλη και σφικτή κεφαλή πριντην εμφάνιση του ανθοφόρου στελέχους.

Τα μαρούλια δεν διατηρούνται για πολύ. Μόνο σε ειδικά ψυγεία σε θερμοκρασία 0 - 2 o C και σχετι­κή υγρασία 85 - 90% μπορούν να διατηρηθούν για 2-3 βδομάδες. Στον λαχανόκηπο μας μπορούμε να κόβουμε κάθε φορά τα εξωτε­ρικά φύλλα του μαρουλιού για τη σαλάτα μας δίνοντας έτσι την ευ­καιρία στα υπόλοιπα φύλλα να με­γαλώσουν κι άλλο. Μ’ αυτό τον τρόπο παρατείνουμε τη συγκομι­δή τους και παίρνουμε περισσότε­ρη παραγωγή...

Βιβλιογραφία

-  Γενική και ειδική λαχανοκομία Θρασύβουλου Δ. Ραπτόπουλου

-GARDEN PROBLEM SOLVER, JEFF BALL

-   HIGH - YIELD GARDENING, HUNT and BORTZ

- COLOR HANDBOOK OF GAR­DEN INSECTS, ANNA CARR

- Φυτοπροστασία χωρίς χημικά, Γαβριήλ Πανάγος

-  Σύγχρονη Γεωργική Τεχνολο­γία (περιοδικό).

  Χατζηπανανιώτου Μένη
Από το 6ο τεύχος της Ν. Σελήνης:

Brassica oleracea  οικ. Σταυρανθή
Στοιχεία Καλλιέργειας

Το λάχανο ή κράμβη ή κεφαλωτή κατάγεται από την Ν.Α. Ευρώπη. Χώρα προέλευσης θεωρείται η Ελλάδα. Είναι φυτό διετές αλλά καλλιεργείται σαν μονοετές. Η ρίζα του είναι επιπόλαιη και καταλαμβάνει τα ανώτερα 30οπί του εδάφους. Εξαπλώνεται οριζόντια και ο κύριος όγκος του ριζικού συστήματος βρίσκεται στα 5-10 cm του εδάφους.

Τα φύλλα του λάχανου καλύπτονται από μια κηρώδη επικάλυψη που αυξάνεται κάτω από συνθήκες ξηρασίας. Αφού αναπτυχθούν λίγα εξωτερικά φύλλα αρχίζει να εμφανίζεται το κεφάλι, το μέγεθος και το σχήμα του οποίου εξαρτώνται από την ποικιλία, τις αποστάσεις φύτευσης και το περιβάλλον που καλλιεργείται. Χρειά­ζεται μόνο 5 ώρες ηλιοφάνεια την ημέρα και αναπτύσσε­ται καλά σε γόνιμα, καλοστραγγισμένα εδάφη με ΡΗ 6- 6,8.

Τα λάχανα καταναλώνουν μεγάλες ποσότητες θρε­πτικών στοιχείων και παρουσιάζουν πολλές τροφοπε­νιές μεταξύ των οποίων του βορίου, ασβεστίου, φωσφό­ρου και καλίου. Για να τους εξασφαλίσουμε τα απαραί­τητα θρεπτικά συστατικά εφαρμόζουμε χλωρή λίπανση στο χωράφι, ή προσθέτουμε 3-4 τόνους κοπριά στο στρέμμα πριν την εγκατάσταση της καλλιέργειας.

Για αυξημένες αποδόσεις κάνουμε ριζοπότισμα ή διαφυλικό ψεκασμό με ένα οργανικό πλήρες λίπασμα κάθε 2 βδομάδες για όλη την καλλιεργητική περίοδο μαζί με κόμποστ ή προσθέτουμε στο έδαφος ένα βρα­δείας απελευθέρωσης πλήρες λίπασμα την Ανοιξη. Συγ­χρόνως ψεκάζουμε τα φυτά με εκχύλισμα φυκιών 2-3 φορές στην καλλιεργητική περίοδο.

Επειδή όπως αναφέραμε το ριζικό σύστημα του λάχα­νου είναι επιπόλαιο και σαν φυτό αγαπά την υγρασία φροντίζουμε να μην ξεραθούν τα 5-10 cm του εδάφους.

Η κάλυψη του εδάφους με οργανικά υπολείμματα βοηθά στη ρύθμιση και διατήρηση της εδαφικής υγρα­σίας. Αποφεύγουμε να ποτίσουμε με τεχνητή βροχή γιατί οι περισσότερες αρρώστιες διασπείρονται με το νερό. Κρίσιμη περίοδος ποτίσματος είναι όταν σχηματί­ζεται το κεφάλι. Οι ανάγκες σε νερό μειώνονται, (αλλά θα πρέπει να αποφεύγουμε τις διακυμάνσεις στην ποσό­τητα του νερού) όταν σχηματιστεί το κεφάλι γιατί κινδυ­νεύει να σχίσει. Για να αποφύγουμε ζημιές που μπορεί να προέλθουν από σχίσιμο, μπορούμε να σκάψουμε βαθιά μεταξύ των γραμμών των φυτών, να κόψουμε μέρος των ριζών ή να στρίψουμε τα φυτά για να περιορίσουμε την απορρόφηση του νερού.

Η καλλιέργεια του λάχανου ευνοείται από θερμοκρα­σίες μεταξύ 5ο και 25ο C, ενώ μπορεί να αντέξει χωρίς να υποστεί σοβαρές ζημιές (και εφόσον έχει σκληραγωγηθεί σταδιακά) και σε θερμοκρασίες 8ο - 10ο C. Μάλι­στα η γεύση και η συνοχή των φύλλων βελτιώνονται το Φθινόπωρο με τους παγετούς. Αν τα πρόσφατα μεταφυ- τευμένα φυτά εκτεθούν σε θερμοκρασίες 1,5 - 7ο C για 10 ή περισσότερες μέρες μπορεί να σοκαριστούν ή να ανθίσουν πρόωρα. Επίσης σοκ προκαλούν και οι υψηλές θερμοκρασίες.

Τα λάχανα σπέρνονται σε θερμά ή ψυχρά σπορεία και κατόπιν μεταφυτεύονται στο λαχανόκηπο. Στα θερμο­σπορεία η σπορά γίνεται το φλεβάρη και στα ψυχρά τον Απρίλη - Μάη. Αν θέλουμε όψιμη συγκομιδή κατά την επόμενη Ανοιξη η σπορά γίνεται τον Αύγουστο. Γενικά η βέλτιστη θερμοκρασία εδάφους για φύτρωμα είναι 10 - 24 ο C, η βέλτιστη θερμοκρασία εδάφους για ανάπτυξη είναι 18-23 ο C ενώ η βέλτιστη θερμοκρασία αέρα για ανάπτυξη είναι, ημέρας 15 - 23  ο C και νύχτας 10 -18 ο C. Απαιτούνται 140 μέρες για ωρίμανση μετά την απευ­θείας σπορά και 60-90 μέρες μετά τη μεταφύτευση.

Αρκούν 50 - 100 gr σπόρου για να καλύψουν 1 στρέμ­μα. Σπέρνουμε σε βάθος 8- 10 mm σε γραμμές ή στα πεταχτά. Στα ανοιχτά σπορεία τα φυτά μένουν 6-8 βδομάδες. Μεταφυτεύονται όταν έχουν αποκτήσει ύ­ψος 10 -15 cm και το κεντρικό στέλεχος έχει πάχος όσο ένα μολύβι. Η φύτευση είναι καλό να γίνεται στα πρανή των σαμαριών ή μέσα στα αυλάκια για λόγους άρδευσης μέχρι τις φθινοπωρινές βροχές, εκτός και αν καλλιερ­γούμε σε υπερυψωμένες κλίνες.

Οι αποστάσεις φύτευσης για παραγωγή μεγάλων κεφαλιών είναι 60 - 80 cm μεταξύ των γραμμών και 40 - 50 cm επί των γραμμών. Για μέτρια και μικρά κεφάλια αρκούν 40 - 50 cm μεταξύ και 25 - 40 cm επί. Αν γίνει σπορά απευθείας στο χωράφι μετά τους τελευταίους παγετούς της Ανοιξης, αφού εμφανιστούν τα πρώτα φύλλα, κάνουμε αραίωμα των φυτών για να πάρουν της κανονικές τους αποστάσεις. Καλλιεργούμε για πρώιμη συγκομιδή Ανοιξιάτικου λάχανου σε ελαφριά αμμώδη εδάφη και για όψιμα Φθινοπωρινά λάχανα σε συνεκτικά αμμοπηλώδη.

Μερικές ποικιλίες μπορεί να δώσουν δεύτερη συγκο­μιδή αν κόψουμε το κεφάλι από τη βάση αφήνοντας το στέλεχος και τις ρίζες ανέπαφες. Οταν “χτυπήσει” το φυτό αφήνουμε μόνο ένα ή δύο βλαστάρια που προς το τέλος του Φθινοπώρου θα δώσουν δύο μικρά κεφάλια.

Για να μειώσουμε τον κίνδυνο εμφάνισης ασθενειών δεν καλλιεργούμε στο ίδιο μέρος όπου είχαμε καλλιερ­γήσει σταυρανθή (μπρόκολα, κουνουπίδια, λαχανάκια βρυξελλών), για τουλάχιστον 3 χρόνια. Επίσης αποφεύ­γουμε περιοχές με αγριόχορτα της ίδιας οικογένειας και καταστρέφουμε όλα τα υπολείμματα και τις ρίζες μετά τη συγκομιδή.

Για τον έλεγχο των αγριόχορτων κάνουμε 2-3 τσαπίσματα με πολλή προσοχή για να μην τραυματίσουμε τις ρίζες του λάχανου.

Παραγωγή σπόρου

Για να αποκτήσουμε δικό μας σπόρο διαλέγουμε τα μητρικά φυτά που αντιπροσωπεύουν την ποικιλία. Στην νότιο Ελλάδα αφήνονται επί τόπου, ενώ στη βόρειο ξεριζώνονται και αποθηκεύονται, σκεπασμένα με άμμο σε κλειστό χώρο και ξαναφυτεύονται την Ανοιξη. Μπο­ρούμε επίσης να τα αφήσουμε επί τόπου προστατεύο­ντας τα με πρόχειρα στέγαστρα για να μην καταστραφούν από τα κρύα του χειμώνα ή να τα παραχώσουμε.

Τα φυτά για να ανθίσουν πρέπει να υποστούν χαμηλές θερμοκρασίες. Φυτά σε τεχνητές συνθήκες θερμοκη­πίου 18-25 ο C δεν ανθίζουν ποτέ και αναπτύσσουν συνέ­χεια νέα κεφάλια. Για να ανθίσουν πρέπει να υποστούν τουλάχιστον για 2 μήνες θερμοκρασίες 5-8 ο C και στη συνέχεια θερμοκρασίες πάνω από 15 ο C.

Τα άνθη του λάχανου αποτελούνται από 4 σέπαλα, 4 πέταλα και 6 στήμονες. Ο καρπός του είναι επιμήκης κάψα με πολλά σπέρματα. Τα άνθη αυτογονιμοποιούνται ή σταυρογονιμοποιούνται με τα έντομα. Επειδή τα διάφορα είδη των σταυρανθών διασταυρώνονται εύκο­λα θα πρέπει να τα απομονώνουμε ικανοποιητικά  Γιά να πρωιμίσει η ωρίμανση των κατώτερων καρπών, κορφο­λογούμε τα ανθοφόρα στελέχη. Οι ώριμες κάψες συ­γκομίζονται με τα στελέχη και αποθηκεύονται για να αποξηρανθούν εντελώς, κατόπιν ραβδίζονται για να βγει ο σπόρος. Ο σπόρος του λάχανου συντηρείται για 5 χρόνια.

Απολύμανση σπόρων

Διάφοροι μικροοργανισμοί που προκαλούν ασθένειες μπορεί να είναι προσκολλημένοι στην επιφάνεια των σπό- ρωνπου θέλουμε να διατηρήσουμε και έτσι είναι έτοιμοι να προσβάλλουν τα φυτάριά μας τον επόμενο χρόνο. Γι’ αυτό το λόγο απολυμαίνοντας τους σπόρους, τους προ­στατεύουμε από διαχειμάζουσες ασθένειες. Η απολύμαν­ση μπορεί να γίνει με διάφορους τρόπους:

1.  Τοποθετούμε τους σπόρους σ’ ένα τετράγωνο πανί (τουλπάνι). Κρατώντας τα 4 άκρα τα δένουμε μαζί (κάνου­με ένα σακουλάκι). Κατόπιν βυθίζουμε τους σπόρους σε: διάλυμα ξυδιού (1 κουταλιά ξίδι σε 1 λίτρο νερό) ή άλμη (1 κούπα αλάτι σε 1 λίτρο) νερό ή διάλυμα ασβέστη και στάχτης ξύλων (1 κούπα ασβέστη και στάχτη ξύλων σε 1 λίτρο νερό).

Μετά το βύθισμα σ’ένα από τα διαλύματα στεγνώνουμε τους σπόρους στην αποθήκη απλώνοντας τους πάνω σε εφημερίδα ή απορροφητικό χαρτί. Οταν βεβαιωθούμε ότι είναι εντελώς στεγνοί τους αποθηκεύουμε.

2.   Βυθίζουμε τους σπόρους σε ζεστό νερό. Αυτή η μέθοδος θέλει προσοχή. Μεγάλη θερμοκρασία μπορεί να βλάψει τους σπόρους μειώνοντας τη βλαστικότητά τους. Είναι ασφαλέστερο να χρησιμοποιήσουμε μεγάλες ποσό­τητες νερού για να μειώσουμε τις πιθανότητες ξαφνικής ανόδου της θερμοκρασίας. Βράζουμε νερό σε μεγάλη
κατσαρόλα μέχρι να πετύχoυμε τη σωστή θερμοκρασία. Τοποθετούμε τους σπόρους όπως και πριν σε υφα­σμάτινο σακουλάκι και τους βυθίζου­με στο νερό. Το σακουλάκι πρέπει να βρίσκεται στο κέντρο της κατσαρό­λας. Το βουτάμε και το ξαναβουτάμε χωρίς να πλησιάζουμε τον πάτο και φροντίζουμε να ανακατεύουμε το νε­ρό. Χρησιμοποιούμε ένα καλό θερμό­μετρο για να μετράμε τη θερμοκρα­σία του νερού και μετράμε προσεκτι­κά το χρόνο που βυθίζουμε κάθε φορά τους σπόρους.

Προβλήματα του φυτού

Τα φύλλα των φυταρίων είναι πορφυρά:

Πιθανή έλλειψη φωσφόρου. Ο φώ­σφορος δεν είναι προσλήψιμος στα κρύα εδάφη. Ψεκάζουμε τα φυτά με εκχύλισμα φυκιών για να καλύψουμε την έλλειψη.

Τα φύλλα κιτρινίζουν και τα φυτά δεν αναπτύσσονται:

Πιθανή έλλειψη αζώτου. Οταν έ­χουμε τροφοπενία αζώτου τα φύλλα κιτρινίζουν ξεκινώντας από τα πα- λαιότερα. Για να καλύψουμε τις ανά­γκες των φυτών ψεκάζουμε ή κάνου­με ριζοπότισμα με ιχθυογαλακτώματα ή υδρολυμένα δέρματα ζώων. (Στη διεθνή αγορά κυκλοφορούν σκευάσματα όπως το Hynite).

Τα φύλλα εμφανίζουν καστανά άκρα:

Πιθανές αιτίες η υπερβολική θερ­μοκρασία ή η έλλειψη ασβεστίου. Το καφέτιασμα των άκρων των εξωτερι­κών φύλλων οφείλεται συνήθως στις υψηλές θερμοκρασίες. Τα λάχανα είναι ευαίσθητα στον πολύ ήλιο και σε θερμοκρασίες πάνω από 27ο C. Αντίθετα καστανές άκρες στα εσω­τερικά φύλλα οφείλονται στην έλλει­ψη ασβεστίου. Για να προλάβουμε το πρόβλημα φροντίζουμε να έχου­με σταθερή εδαφική υγρασία και προσθέτουμε κόμποστ στο έδαφος για ισορροπημένη θρέψη.

Τα φύλλα εμφανίζονται ραγισμέ­να και φελοποιημένα, οι βλαστοί είναι υδαρείς, τα λάχανα είναι κού­φια εσωτερικά:

Πιθανή έλλειψη βορίου. Τα φυτά της οικογένειας των σταυρανθών χρειάζονται πολύ βόριο. Ψεκάζουμε με εκχύλισμα φυκιών, κατά τη μετα φύτευση και επαναλαμβάνουμε μέ­χρι να σχηματιστούν τα κεφάλια, προληπτικά.
Αυξάνουμε τα επίπεδα βορίου στο έδαφος προσθέτοντας 1 κουταλιά βόρακα διαλυμένο σε 4 λίτρα νερό ή 5 κιλά τρίματα ξερών φυκιών σε κάθε 10 τετραγωνικά μέτρα.

Τα κεφάλια του λάχανου είναι μαλακά και μικρά, τα φύλλα περι­φερειακά χαλκόχρωμα και καψαλι­σμένα:

Πιθανή έλλειψη καλίου. Ελέγχου­με με ανάλυση εδάφους πιθανή έλ­λειψη καλίου και αν χρειάζεται προσ­θέτουμε ιχθυογλακτώματα, στάχτες ξύλου, γρανίτη ή λιθοθάμνο (σκόνη από απολιθωμένα φύκια του Ατλα­ντικού).

Τα φύλλα κιτρινίζουν, τα φυτά δεν αναπτύσσονται και μαραίνο­νται τις πολύ φωτεινές και ζεστές μέρες:

Τα συμπτώματα αυτά μπορεί να οφείλονται σε:
α) Καρκίνο (γάγγραινα)
β) Νηματώδεις
γ) Μύγα του λάχανου.

Αν υποψιαζόμαστε κάποιο απ’ ό­λα αυτά ξεριζώνουμε ένα φυτό και εξετάζουμε τις ρίζες του. Αν οι ρίζες έχουν εξογκώματα, καρκινώματα και τα φυτά μαραίνονται τις θερινές μέ­ρες ή νεκρώνονται, τότε έχουμε προ­σβολή από γάγγραινα. Αυτό το πρό­βλημα παρουσιάζεται κυρίως στα όξινα εδάφη. Αν το ΡΗ του εδάφους είναι πολύ χαμηλό, προσθέτουμε α­σβέστη για να φτάσει στο 7,2. Τα λάχανα δεν αγαπούν αυτή την οξύτητα, ο μύκητας όμως γίνεται λιγότερο δραστήριος. Θα πρέπει να ε­φαρμόσουμε αμειψισπορά (7 έτη) και να βελτιώσουμε την αποστράγγι­ση του εδάφους. Καταστρέφουμε τα προσβεβλημένα φυτά.

Οταν οι ρίζες του λάχανου καλύ­πτονται από ανώμαλα ογκίδια τότε έχουμε προσβολή από νηματώδεις. Καταστρέφουμε τα προσβεβλημένα φυτά. Εφαρμόζουμε ηλιοαπολύμανση (βλέπε παρακάτω), κρατάμε το χωράφι καθαρό από φυτά και αγριό­χορτα για ένα καλοκαίρι ή καλλιερ­γούμε σίκαλη. Γ ια πιο άμεση αντιμε­τώπιση διασπείρουμε ωφέλιμους - παρασιτικούς - νηματώδεις ή χιτίνη στο έδαφος.

Αν οι ρίζες είναι τρυπημένες και σχηματίζονται στενές περιστρεφό­μενες στοές έχουμε προσβολή από τη μύγα του λάχανου (εικόνα 1,7). Το ακμαίο μοιάζει με τη σπιτική μύγα. Τα αβγά της είναι άσπρα και τα γεννά κοντά στο φυτό στο έδαφος. Εμφα­νίζονται πολλές γενιές το χρόνο από νωρίς την Ανοιξη έως το Φθινόπωρο. Η λάρβα της είναι άσπρη και πολύ μικρή. Διαχειμάζει σαν πούπα στο έδαφος. Η μύγα του λάχανου προ­σβάλλει επίσης μπρόκολα, λαχανά­κια Βρυξελλών, κουνουπίδια, ραδί­κια, γογγύλια. Οι στοές που δη­μιουργεί στις ρίζες και στο στέλεχος κάνουν το φυτό να μαραίνεται και βοηθά στην ανάπτυξη βακτηριακών και μυκητολογικών ασθενειών. Για να αποφύγουμε προσβολές καλλιερ­γούμε ή πολύ νωρίς ή μόνο Φθινοπω­ρινά λάχανα. Επειδή το έντομο ενο­χλείται από αλκαλικό περιβάλλον μπορούμε να σκονίσουμε με στά­χτες ξύλων ή να ψεκάσουμε με α­σβέστη (1 κούπα ασβέστη σε 1 λίτρο νερό) ή να θάψουμε σε 3 cm βάθος και ακτίνα 15 cm, από μισή ή μια κούπα Μείγματος που αποτελείται από 1 μέρος ασβέστη, 4 μέρη στά­χτη ξύλων και 1 μέρος ορυκτό φώ­σφορο.

Σε μικρούς λαχανόκηπους μπο­ρούμε να τοποθετήσουμε εμπόδιο από πισσαρισμένο χαρτί (δίσκο) γύ­ρω από το στέλεχος του φυτού με σκοπό να αποτρέψουμε τα ακμαία να τοποθετήσουν τα αβγά τους. Συχ­νά, ελαφριά καλλιέργεια του εδά­φους όταν τα φυτά είναι ακόμη μι­κρά, μπορεί να ελέγξει του πληθυ­σμούς της λάρβας. Κατά τη μεταφύ- τευση μπορούμε να χρησιμοποιή­σουμε παρασιτικούς νηματώδεις. Α­κόμη μπορούμε να χρησιμοποιήσου­με φυτά παγίδες, όπως ραδίκια και γογγύλια και να τα καταστρέψουμε όταν θα έχουν προσβληθεί. Αρπακτι- κό της μύγας του λάχανου είναι η ψαλίδα. (Forticula auricularia)

Με τη μύγα του λάχανου τρέφο­νται τα ψαρόνια, τα σπουργίτια και οι φρύνοι ενώ παρασιτείται από ένα είδος σφήκας.

Κιτρινισμένα και μαραμένα φύλ­λα. Τα φυτά δεν αναπτύσσονται και οι βλαστοί συστρέφονται:

Τα φυτά πιθανόν έχουν προσβλη­θεί από φουζαρίωση. Τα προσβε­βλημένα φύλλα πέφτουν ξεκινώντας από τα παλαιότερα μέχρι να αφήσουν το στέλεχος γυμνό. Κόβοντας το στέλεχος αποκαλύπτεται σκοτει­νόχρωμος δακτύλιος (εικόνα 1,6). Καταστρέφουμε τα προσβεβλημένα φυτά. Εφαρμόζουμε 5 έτη αμειψι­σπορά για να προλάβουμε το πρό­βλημα και χρησιμοποιούμε ανθεκτι­κές ποικιλίες. Η ηλιοαπολύμανση βοηθά.

Τα φύλλα καρουλιάζουν και κι­τρινίζουν τα φυτά δεν αναπτύσσο­νται:

Ψάχνουμε για αφίδες, μικρά πρά­σινα ροζ, γκρι, μαύρα μικρά έντομα. Ψεκάζουμε με πίεση νερό νωρίς το πρωί 3 φορές μέρα παρά μέρα ή εντομοκτόνα σαπούνια. Σε μεγάλες προσβολές ψεκάζουμε με πύρεθρο και ροτενόνη μαζί.

Τα στελέχη των φυτών σκουραί­νουν και συστρέφονται κοντά στη γραμμή του εδάφους:

Πιθανό πρόβλημα η ριζοκτονία ση. Τα φυτά είναι αδύναμα, παρά­γουν μικρά κεφάλια και μερικές φο­ρές σαπίζουν. Σκοτεινόχρωμα ηλιο­καμένα στίγματα αναπτύσσονται στα κάτω φύλλα κοντά στο έδαφος. Σε υγρές συνθήκες το σάπισμα προχωράει σε όλα τα φύλλα και το κεφάλι σαπίζει εντελώς. Η ριζοκτονίαση δεν ελέγχεται. Απομακρύνουμε και κα­ταστρέφουμε τα προσβεβλημένα φυτά. Για προληπτι­κούς λόγους δεν καλλιεργούμε λά­χανα αν πρόκειται να κάνουμε μικρού κύκλου αμειψισπο­ρά όπου είχε ανα­πτυχθεί φυτοφθόρα ή πύθιο. Προλη­πτικά επίσης πα­στεριώνουμε το χώμα του σπο­ρείου. Κάνουμε η­λιοαπολύμανση στο χωράφι.

Φύλλα με κίτρινα στίγματα σε σχήμα V:

Ισως τα φυτά έχουν προσβληθεί από βακτηριακό μαύρισμα νευρώ­σεων. Αυτή η βακτηριακή αρρώστια προκαλεί κίτρινες περιοχές που με­γαλώνουν κάνοντας μαύρα τα νεύρα τα οποία τελικά σαπίζουν και μυρί­ζουν άσχημα. Τα προσβεβλημένα φύλλα νεκρώνονται και πέφτουν, τα στελέχη εσωτερικά έχουν μαύρες ραβδώσεις, ενώ τα νεαρά φυτά μπο­ρεί να μην σχηματίσουν κεφάλια και αν σχηματίσουν γίνονται νάνα, ανα­πτύσσονται μονόπλευρα και σαπί­ζουν, (εικόνα 1,3). Καταστρέφουμε τα φυτά που έχουν προβληθεί καθώς και τα γειτονικά τους. Ψεκάζουμε με χαλκό αν ο καιρός είναι υγρός και είχαμε προβλήματα στο παρελθόν. Ψεκασμοί με βρέψιμο θειάφι κάθε 7 μέρες έως τη συγκομιδή βοηθούν στην προφύλαξη των υγιειών φυτών. Χρησιμοποιούμε ανθεκτικές ποικι­λίες.

Φύλλα με κίτρινο - καφέ δακτυλιωτές κηλίδες:

Πιθανή αιτία η αλτεναρίωση. Αυτή η μυκητολογική αρρώστια “χτυπά” πρώτα τα κατώτερα φύλλα. Τα φυτά συνήθως νεκρώνονται. Ψεκάζουμε με χαλκό μόλις δούμε τα πρώτα συμπτώματα. Καλλιεργούμε ανθε­κτικές ποικιλίες.

Οι βλαστοί των νεαρών φυτών εμφανίζονται κατεστραμμένοι:

Μάλλον έχουμε επίθεση από κο- φτοσκούληκα (ή σταχτοσκούληκα ή καραφατμέ ή αγρότιδες). Η λάρβα είναι γκρίζα ή καφέ και κουλουριάζεται όταν ενοχληθεί. Κατά τη διάρ­κεια της μέρας κρύβεται στο έδα­φος και τρέφεται τη νύχτα με στελέ­χη φυτών. Τα ακμαία είναι πεταλού­δες γκρίζες ή καφέ που έλκονται από το φως (εικόνα 2). Τα αβγά τους τα αφήνουν στο έδαφος. Διαχειμά­ζουν στο στάδιο της πούπας ή της νεαρής λάρβας. Η παρασιτική σφή­κα είναι αρπακτικό των κοφτοσκούληκων. Για να τα εμποδίσουμε δη­μιουργούμε φράγματα σκορπώντας καλαμποκάλευρο ή πίτουρα γύρω από κάθε φυτό ή τοποθετώντας κο­λάρα γύρω από το λαιμό. Ο βάκιλος θουριγκιένσις σκοτώνει τις λάρβες.

Φύλλα με κιτρινωπά στίγματα στο πάνω μέρος και λευκή εξάνθηση στο κάτω:

Τα φυτά έχουν προσβληθεί από ωϊδιο. Καθώς η αρρώστια προχωρά οι προσβεβλημένες περιοχές μαυρί­ζουν και θρυμματίζονται (εικόνα 1,1). Το ελέγχουμε ψεκάζοντας με μαγει­ρική σόδα και σαπούνι (1 κουταλιά σόδα και 1 κουταλάκι σαπούνι σε 1 λίτρο νερό) με θειάφι ή με χαλκό.

Φύλλα με άσπρα - χαλκόχρωμα στίγματα:

Ψάχνουμε για θρίπα. Αυτό το μι- κροσκοπικό έντομο μοιάζει με σπό­ρο πιπεριάς. Οταν οι προσβολή είναι σοβαρή σαπίζουν τα φύλλα του λάχανου. Τα ελέγχουμε με κολλώδεις παγίδες μπλε χρώματος και ψεκασμούς με εντομοκτόνα σαπούνια. Φροντίζου­με να γίνεται καλή διαβροχή της κάτω πλευράς των φύλλων γιατί εκεί συγκεντρώνονται οι θρίπες.

Φύλλα με καφέ - γκρι στίγματα και στελέχη με βυθισμένες μελά­νες κηλίδες στο λαιμό:

Μάλλον έχουμε προσβολή από φόμα ή άνθρακα του λάχανου. Κα­θώς οι κηλίδες στα στελέχη μεγα­λώνουν αυτά συστρέφομαι προκαλώντας μάρανση στα φυτά που τελι­κά νεκρώνονται. Τα νεκρά φύλλα παραμένουν κολλημένα στο φυτό (εικόνα 1,5) Για να αντιμετωπίσουμε την αρρώστια, ψεκάζουμε τα στελέ­χη με χαλκό (αποφεύγουμε να κατα­βρέχουμε το έδαφος γιατί είναι τοξικός για πολλούς οργανισμούς του εδάφους συμπεριλαμβανομένου και του γαιωσκώληκα). Προλαβαίνουμε την αρρώστια εφαρμόζοντας 4/έτη αμειψισπορά και φροντίζοντας για την καλή αποστράγγιση του εδά­φους. Είναι απαραίτητη η χρήση απολυμασμένου σπόρου.

Διάτρητα φύλλα με μικρές τρύ­πες:

Ψάχνουμε για τον άλτη των σταυ­ρανθών. Είναι μικρά λεπτά μαύρα σκαθάρια με δύο κίτρινες ή λευκές ρίγες. Οταν ενοχλούνται πηδάνε, (ει­κόνα 1,8) Είναι επικίνδυνα γιατί μετα­δίδουν ιούς και βακτήρια. Τα αβγά τους είναι πολύ μικρά, λευκά και τα γεννούν στο έδαφος. Εχουν 2 γενιές το χρόνο και τα ενήλικα διαχειμά­ζουν σε αγριόχορτα και υπολείμμα­τα του κήπου. Προσβάλλουν επίσης τα μπρόκολα και τα κουνουπίδια.
Μπορούμε να δημιουργήσουμε φράγματα καλύπτοντας τα φυτάρια με πίτουρα και οργανικά υπολείμμα­τα για να εμποδίσουμε το ακμαίο να αφήσει τα αβγά του και φροντίζουμε να είναι καλυμμένα μέχρι τα φυτάρια να αποκτήσουν τουλάχιστον 6 φύλ­λα.
Σκονίζουμε με γη διατομών τα φυτά, (εικόνα 3) (είναι πιθανότατα το πιο αποτελεσματικό εντομοκτόνο ε­παφής, αλλά είναι αρκετά ακριβό. Προέρχεται από απολιθωμένα κατακρη­μνίσματα μικροσκοπικών φυκιών (διάτομα).

Φύλλα κουρελιασμένα με μεγά­λες τρύπες:
Αιτία οι κάμπιες
1.  Ψάχνουμε για την πιερίδα του λάχανου. Είναι μια βελουδένια στην αφή ανοιχτοπράσινη κάμπια με κί­τρινη ρίγα. Αφήνει σκούρα πράσινα περιττώματα στα φύλλα. Σαν ενήλι­κο είναι άσπρη πεταλούδα με 2 ή 3 μαύρα στίγματα στα φτερά της (ει­κόνα 1,4). Τα αβγά της είναι κιτρινω­πά σφαιρικά με κορυφή και τα αφή­νει πάνω στα φύλλα. Εχει 2-3 γενιές το χρόνο και διαχειμάζει στο έδα­φος ή κοντά στο φυτό σαν πούπα ή λάρβα. Προσβάλει ακόμη κουνουπί­δια, ρέβες, σινάπι, ραδίκια, παντζά­ρια.

Βοηθά στην αντιμετώπιση της αν στο τέλος της καλλιεργητικής πε­ριόδου γίνει καλλιέργεια του εδά­φους σε βάθος 18-20 cm αφού έχου­με απομακρύνει όλα τα φυτικά υπο­λείμματα τα οποία κομποστοποιούμε. Στην περίπτωση που δεν αναπτυ­χθούν υψηλές θερμοκρασίες κατά την κομποστοποίηση θα είναι σαν να βοηθάμε τα έντομα να διαχειμάσουν. Στη φύση υπάρχει ένας ιός ο οποίος σκοτώνει την κάμπια προς το τέλος της καλλιεργητικής περιόδου. Οι προσβεβλημένες απ’ αυτόν κάμπιες κι­νούνται αργά, κιτρινίζουν και πεθαί­νουν (πιθανόν να πρόκειται για τον Nuclear Polyhedrosis Virus NPV). Μα­ζεύοντας μια ντουζίνα και παραπάνω κάμπιες απ’ αυτές, μπορούμε να φτιάξουμε ένα εντομοκτόνο. Λιώ­νουμε τι κάμπιες και αραιώνουμε το ζουμί με νερό. Στραγγίζουμε και ψε­κάζουμε με το υγρό. Αυτό το σκεύα­σμα δρα πιο αργά από τον Βάκιλο θουριγκιένσις αλλά για μεγαλύτερο διάστημα. Χρειάζονται 3-4 μέρες για να πεθάνουν οι κάμπιες. Ενας ψεκα­σμός αρκεί για όλη την καλλιεργητι­κή περίοδο. Δεν επηρεάζει έδαφος, νερό και περιβάλλον. Οι κάμπιες επί­σης παρασιτούνται από τη σφήκα Vespula sρ (εικόνα 4), αν λοιπόν δούμε “κολλημένα” επάνω τους μι­κρά άσπρα κουκούλια (εικόνα 5), δε βιαζόμαστε να τις μαζέψουμε ή να ψεκάσουμε. Αφήνουμε τη φύση να δουλέψει για μας. Ο βάκιλος θουρι γκίενσις μπορεί να χρησιμοποιηθεί αν έχουμε μεγάλη προσβολή, πρώ­τα όμως δοκιμάζουμε να σκονίσου­με ή να ψεκάσουμε με ξυνόγαλα ή με έκχυμα σκόρδου.
Ακόμη μπορούμε να καλύψουμε τα λάχανα με υλικά που επιτρέπουν στον ήλιο, στον αέρα και στη βροχή να περάσουν αλλά εμποδίζουν τα ενήλικα να αποθέσουν τα αβγά τους. Αν τελικά ψεκάσουμε με βάκιλο θου ριγκιενσις μπορούμε να κάνουμε πιο αποτελεσματικό τον ψεκασμό, προσ­θέτοντας εντομοκτόνο σαπούνι και εκχύλισμα φυκιών. Ψεκάζουμε 3 φο­ρές κάθε 2 εβδομάδες.

2.  Η τριχοπλούζια μπορεί να είναι η άλλη κάμπια που μας προξενεί ζημιές. Είναι πράσινη με απαλές ρί­γες στα πλάγια και κάνει ένα χαρα­κτηριστικό λουπ (εικόνα 1,2) όταν κινείται. Το ενήλικο είναι μια καφετιά πεταλούδα με ασημένια στίγματα στη μέση του κάθε φτερού και πετάει τη νύχτα. Τα αβγά της είναι πρασινόλευκα στρογγυλά και τ’ α­φήνει στην πάνω πλευρά των φύλ­λων του λάχανου. Διαχειμάζει σαν πούπα κολλημένη σ’ ένα φύλλο και νοτιότερα σαν ενήλικο. Προσβάλλει ακόμη φασολάκια, μπρόκολα, κου­νουπίδια, σέλινο, μαρούλια, μαϊντα­νό, αρακά, πατάτες, ραδίκια, σπανά­κια ντομάτα. Η συγκαλλιέργεια με χρυσάνθεμα μειώνει τους εχθρούς του λάχανου αλλά παρατηρήθηκε ότι γίνονται μικρά τα κεφάλια. Επί­σης βοηθά η συγκαλλιέργεια με καυ­τερή πιπεριά, ύσσωπο, κρεμμύδι, δεντρολίβανο, άνηθο, θυμάρι. Μπο­ρούμε κάθε 3 cm να φυτέψουμε σέλι­νο ή άνηθο που έλκει το έντομο, (σαν παγίδα) για να μας δώσει “σινιάλο” για πρώιμες προσβολές.

Και η τριχοπλούζια παρασιτείται από ένα είδος σφήκας καθώς και από άλλα αρπακτικά τα οποία ζουν στα αγριόχορτα, γι’ αυτό καλό είναι να υπάρχει ένας φυσικά κήπος δίπλα στο λαχανόκηπο.

Σε μικρές προσβολές μπορεί να έχουμε καλά αποτελέσματα ψεκά­ζοντας με καυτερή πιπεριά (μισή κούπα αλεσμένη καυτ. πιπεριά σε μισό λίτρο νερό, στραγγίζουμε και ψεκάζουμε 2 φορές κάθε 2,3 μέ­ρες). Προληπτικά μπορούμε να ψε­κάσουμε με Βάκιλο θουριγκιένσις (ποικ. Kurstaki) + εντομοκτόνα σα­πούνια + εκχύλισμα φυκιών κάθε 2 βδομάδες από τη μεταφύτευση μέ­χρι να σχηματιστούν τα κεφάλια, συγχρόνως μπορούμε να δημιουρ­γήσουμε φράγματα γύρω από τα φυτά με πίτουρα. Σκονίζουμε με γη διατομών καλύπτοντας τους βλα­στούς και τα φύλλα εσωτερικά, σκο­νίζουμε τη νύχτα για να μην βλάψου­με τα ωφέλιμα. Ακόμη μπορούμε να ψεκάσουμε με πύρεθρο 2 φορές κάθε 3-4 μέρες ή με ροτενόνη (1% διάλυμα) σε σοβαρές προσβολές. Δε θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η ροτε­νόνη σκοτώνει και τα ωφέλιμα. Αν έχουμε σημάδια προσβολής στην κάμπια από τον ιό N.P.V. μπορούμε να ψεκάσουμε όπως και για την πιερίδα.

Κουρελιασμένα φύλλα - κατε­στραμμένα στελέχη:

Ψάχνουμε για ίχνη γυμνοσάλιαγκων. Για την αντιμετώπισή τους βλέπε τεύχος 2 σελίδα 20, 21.

Συγκαλιέργεια:

Τα λάχανα ταιριάζουν με τον αρα­κά και τα μαρούλια. Ακόμη μοιράζο­νται καλά το χώρο με πιπεριές, ντο­μάτες, καρότα και σπανάκι. Παρα­δοσιακά συγκαλιεργούνται με κρεμ­μύδια, σκόρδα, πράσα, δεντρολίβα­νο, φασκόμηλο και θυμάρι . Διαδοχικές καλλιέργειες

Καλλιεργούμε πρώιμες μεσοπρώϊ μες και όψιμες ποικιλίες για να συ­γκομίζουμε για μεγάλη περίοδο. Μπορεί να ακολουθήσει την καλ­λιέργεια του αρακά, φασολιού και μαρουλιού στο χωράφι. Στις νοτιό­τερες περιοχές ακολουθεί το γλυκό καλαμπόκι και το αγγούρι.

Συγκομιδή

Συγκομίζουμε τα άσπρα λάχανα όταν σκληρύνουντα κεφάλια, τα φύλ­λα τους είναι τεντωμένα, συμπαγή, αρκετά βαριά για το μέγεθος τους και το χρώμα τους πράσινο - άσπρο. Τα κόκκινα λάχανα συγκομίζονται όταν αποκτήσουν τα ίδια χαρακτηρι­στικά και το χρώμα τους είναι κόκκι­νο - πορφυρό. Τα λάχανα Savoy θα πρέπει να έχουν ρυτιδωμένα φύλλα και σκουροπράσινο χρώμα.
Σχισμένα κεφάλια έχουν ξεπερά σει την ακμή τους.
Η περίοδος συγκομιδής για τα λάχανα μπορεί να διαρκέσει 4-6 βδο­μάδες ανάλογα με την ποικιλία.

Συντήρηση

Σε πλαστικές σακούλες μέσα στο ψυγείο, θερμοκρασία 1 - 3 ο C και σχετική υγρασία 92 - 95% τα λάχανα μπορεί να κρατήσουν 1-2 βδομάδες.

Οι όψιμες ποικιλίες με σκληρό και κλειστό κεφάλι αν αποθηκευτούν σε υπόγειο με τα κεφάλια κάτω και τις ρίζες επάνω ή αν θαφτούν έξω σε στρώμα άχυρου ή φύλλων ή χώμα­τος μπορούν να συντηρηθούν 4 μή­νες. Στις ψυχρές περιοχές μετά το πέρασμα των παγετών του Φθινοπώ­ρου μπορούν να διατηρηθούν στην ύπαιθρο. Επίσης το λάχανο μπορεί να γίνει τουρσί.

Ηλιοαπολύμανση

Τα έντομα που γεννιούνται στο έδα­φος αποτελούν ένα σοβαρό πρόβλημα για το λαχανόκηπο. Μπορούμε να τα αντι­μετωπίσουμε με ηλιοαπολύμανση. Η ηλιοαπολύμανση γίνεται καλύπτοντας το έδαφος με ένα καθαρό πλαστικό. Η θερ­μοκρασία που αναπτύσσεται κάτω απ’ αυ­τό καταστρέφει τους οργανισμούς του εδάφους και σπόρους αγριόχορτων. Δε θα πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι η ηλιοπαλύμανση καταστρέφει και ωφέλιμα έντο­μα και μικροοργανισμούς του εδάφους γι’ αυτό την χρησιμοποιούμε αυτή την πρακτική μόνο όταν έχουμε ένα σοβαρό εντομολογικό πρόβλημα ή αρρώστια.
Έχουμε καλύτερα αποτελέσματα αν την εφαρμόσουμε στη μέση του καλοκαι­ριού.
Είναι απαραίτητες μακριές - ζεστές ηλιόλουστες μέρες. Αν διακόπτονται από βροχερές μέρες, η θερμοκρασία του εδά­φους δεν παραμένει σταθερή και αρκετά υψηλή για να σκοτώσει τα παθογόνα.

Προετοιμάζουμε το έδαφος όπως θα κάναμε πριν καλλιεργήσουμε. Απομακρύνουμε όλα τα φυτικά υπολείμματα, ισοπε­δώνουμε το έδαφος και ποτίζουμε καλά την έκταση που θα καλύψουμε. Σκάβουμε περιφερειακά ένα αυλάκι βάθους 10-15 cm, καλύπτουμε την περιοχή με νάιλον πάχους 1 - 4 μικρά και θάβουμε τις άκρες του στο αυλάκι. Το αφήνουμε απλωμένο 3-4 βδομάδες.

Μετά το πέρασμα αυτών των εβδομά­δων απομακρύνουμε το νάιλον και εγκαθιστούμε τις καλλιέργειες μας “ενοχλώ­ντας” το έδαφος όσο λιγότερο γίνεται. Η ηλιοαπολύμανση μπορεί να επηρεάσει μόνο 7-12 cm του εδάφους, έτσι βαθύτε­ρη κατεργασία μπορεί να φέρει στην επι­φάνεια σπόρους και παθογόνα που έχουν επιβιώσει. Με την ηλιοαπολύμανση βλά­πτουμε και τους μικροοργανισμούς που βοηθούν στην αποδέσμευση των θρεπτι­κών στοιχείων από την οργανική ουσία, γι’ αυτό το λόγο μετά την εφαρμογή θα πρέπει να προσθέσουμε στο έδαφος ένα εμπλουτισμένο με μικροοργανισμούς υλικό όπως ένα καλοφτιαγμένο κόμποστ.

Κάποια παρασκευάσματα φυτοπρο­στασίας και οργανικά λιπάσματα πιθα­νόν να μην υπάρχουν ακόμη στην Ελλη­νική αγορά, διατίθενται όμως στο εξωτερικό.

Βιβλιογραφία

-  Γενική και ειδική λαχανοκομία, ΘΡΑ­ΣΥΒΟΥΛΟΥ Δ. ΡΑΠΤΟΠΟΥΛΟΥ

-  GARDEN PROBLEM SOLVER, JEFF BALL

- HIGH - YIELD GARDENING, HUNT and BORTZ

-  Φυτοπροστασία χωρίς χημικά φυτο­φάρμακα ΓΑΒΡΙΗΛ ΠΑΝ ΑΓΟΣ Β

ΝΤΟΜΑΤΑ(Lycopersicon esculentum) Οικογένεια Σολανώδη
ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ
Κα­τάγεται από το Περού. Εισήχθη στην Ευρώπη από τους Ισπανούς τον 16ο αιώνα. Υπάρχουν πολλές ποικιλίες.

Κύρια, γνωστά συστατικά: Νερό: 90%, γλυκίδια: 4%, πρωτίδια: 1%, λιπίδια: 0,3%, οργανικά οξέα (μηλικό, πηκτικό, κιτρι­κό...), ασβέστιο, μαγνήσιο, φώσφορος, κάλιο, θειον... και πολλά μικροστοιχεία: ψευδάργυρος, σίδηρος, ιώδιο, βόριο, χαλ­κός... βιταμίνες: Α, Β1, Β6, C, ΡΡ, Ε, Κ.

100 γραμμ. φρέσκιας ντομάτας μπο­ρούν να μας προσφέρουν:
-13% βιταμίνης Α
- 5% φιλικού οξέως
- 8% βιταμίνης Β
-      33% βιταμίνης C από τις απαιτούμενες ημερήσιες ποσότητες.

Ιδιότητες:

Εχει πολλές ιδιότητες από τις οποίες προκύπτουν και οι ακόλουθες ενδείξεις.
Ενδείξεις:
Εσωτερική χρήση.
-Αδυναμία
- Ανορεξία
-Χρόνια τοξίνωση
-Πληθώρα, καταστάσεις συμφόρη­σης
- Αρτηριοσκλήρωση
- Αγγειακές παθήσεις
- Αρθριτισμός, ουρικό οξύ
- Ρευματισμοί
- Αζωταιμία
- Λιθίαση χολής και ουροποιητικού
- Δυσκοιλιότητα
- Εντερίτιδα, καταστάσεις φλόγωσης του πεπτικού
-Ποδάγρα
- Ηπατικές διαταραχές
- Εξωτερική χρήση:
-Ακμή
-Τσιμπήματα εντόμων

Τρόπος χρήσης:
Εσωτερική χρήση:
- Σε σαλάτες
- Σε χυμό (3 ποτήρια την ημέρα επί τρεις εβδομάδες με ένα μήνα) τον οποίο μπορούμε να αναμείξουμε, σε ίσες ποσό­τητες, με χυμό σέλινου (δυναμωτικό)
Εξωτερική χρήση:
- Κατά της ακμής: Τη μια ημέρα στυπώνουμε με μια φέτα ντομάτας και την άλλη με ένα ξυνολάπαθο τσαλακωμένο για να βγάλει χυμό. Κάθε φορά, αφήνουμε μισή ώρα για να δράσει ο χυμός και στη συνέ­χεια ξεπλένουμε με δροσερό νερό.
- Για πρόληψη της ακμής, λοσιόν από: Οινόπνευμα 90% 40 γραμμ, Γλυκερίνη 28 βαθμών Μπωμέ 1 γραμμ., Χυμός ντομάτας 100 γραμμ
-Τσιμπήματα εντόμων. Τρίψτε με τσα­λακωμένα φύλλα ντομάτας

Σημαντικές σημειώσεις:

1. Η ντομάτα δεν περιέχει αξαλικόν άλας αλλά κάποιο σώμα που συγκρίνεται με την κορτιζόνη. Ετσι είναι κατάλληλη γι’ αυτούς που πάσχουν από ρευματισμούς και ουρικό οξύ.
2. Δεν πρέπει να προετοιμάζουμε την ντοματοσαλάτα πολλές ώρες πριν, γιατί χάνεται κάποιο μέρος των ιδιοτήτων της. Αν και αυτό συμβαίνει κατ' ανάγκη στα εστιατόρια και τις καντίνες, η μητέρα στο σπίτι, πρέπει να το αποφεύγει.
3. Τα φρέσκα φύλλα ντομάτας απομακρύνουν σφήκες, κουνούπια, μύγες, ψύλ­λους και κοριούς.
Για τις σφήκες, μύγες και κουνούπια κρεμάμε δεματάκια με φρέσκα φύλλα (φυσικά, μη ραντισμένα), μπροστά στις πόρτες, στα παράθυρα και από το ταβά­νι.
Για τους ψύλλους απλώνουμε ανάμε­σα στο στρώμα και τα σεντόνια φρέσκα φύλλα ντομάτας. Το ίδιο κάνουμε και για τους κοριούς οι οποίοι όμως για να εξαφα­νιστούν χρειάζονται πιο δραστικά φυτά όπως λεβάντα, καρυδιά, πύρεθρο...
4. Για να βγάλουμε λεκέδες από μελά­νι πάνω σε άσπρο ύφασμα, τουςτρίβουμε με χυμό ντομάτας.
5. Σύνθεση της ντομάτας σύμφωνα με τον L. Randoin:
- Θερμίδες 22
-Πρωτίδια 0,9, λιπίδια 0,3, γλυκίδια 4 (Οι τιμές σε γραμμ./100 γραμμ. ντομ.)
-Φώσφορος 20, Ασβέστιο 12, Σίδηρος 0,4, βιταμίνες C 25, Β10,15, Β20.07, ΡΡ0,3 Α0,4 (Οι τιμές σε χιλιοστόγραμμα/ 100 γραμμ. ντομ.)
6.  Περιποίηση προσώπου: Ο χυμός ντομάτας είναι τονωτικό και χρησιμοποιεί­ται και για τον καθαρισμό κάθε τύπου δέρματος.
Μάσκα προσώπου (για λιπαρό δέρ­μα) : Κόβουμε μια ντομάτα σε λεπτές φέ­τες και τις τοποθετούμε πάνω στο πρόσω­πο το οποίο προηγουμένως έχουμε καθα­ρίσει καλά. Αφήνουμε για 30 λεπτά. Ξε­πλένουμε με χλιαρό μεταλλικό νερό και σκουπίζουμε με καθαρή μαλακή πετσέ­τα.
7. Οι ντομάτες ξεφλουδίζονται εύκολα αν τιs βουτήξουμε για 20 δευτερόλεπτα σε καυτό νερό και αμέσως μετά τις ξεπλύ­νουμε με κρύο νερό.
Ο κονσερβασμένος χυμός, επειδή φτιάχνεται από μαγειρεμένες ντομάτες τείνει να οξειδώνει το αίμα και να τραβά μεταλλικά άλατα από τους ιστούς, τα κόκαλα και τα δόντια. Αντίθετα, οι αμαγείρευτες ντομάτες που έχουν ωριμάσει με φυσικό τρόπο ή οι φρεσκοστυμμένοι χυ­μοί ντομάτας είναι ελαφρά αλκαλικοί. Προσθέτουν στα αποθέματα μεταλλικών αλάτων στο σώμα - ιδιαίτερα ασβέστιο

Η Καλλιέργεια της ντομάτας(Lycopersicon esculentum οικ. Solanaceae)

Στοιχεία καλλιέργειας
Η ντομάτα είναι φυτό των τροπι­κών χωρών, απαιτεί μεγάλη ηλιο­φάνεια και ευνοείται από θερμο­κρασία μεταξύ 20 και 32 C. Μπορεί να αναπτυχθεί σε πλήθος εδαφών από ελαφρά έως συνεκτικά με ΡΗ 6-6,8 αρκεί να είναι βαθειά να στραγγίζουν καλά και να έχουν πολύ οργανική ουσία. Η ρίζα της είναι πασσαλώδης και αν αφεθεί να αναπτυχθεί από σπόρο (χωρίς μεταφύτευση), μπορεί να φθάσει το 1 m βάθος, αλλά και όταν τη μεταφυτεύσουμε αναπτύσσει πλούσιο ριζικό σύστημα στο ο­ποίο οφείλει, εν μέρει, την αντοχή της στην ξηρασία.

Φροντίζουμε να κρατάμε το έ­δαφος υγρό αλλά όχι μουσκεμέ­νο. Κρίσιμη περίοδος άρδευσης για την ντομάτα είναι, από την άνθηση έως τη συγκομιδή. Ποτί­ζουμε κάθε 6-12 μέρες και δεν αφήνουμε το έδαφος να στεγνώ­σει γιατί οι καρποί κινδυνεύουν με σχίσιμο της επιδερμίδας. Τα υπο­στηριγμένα φυτά και κυρίως τα μονοστέλεχα σχήματα εμφανίζουν μεγαλύτερα ποσοστά σχισίματος απ’ ότι τα ακλάδευτα. Κατάλληλες μέθοδοι ποτίσματος είναι αυτές με διήθηση ή σταγόνες. Αποφεύ­γουμε να βρέχουμε τα φύλλα όταν ποτίζουμε για να μην ευνοήσουμε τις αρρώστιες να αναπτυχθούν. Αν καλλιεργούμε ντομάτες στο θερ­μοκήπιο ποτίζουμε πιο συχνά και με μικρότερες ποσότητες νερού.

Στις ψυχρές περιοχές μπορού­με να καλύψουμε το έδαφος με μαύρο πλαστικό για να το κρατή­σουμε ζεστό, να εμποδίσουμε τα αγριόχορτα να βγουν και να διατη­ρήσουμε την υγρασία του εδά­φους. Ενώ στα πολύ ζεστά μέρη, εδαφοκάλυψη με οργανικά υπο­λείμματα κρατά το έδαφος δρο­σερό και προλαβαίνει αρρώστιες που αναπτύσσονται από το σάπι­σμα των πεσμένων καρπών.

Διαλέγουμε πάντα ποικιλίες που ταιριάζουν στις κλιματικές συνθή­κες της περιοχής μας και αποφεύ­γουμε να καλλιεργήσουμε στο ί­διο μέρος για 3-5 χρόνια, σολανώ δη (ντομάτες, πιπεριές, μελιτζά­νες, πατάτες).

Οι καλλιεργούμενες ποικιλίες μπορούν να διακριθούν σ’ αυτές που προορίζονται για νωπή κατα­νάλωση και στις βιομηχανοποιήσιμες. Εκτός απ’ αυτές υπάρχουν και οι μικρές σε σχήμα μικρό σφαι­ρικό σαν κεράσι ή σαν αχλάδι. Το φυτό καλύπτεται από τρί­χες, οι οποίες όταν τριφτούν απο­δίδουν ένα ελαιώδες υγρό που δίνει και τη χαρακτηριστική μυρω­διά στο φυτό ενώ δουλεύει σαν εντομοαπωθητικό. Οι βλαστοί έ­χουν την τάση να έρπουν παρά να στέκονται όρθιοι Είναι φυτό που κατεξοχήν αυτό γονιμοποιείται. Το κόκκινο, ρόδινο ή κίτρινο χρώμα, το δίνουν οι χρωστικές καροτίνη και λυκοπίνη που συνήθως βρίσκο­νται σ’ όλη τη μάζα του καρπού.

Παραγωγή σπόρου

Για να παράγουμε σπόρο δια­λέγουμε τις πρώτες κανονικές ντο­μάτες και τις αφήνουμε να ωριμά­σουν πάνω στο φυτό. Κόβουμε εγκάρσια και πιέζουμε να βγει η ζελατινώδης μάζα που περιβάλλει το σπόρο. Αυτή την τοποθετούμε σε λεπτό ύφασμα (μουσελίνα) και τη βάζουμε κάτω από τη βρύση ενώ συγχρόνως ζυμώνουμε με το χέρι για να μείνουν μόνο οι σπό­ροι. Στη συνέχεια τους απλώνου­με σε λεπτό στρώμα ώστε να αε­ρίζονται, σε κλειστό χώρο (αποθή­κη) μέχρι να στεγνώσουν. Για με­γάλες ποσότητες τεμαχίζουμε τις ντομάτες και τις πιέζουμε. Αυτή τη μάζα την τοποθετούμε σε κάδους και την καλύπτουμε με νερό, αφή­νοντας τη δύο μέρες για να υποστεί ζύμωση. Οι άχρηστοι σπόροι ανεβαίνουν στην επιφάνεια, (τους απομακρύνουμε μαζί με το νερό) και αυτούς που έχουν μείνει στον πυθμένα τους ξεπλέ νουμε και τους στεγνώνουμε όπως πριν. Οι σπό­ροι συντηρούνται για 2 χρόνια. Σπορά - μεταφύτευση

Για να παράγουμε δικά μας φυ­τά, σπέρνουμε το σπόρο σε θερ­μοσπορείο από Οκτώβρη - Φλεβά­ρη. Για ένα στρέμμα, αρκούν 15 gr σπόρου, συνήθως όμως σπέρνου­με λίγο παραπάνω για να καλύ­ψουμε τις απώλειες που μπορεί να έχουμε. Για να μειώσουμε τις πι­θανότητες ανάπτυξης ασθενειών, που πιθανόν μεταφέρουν οι σπό­ροι, τους μουσκεύουμε σε 10% χλώριο (1 μέρος χλώριο - 9 μέρη νερού), για 10 λεπτά, κατόπιν τους ξεπλένουμε με νερό και τους στε­γνώνουμε.

Για τον ίδιο λόγο μπορούμε να κάνουμε και το εξής: τους βουτά­με σε νερό με 50 C θερμοκρασία για 25 λεπτά, φροντίζοντας να κρα- τάμε σταθερή αυτή τη θερμοκρα­σία (σε μεγαλύτερη χάνουν τη βλαστικότητά τους) και μετά τους στε­γνώνουμε. Σπέρνουμε στα πεταχτά ή σε γραμμές κρατώντας 10 cm από­σταση μεταξύ των γραμμών. Οι σπόροι φυτρώνουν μετά από 7-14 μέρες. Μπορούμε να κάνουμε και απευθείας σπορά στο χωράφι σε βάθος 1,5 cm όταν η θερμοκρασία του εδάφους είναι τουλάχιστον 15 C και του αέρα 24-32 C. Ετσι μειώ­νουμε τα έξοδα αλλά και την πε­ρίοδο απόδοσης. Είναι πιο κατάλ­ληλη αυτή η μέθοδος για τη Νότιο Ελλάδα και κυρίως την Κρήτη. Για την ανάπτυξη των νεαρών φυτών είναι κατάλληλη η θερμοκρασία αέρα μεταξύ 15-21 C. Η καλλιέρ­γεια της ντομάτας απαιτεί μεγά­λες ποσότητες αζώτου και φω­σφόρου και μέτριες καλίου και ασβεστίου.

Κομποστοποιούμε ή οργώνου­με τα υπολείμματα της προηγού­μενης καλλιεργητικής περιόδου για να εμποδίσουμε τη διαχείμανση των εντόμων. Μετά το όργωμα μπορούμε να προσθέσουμε 1-2 κιλά αιματάλευρα ή σογιάλευρα σε κάθε 100 m2 για να επιταχύνου­με την αποδόμηση των φυτικών υπολειμμάτων. Οταν τα φυτά είναι έτοιμα για μεταφύτευση στη μόνι­μη θέση τους μπορούμε να προσ­θέσουμε μια κούπα οστεάλευρα και τριμμένα φύκια σε κάθε τρύπα. Η μπορούμε, πριν τη μεταφύτευ­ση, να ενσωματώσουμε 2,5 τό­νους κοπριά στο στρέμμα σε όλο το χωράφι ή κατά μήκος των αυ­λακιών ή να χρησιμοποιήσουμε κομποστ. Κάνουμε ριζοπότισμα με ιχθυογαλακτώματα ή τσάι κομπόστ για να τα βοηθήσουμε στην αρχή. Για να προλάβουμε το μεταφυτευτικό σοκ ή τις τροφοπενίες, ψεκά­ζουμε τα νεαρά φυτά με εκχύλι­σμα φυκιών το οποίο περιέχει πολ­λά ιχνοστοιχεία σε μεγάλες συ­γκεντρώσεις. Κάποιοι παραγωγοί ντομάτας παρατήρησαν αυξημέ­νες αποδόσεις όταν πρόσθεσαν στο έδαφος κομπόστ από κελύφη φυστικών.

Η μεταφύτευση γίνεται μετά α­πό το πέρασμα των όψιμων παγε­τών και αφού τα φυτά έχουν σκληραγωγηθεί στο σπορείο. Μπορού­με να κάνουμε και δεύτερη μετα­φύτευση από το σπορείο σε γλαστράκια (με 5 cm βάθος για καλύ­τερη παραγωγή) και κατόπιν στο χωράφι.

Το ύψος των φυτών κατά τη μεταφύτευση στο χωράφι μπορεί να είναι από 10-25 cm (εικόνα 1), κάποιοι μάλιστα τα μεταφυτεύουν όταν έχουν ήδη την πρώτη ταξιαν­θία. Οι αποστάσεις φύτευσης εξαρτώνται από την ποικιλία, το έδαφος και τον τρόπο καλλιέρ­γειας. Αν πρόκειται να καλλιεργη­θούν σε γραμμές χωρίς υποστήρι­ξη και κλάδεμα, φυτεύονται 60-80 cm επί των γραμμών και 80-100 cm μεταξύ των γραμμών. Αν θα γίνει κατάκλιση σε "τραπέζιο" (δες πιο κάτω), τότε οι αποστάσεις μεταξύ των φυτών πρέπει να είναι 80-100 cm και μεταξύ των γραμμών 1-1,5 m Σε όλες τις περιπτώσεις, εκτός κι αν καλλιεργούμε σε υπερυψω­μένες κλίνες, φυτεύονται στα πρα­νή των αυλακιών άρδευσης. Οταν τα φυτά καλλιεργούνται ελεύθερα, χωρίς υποστηρίγματα και κλάδε­μα (βιομηχανική ντομάτα), και οι ντομάτες αποκτήσουν αρκετό βά­ρος γέρνουν προς το έδαφος. Ο μεταξύ των δύο αυλακιών χώρος, διαμορφώνεται σε τραπέζιο όπου κατακλίνονται τα φυτά. Τα τραπέ­ζια αυτά καλύπτονται με καλάμια ή άχυρο για να μην έρχεται σ’ επαφή ο καρπός με το έδαφος όταν το φυτό "γονατίζει" Τα υποστηριγμένα σχήματα πα­ρουσιάζουν πλεονεκτήματα ένα­ντι των ελεύθερων γιατί αυξάνεται ο αερισμός και ο φωτισμός των φυτών, οι ντομάτες δεν έρχονται σ’ επαφή με το έδαφος, οι καλ­λιεργητικές εργασίες και η συγκο­μιδή γίνονται με μεγαλύτερη άνε­ση. Εχουν όμως το μειονέκτημα ότι είναι δαπανηρά. Επιπλέον το κλάδεμα, όταν γίνεται, συντελεί στη βελτίωση της ποιότητας και ποσότητας καθώς και στην πρωϊμιση της παραγωγής.

Κλάδεμα
Το κλάδεμα μπορεί να γίνει με δύο τρόπους:
-   μονοστέλεχο σχήμα: αφήνε­ται να αναπτυχθεί μόνο ο πρωτο­γενής βλαστός ο οποίος δένεται όσο μεγαλώνει πάνω στο υποστή­ριγμα (εικόνα 2).
Αφαιρούμε όλους τους δευτε­ρογενείς που εμφανίζονται στις μασχάλες των φύλλων πριν απο­κτήσουν 5-10 cm μήκος γιατί εξαν­τλείται το μητρικό φυτό και αυξά­νονται οι κίνδυνοι μετάδοσης ασ­θενειών όσο οι πληγές που δημιουργούνται είναι μεγαλύτερες (Δευτερογενής μεγάλος βλαστός από μασχάλη μπορεί να δώσει ένα καινούριο φυτό αν μπει σε υγρή άμμο ή βερμικουλίτη ή σε σκέτο νερό και ριζοβολεί σε 2 βδομάδες.) Σε ύψος 70-80 cm aφήνουμε να αναπτυχθούν οι πλάγιοι βλαστοί.
Ετσι αξιοποιείται καλύτερα ο χώρος και σκιάζονται οι κάτω ντομά­τες.
-  Πολυστέλεχο σχήμα: σύμφωνα μ’ αυτό ο πρωτογενής βλαστός κλα­δεύεται μετά τη μεταφύτευση στα 4- 5 φύλλα (εικόνα 1) ενώ οι δευτερογε­νείς που αναπτύσσονται από τις μα­σχάλες δένονται στο υποστήριγμα. Οι βλαστοί αυτοί αποτελούν τη βάση παραγωγής.
Αφήνουμε στον καθένα 3-4 τα­ξιανθίες με κορυφολόγηση του ά­κρου τους αλλά και κάθε βλαστού τρίτης τάξης που φυτρώνει από τις μασχάλες των φύλλων.
Για τον έλεγχο των αγριόχορτων γίνονται 3,4 τσαπίσματα επιπόλαια για μην βλάψουμε τις ρίζες. Γύρω από το "λαιμό" μπορούμε να κάνου­με "γονάτισμα" συσσωρεύοντας χώ­μα κυρίως αν εφαρμόσουμε το σύ­στημα των τραπεζίων για να στερεω­θούν καλύτερα τα φυτά και για να εκμεταλλευτούν τα ανώτερα και πλουσιότερα στρώματα του εδά­φους.

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΦΥΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΡΠΟΥ

Φυσιολογικές παθήσεις

Ξερή ή μαύρη κορυφή, "τάπα" εικόνα (3,7)
Κατά τη διάρκεια της έντονης α­νάπτυξης της ντομάτας και εφόσον συντρέχει κάποιος από τους παρα­κάτω λόγους: ακανόνιστα ποτίσμα­τα, έλλειψη ασβεστίου ή δυσκολία στην απορρόφησή του λόγω όξινου εδάφους ή υψηλής συγκέντρωσης αλάτων στο έδαφος, τότε παρου­σιάζεται στην κορυφή της ντομάτας στην αρχή μια καστανή και μετά μαύρη κηλίδα με δερματώδη υφή που βυθίζεται και μπορεί να καλύψει το μισό καρπό. Για να περιορίσουμε τη ζημιά ποτίζουμε και ελαττώνουμε τη διαπνοή των φυτών με κλάδεμα του φυτού. Προληπτικά ψεκάζουμε τα φυτά με εκχύλισμα φυκιών όταν βγαίνουν τα πρώτα λουλούδια και ξανά μόλις εμφανιστούν οι πρώτες ντομάτες.

Παραμορφωμένες και κούφιες ντομάτες

Οταν κατά τη διάρκεια της ανθο­φορίας επικρατούν ακραίες θερμο­κρασίες (υψηλές ή χαμηλές) οι ντο­μάτες μπορεί να παραμορφωθούν εξωτερικά. Ενώ αν κατά την καρπό- δεση οι θερμοκρασίες είναι πάλι δεση οι θερμοκρασίες είναι πάλι α­κραίες (πάνω από 38 C) οι ντομάτες μπορεί να γίνουν ελαφρές, μαλακές με λίγους σπόρους και κούφιες. Α­ποφεύγουμε την υπερβολική αζωτούχα λίπανση. Το ίδιο φαινόμενο μπορεί να έχουμε και με μεγάλη διακύμανση θερμοκρασίας κατά την καρπόδεση.

Κυκλικά σχισίματα - ηλιακά εγκαύματα

Αν οι ντομάτες εκτεθούν απευ­θείας στον ήλιο ή αν η ατμοσφαιρική υγρασία είναι χαμηλή, μπορεί οι ντο­μάτες να παρουσιάσουν κυκλικά σχι­σίματα γύρω από το ποδίσκο.
Επίσης από απευθείας έκθεση στον ήλιο οι ντομάτες μπορεί να κιτρινίσουν και να μαλακώσουν, να "καούν", σχηματίζοντας λευκοκίτρινες βυθισμένες κηλίδες που ζαρώ­νουν. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να προλάβουμε τις αρρώστιες που μπορεί να προκαλένυοσσουν απότομη σουν απότομη φυλλόπτωση, ώστε οι ντομάτες να έχουν αρκετή σκιά.

Σχηματισμός λίγων λου λουδιών ή πτώση λουλουδιών χωρίς να δέσουν καρπούς. Μπορεί τα φαινόμενα αυτά να οφείλονται σε υπερβολική αζωτούχα λίπανση, σε σκίαση, ακραίες θερμο­κρασίες, στρες αποξηρασία.
Φυτά με υπερβολικό άζωτο είναι σκουροπράσινα και σθεναρά, αλλά με παραγωγή λίγων λουλουδιών. Οι ντομάτες χρειάζονται τουλάχιστο 8 ώρες ηλιοφάνειας την ημέρα για να σχηματίσουν λουλούδια και η θερ­μοκρασία δεν πρέπει να είναι κάτω από 16 C. Αποφεύγουμε τα σκιερά μέρη. Περίοδοι ξηρασίας στο έδα­φος και μικρής σχετικής υγρασίας στην ατμόσφαιρα όπως και συνεχείς ξηροί άνεμοι, μπορεί να προκαλέσουν ανθόροια. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται περίπου 3 μέρες μετά την επικράτηση των δυσμενών συνθηκών. Ψεκάζουμε 2 φορές με εκχυ­λίσματα φυκιών.

Οι ντομάτες ωριμάζουν ανώμα­λα και έχουν γκριζοκίτρινα εξανθή­ματα.
Οι πράσινες ντομάτες εμφανίζουν εξωτερικά γκριζόχρωμες ανωμαλίες που εσωτερικά είναι αποχρωματι­σμένες. Οι ώριμες έχουν πράσινες ή καφέ περιοχές εσωτερικά. Το φαι­νόμενο αυτό, μπορεί να οφείλεται σε έντονη σκίαση, λόγω μεγάλης πυκνότητας φυτών, σε επικράτηση χαμηλών θερμοκρασιών κατά τη διάρκεια της ωρίμανσης (15 C) κρύο ή συμπιεσμένο έδαφος, υπερβολικό άζωτο, προσβολή από τον ιό "μωσαϊ­κό του καπνού". Προλαβαίνουμε τα προβλήματα εξασφαλίζοντας καλές συνθήκες ανάπτυξης.

Τα φύλλα είναι κίτρινα ή ωχρά. Τροφοπενιές
Αν διαπιστώσουμε κάποια έλλειψη στοιχείων στα φυτά μας-μετά από παρατήρηση ή ανάλυση(εδάφους ή φύλλων) στο εργαστήριο- μπορούμε να προσθέσουμε κάποιο οργανικό λίπασμα για να καλύψουμε τις ανάγκες τους. Πιθανόν έχουμε τροπενιές στο έδαφος. Επίσης ψεκά­ζουμε τα νεαρά φυτά με εκχυλίσμα­τα φυκιών, για να προλάβουμε τις ελλείψεις και προσθέτουμε κομπόστ στο έδαφος.
- Αν τα νεαρά φύλλα είναι ωχρά και οι κορυφές τους νεκρώνονται, πιθανόν να έχουμε έλλειψη ασβε­στίου.
-  Αν τα παλαιότερα και μεσαία φύλλα έχουν περιφερειακή χλώρω­ση που προχωράει ανάμεσα στα νεύ­ρα και τελικά μένουν πράσινα μόνο τα νεύρα, πιθανόν έχουμε έλλειψη μαγνησίου.
- Αν τα νεαρά φύλλα της κορυφής κιτρινίζουν ενώ τα νεύρα παραμέ­νουν πράσινα, πιθανόν έχουμε έλλει­ψη σιδήρου. Μειώνουμε το ΡΗ του εδάφους για να κάνουμε το σίδηρο προσλήψιμο.
- Αν τα παλαιότερα φύλλα κιτρινί­ζουν περιφερειακά, τα νεύρα παρα­μένουν πράσινα και στη συνέχεια τα συμπτώματα προχωρούν στα νεότε­ρα φύλλα ενώ τα παλαιότερα ξεραί­νονται και πέφτουν οι ντομάτες ωρι­μάζουν ανομοιόμορφα και γύρω α­πό τον ποδίσκο παραμένουν πράσι­νες ή κίτρινες, σκληρές και άνοστες, πιθανόν να έχουμε έλλειψη Καλίου.
- Αν τα φύλλα των νεαρών φυτών είναι πορφυρά, πιθανόν έχουμε έλ­λειψη φωσφόρου, ή λίγες ώρες σκο­τάδι. Ο φώσφορος δεν είναι πρό­σφορος σε κρύα εδάφη. Τα συμπτώ­ματα χάνονται όταν ζεσταθεί το έδα­φος. Συνήθως αυτά εμφανίζονται στις καλλιέργειες που μεταφυτεύο­νται έξω νωρίς την Ανοιξη. Αν τα φυτά είναι κάτω από μόνιμο φως, εμφανίζουν τα ίδια συμπτώματα. Πρέ­πει να βρίσκονται στο σκοτάδι του­λάχιστον 8 ώρες.
- Φυτά που δεν αναπτύσσονται και τα κατώτερα φύλλα τους έχουν κί­τρινο χρώμα, τα φυλλάρια είναι μι­κρότερα και στο κάτω μέρος απο­κτούν ροζ χρωματισμό. Πιθανόν έ­χουμε έλλειψη αζώτου. Με περίσ­σεια αζώτου, αντίθετα, οι ντομάτες εμφανίζουν κάθετα σχισίματα που ξεκινούν από τον ποδίσκο.
- Αν σκοτεινά στίγματα αναπτύσ­σονται σε κίτρινες περιοχές των φύλ­λων ενώ τα φύλλα είναι μικρά και στενά πιθανόν έχουμε έλλειψη ψευ­δαργύρου.

Εχθροί και ασθένειες της ντομάτας

- Τα νεαρά φυτάρια πέφτουν, τα στελέχη συστρέφονται ή σαπίζουν στη γραμμή του εδάφους.
Μάλλον τα φυτά έχουν προσβλη­θεί από μύκητες εδάφους όπως πύ­θιο ή ριζοκτόνια. Σ’ αυτή την περί­πτωση καταστρέφουμε τα προσβε­βλημένα φυτά, απολυμαίνουμε τα γλαστράκια ή κασάκια και τα εργα­λεία σε διάλυμα χλωρίου 10% και τ’ αφήνουμε να στεγνώσουν (ή τα πα­στεριώνουμε σε φούρνο) και ξανασπέρνουμε σε καινούρια μείγμα χώ­ματος ή βερμικουλίτη ή περλίτη τους σπόρους. Ακόμη καλύτερα σε σφάγνα. Η σπορά σε τέτοια υλικά δεν κρατάει μόνο στεγνά τα φυτάρια αλλά μειώνει και τη δυνατότητα να εμφανισθούν οι αρρώστιες. Ποτίζου­με ώστε να κρατάμε το έδαφος υ­γρό αλλά όχι μουσκεμένο. Αραιώνουμε τα φυτάρια για καλό αερισμό και φωτισμό και ψεκάζουμε με τσάι κόμποστ μόλις βγουν τα πρώτα αλη­θινά φύλλα, για να δυναμώσουν τα φυτά. Γενικά καλές συνθήκες καλ­λιέργειας, ελέγχουν συνήθως τις αρ­ρώστιες.

Τα νεαρά φυτάρια κόβονται στη γραμμή του εδάφους

Μάλλον έχουν δεχθεί επίθεση α­πό κοφτοσκούληκα. Για την αντιμε­τώπισή τους βλέπε τεύχος 2.
Στα στελέχη των φυτών εμφανί­ζονται εκτεταμένα μαύρα έλκη με ομόκεντρους κύκλους ενώ εσωτερι­κά σαπίζουν. Οι μίσχοι γέρνουν προς τα κάτω, τα φύλλα συστρέφονται προς τα μέσα και ξηραίνονται ενώ οι ντομάτες έχουν διάχυτες μικρές βυ­θισμένες κηλίδες με γκρίζο χρώμα (εικόνα 3,6). Στο τελικό στάδιο ο λαιμός του φυτού σαπίζει. Η αρρώ­στια ευνοείται από υψηλή σχετικά υγρασία και θερμοκρασία 20 C και προξενεί μεγάλες καταστροφές. Α­ποφεύγουμε να καλλιεργήσουμε σε εδάφη που δε στραγγίζουν καλά. Ψεκάζουμε τα προσβεβλημένα φυ­τά με χαλκό κάθε 7-10 μέρες μέχρι 4 βδομάδες πριν τη συγκομιδή για να προλάβουμε την εξάπλωση της αρ­ρώστιας. Απομακρύνουμε και κατα­στρέφουμε τα προσβεβλημένα φυ­τά και συγκομίζουμε νωρίτερα από τα φυτά που πιθανόν έχουν προ­σβληθεί. Καλλιεργούμε ανθεκτικές ποικιλίες και εφαρμόζουμε αμειψι­σπορά.

Καστανοί ομόκεντροι δακτύλιοι με κίτρινο περίγυρο στάφυλλα, Φυλλόπτωση.

Αν με υψηλή σχετική υγρασία και θερμοκρασία 18-25C παρατηρήσου­με αυτά τα συμπτώματα στα παλιά φύλλα, ενώ στις ντομάτες εμφανι­στούν βυθισμένες μαύρες κηλίδες που ξεκινούν από τον ποδίσκο (εικό­να 3,4) και στη συνέχεια σαπίζουν τότε έχουμε προσβολή από αλτεναρίωση. Αν τα φυτάρια προσβληθούν στο σπορείο δημιουργούνται μαύ­ρες κηλίδες στο λαιμό που επεκτείνονται στο στέλεχος. Αν ψεκάσουμε προληπτικά τα νεαρά φυτάρια μ’ ένα "αντιδιαπνοϊκό" (υδρύαλο) ίσως βοη­θήσει στην πρόληψη της ασθένειας. Απομακρύνουμε τα φυτικά υπολείμ­ματα της καλλιέργειας. Απολυμαί­νουμε τους σπόρους σε 10% χλώριο πριν τη σπορά και καλλιεργούμε αν­θεκτικές ποικιλίες
Αν η ασθένεια έχει εκδηλωθεί, απομακρύνουμε και καταστρέφου­με τα προσβεβλημένα φυτά. Ψεκα­σμοί με χαλκό ίσως μειώσουν την εξάπλωση της αρρώστιας.
Στα άκρα των φύλλων σχηματί­ζονται κίτρινες κηλίδες και στη συ­νέχεια γίνονται καστανές. Με χαμη­λές θερμοκρασίες (κρύες νύχτες 15 C και ζεστές μέρες 21 - 29 C) και υψηλή σχετικά υγρασία τα συμπτώ­ματα προχωρούν σ’ ολόκληρο το φύλλο στους μίσχους και στα στελέ­χη ενώ στην κάτω επιφάνεια των φύλλων παρατηρούνται άσπρα χνού­δια, (με ξερή ατμόσφαιρα τα συμ­πτώματα σταματούν και τα προσβε­βλημένα φύλλα ξεραίνονται και θρυμ­ματίζονται). Οι μίσχοι των φύλλων λυγίζουν προς τα κάτω και τα φύλλα κρέμονται ενώ στα στελέχη εμφανί­ζονται μεγάλες καστανές σχισμές που είναι βυθισμένες. Στις πράσινες ντομάτες σχηματίζονται ελαιώδεις καστανές ανάγλυφες κηλίδες και αν προσβληθούν και από άλλους μικρο­οργανισμούς σαπίζουν. Για να προ­λάβουμε την εξάπλωση της φυτόφθορας ψεκάζουμε με τσάι κόμποστ. Σε περίπτωση που εμφανιστεί ξεκι­νάμε ψεκασμούς με χαλκό κάθε 7-10 μέρες.

Ανοιχτοπράσινες κηλίδες στα φύλλα που στη συνέχεια σαπίζουν. Βοτρύτης.
Εμφανίζεται κυρίως στα θερμοκήπια με σχετική υγρασία 95% και θερμοκρασία 18 -23 C. Η αρρώ­στια ξεκινά από τα σέπαλα, μπορεί να προχωρήσει στα φύλλα και μετά στις πράσινες ντομάτες δημιουργόντας λευκά δαχτυλίδια με γκρίζο κέντρο. Ο μύκητας εισχωρεί στους βλαστούς από τις πληγές του κλαδέ­ματος ή άλλο αίτιο και μπορεί να σπάσει ο βλαστός. Ευνοείται από υπερβολική λίπανση αζώτου. Απαιτείται καλός αερισμός, αραιή φύτευ­ση, έγκαιρη αφαίρεση των πλάγιων βλαστών από τις μασχάλες, απομά­κρυνση και καταστροφή των προ­σβεβλημένων τμημάτων. Το θειάφι και ο χαλκός ελέγχουν την ασθένεια μόλις εμφανιστούν τα πρώτα συμ­πτώματα.

Ανοιχτόχρωμες καφέ γωνιώδεις κηλίδες στην πάνω επιφάνεια των κατωτέρων φύλλων και λευκή ε ξάνθηση στην κάτω.
Ετσι ξεκινούν τα συμπτώματα του ωϊδιου. Σιγά - σιγά οι κηλίδες ενώνο­νται, τα φύλλα καρουλιάζουν και ξε­ραίνονται ενώ η προσβολή προχωράει προς τα πάνω. Το πρόβλημα εμφανίζεται συνήθως Ανοιξη - Φθινό­πωρο με σχετική υγρασία 55-70% και θερμοκρασία 18-25 C. Φροντί­ζουμε για καλό αερισμό των φυτών και χρησιμοποιούμε ανθεκτικές ποι­κιλίες. Χρησιμοποιούμε θειάφι για καταπολέμηση όταν η θερμοκρασία είναι κάτω από 28 C. Μπορούμε να ψεκάσουμε και με 0,5% μαγειρική σόδα (ένα κουταλάκι του γλυκού σόδα σε 1/4 νερού).
Τα κατώτερα φυλλάρια της ντο­μάτας μαραίνονται και καρουλιά­ζουν προς τα πάνω από τη μια μεριά του φυτού, ενώ από την άλλη παραμένουν υγιή.
Αν διαπιστώσουμε αυτά τα συμ­πτώματα στα φύλλα ενώ στα στελέ­χη αναπτύσσονται ανοιχτόχρωμες ραβδώσεις και σε εγκάρσια τομή διαπιστώνουμε αλευρώδη υφή (ει­κόνα 3,3) τότε μάλλον έχουμε βακτηριακό καρκίνο. Προληπτικά μου­σκεύουμε τους σπόρους σε διάλυμα 10% χλωρίου. Αποφεύγουμε να τραυματίζουμε τα φυτά. Δεν τα αγγίζου­με όταν είναι βρεγμένα για να μην μεταδώσουμε την ασθένεια από τα άρρωστα στα υγιή φυτά. Εφαρμόζο­με 4ετή αμειψισπορά.

Εναλλάξ πράσινα και κίτρινα τμή­ματα στα φύλλα και κίτρινα στίγμα­τα στις ντομάτες.
Εχουμε προσβολή από τον ιό “μω­σαϊκό του καπνού”. ΤΜV. (εικόνα 3,5). Τα φυτά γίνονται νάνα και στεί­ρα ενώ η παραγωγή μπορεί να με­τριαστεί μέχρι να μηδενιστεί εντε­λώς.
Προληπτικά μουσκεύουμε τους σπόρους σε διάλυμα χλωρίου 10% πριν τη σπορά. Χρησιμοποιούμε αν­θεκτικές ποικιλίες. Πλένουμε τα χέ­ρια μας πριν αγγίξουμε ντοματιές αν έχουμε πιάσει καπνό και καταπολε­μάμε τις αφίδες και τα τζιτζικάκια που είναι υπεύθυνα για τη μετάδοση των ιώσεων. Απομακρύνουμε και καί­με τα προσβεβλημένα φυτά.

Καστανός μεταχρωματισμός του στελέχους σε κάθετη τομή κοντά στο έδαφος.
Τα φυτά μαραίνονται απότομα, κιτρινίζουν τα φύλλα της βάσης, ο “λαιμός” στενεύει και νεκρώνεται, οι ρίζες σαπίζουν και το φυτό ξεραίνε­ται (εικόνα 3,8). Εχουμε προσβολή από αδρομύκωση (φουζαρίωση - βερτιτσιλιωση). Μπορεί να προσβάλει το φυτό σε σε όλα τα στάδια ανάπτυ­ξης. Ευνοείται από υπερβολική λί­πανση αζώτου, έλλειψη ασβεστίου ή καλίου και άρδευση με αλατούχα νερά. Αποφεύγουμε να καλλιεργή­σουμε σε εδάφη με προσβολή από νηματώδεις και καταστρέφουμε τα προσβεβλημένα φυτά. Προληπτικά βουτάμε τους σπόρους σε διάλυμα χλωρίου 10%. Καλλιεργούμε ανθε­κτικές ποικιλίες. Η αρρώστια δεν καταπολεμάται με μυκητοκτόνα και η αμειψισπορά δε βοηθάει πολύ για­τί από φουζάριο και βερτιτσίλιο προ­σβάλλονται σχεδόν όλα τα φυτά. Καλά αποτελέσματα έχει η ηλιοαπο­λύμανση του εδάφους.

Κιτρινισμένα φύλλα που καρου­λιάζουν ενώ το φυτό εξασθενεί
Ψάχνουμε για αφίδες. Για τον έ­λεγχό τους βλέπε ειδικό αφιέρωμα στο 4 τεύχος.

Κουρελιασμένα φύλλα μικρά βα­θουλώματα στους καρπούς.
Ψάχνουμε για σαλιγκάρια και γυ­μνοσάλιαγκες. Για τον έλεγχό τους βλέπε ειδικό αφιέρωμα στο 3 τεύ­χος·

Φυτά που δεν αναπτύσσονται, κίτρινα φύλλα.
Τα φυτά πιθανόν έχουν προσβλη­θεί από νηματώδεις στις ρίζες. Οι νηματώδεις είναι μικροσκοπικά λευ­κά σκουλήκια που γίνονται ορατά μόνο με μεγενθυντικό φακό. Δη­μιουργούν εξογκώματα στις ρίζες. Η προσθήκη 8-10 cm πάχους κομπόστ ή οργανικών υπολειμμάτων στο έδαφος βοηθά στο φυσικό έλεγ­χο των νηματωδών από τους αντα­γωνιστικούς μικροοργανισμούς που αναπτύσσονται. Καλά αποτελέσμα­τα έχει και η λίπανση με ιχθυογαλακτώματα. Η αμειψισπορά βοηθά και η ηλιοαπολύμανση μειώνει τους πλη­θυσμούς των νηματωδών. Μπορού­με να καλλιεργήσουμε χρυσάνθεμα στο έδαφος και στο τέλος της καλ­λιεργητικής περιόδου να τα ενσω­ματώσουμε.

Η εφαρμογή στο έδαφος παρασιτικών νηματωδών (εμπορική ονομα­σία Neem) έχει πιο άμεσα αποτελέ­σματα. Επιβάλλεται η χρήση ανθε­κτικών ποικιλιών.

Τα φύλλα αποχρωματίζονται κα­ρουλιάζουν προς τα κάτω και ξε­ραίνονται. Οι ντομάτες δεν ωριμά­ζουν και αποκτούν κίτρινο καστανό χρώμα. Τα άνθη αν προσβληθούν δε δένουν καρπούς.

Ψάχνουμε για ακάρεα στο πίσω μέρος των φύλλων, (μικρές αράχνες με κόκκινο, μαύρο ή καφέ χρώμα). Τρέφονται απορροφόντας χυμούς από τα φύλλα. Ευνοούνται από θερ­μοκρασίες 26 C και σχετική υγρασία 30%. Με χαμηλές θερμοκρασίες και υγρασία πεθαίνουν. Για να ελέγξου­με μικρές προσβολές ψεκάζουμε με πίεση νερό, μέρα παρά μέρα, τρεις φορές ειδικά στο κάτω μέρος των φύλλων. Αν δεν έχουμε αποτελέ­σματα ψεκάζουμε με εντομοκτόνα σαπούνια τουλάχιστον 3 φορές κάθε 5- 7 μέρες (εικόνα 5).

Τα φυτά εξασθενούν, κιτρινίζουν και ξεραίνονται. Πάνω στα φυτά και στις ντομάτες υπάρχει μελίτωμα όπου αναπτύσσεται ο μύκητας της καπνιάς.
Για όλα αυτά ευθύνεται η λευκή μύγα ή αλευρώδης που ζει στην κάτω επιφάνεια των φύλλων. Τα ακ­μαία είναι λευκά, οι προνύμφες κιτρι­νοπράσινες και τα αβγά τους κίτρινα (τα γεννούν στην κάτω πλευρά των φύλλων(εικ.6). Το έντομο διαχειμάζει στο στάδιο της νύμφης και υπάρχουν πολλές γενιές το χρόνο. Οι νύμφες και τα ακμαία απορροφούν φυτικούς χυ­μούς, εξασθενούν τα φυτά με αποτέ­λεσμα να προσβάλλονται εύκολα α­πό ασθένειες. Για να τα ελέγξουμε χρησιμοποιούμε κίτρινες κολλώδεις παγίδες. Στο εμπόριο κυκλοφορεί το παράσιτο Encarsia formosa για τον έλεγχο του αλευρώδη στα θερ­μοκήπια (όπου κυρίως εμφανίζεται) αλλά και στον κήπο. Μπορούμε να ψεκάσουμε με ε­ντομοκτόνα σαπούνια κάθε 2-3 μέ­ρες για 2 βδομάδες σε περίπτωση προσβολής και προληπτικά κάθε 15 μέρες για τους 2 πρώτους μήνες. Σε έντονη προσβολή ψεκάζουμε με πύ ρεθρο 2 φορές κάθε 3 μέρες.



Μικρές τρύπες στα φύλλα στις ντομάτες και στους βλαστούς.
Ψάχνουμε για την προνύμφη του πράσινου σκουληκιού (εικόνα3,1). Η προνύμφη έχει πράσινο-κίτρινο ή α­νοιχτό καστανό χρώμα, το ενήλικο πετάει τη νύχτα και τα αβγά του είναι ανοιχτά καφέ ή κίτρινα. Εχει πάνω από 7 γενιές το χρόνο και διαχειμά­ζει στο έδαφος σαν πούπα. Αρπακτικό του πράσινου σκουληκιού είναι το Lydella stabulans grisescens. Για τον έλεγχο του πράσινου σκουληκιού στα λαχανικά, ψεκάζουμε κάθε 10-14 μέρες, με βάκιλο θουριγκιενσις. Αν δεν τα καταφέρουμε ψεκάζουμε 2 φορές κάθε 3 μέρες με πύρεθρο. Δεν ψεκάζουμε αν πάνω στο σκου­λήκι δούμε εναποθέσεις κουκουλιών από παρασιτικές σφήκες.
Το πράσινο σκουλήκι προσβάλει εκτός από την ντομάτα, τα φασόλια, τον αρακά, την πιπεριά, την πατάτα και τα κολοκύθια. “Καταφαγωμένα” φύλλα
Ψάχνουμε για προνύμφες ή ακ μαία του δορυφόρου. Βλέπε ειδικό αφιέρωμα στο 4ο τεύχος.
Οφιοειδείς στοές στα φύλλα
Μάλλον έχουμε προσβολή από λυριόμιζα. Τα ακμαία είναι μαύρα με κίτρινες λουρίδες, γεννά τα αβγά της στην επιφάνεια των φύλλων και η λάρβα είναι κιτρινόασπρη. Υπάρχουν πολλές γενιές το χρόνο και διαχει­μάζει σαν πούπα στο έδαφος. Εκτός από την ντομάτα προσβάλει και τα φασόλια, λάχανο, μαρούλι, πιπεριά, πατάτα, σπανάκι κ.α. Οπου είναι δυνατόν σκεπάζουμε τα φυτά με δίχτυ, θάβοντας τις άκρες του στο χώμα. Απομακρύνουμε και καταστρέ­φουμε τα προσβεβλημένα φυτά και θάβουμε τα υπολείμματα της προη­γούμενης καλλιέργειας σε βάθος 18- 25 cm. Μέσα στο θερμοκήπιο προκαλεί μεγάλες ζημιές. Ο βιολογικός της κύκλος διαρκεί 7-8 μέρες στους 20 C και 4 στους 30 C. Το έντομο δεν αναπτύσσεται με θερμοκρασίες κά­τω από 7- 12 C και πάνω από 30 C. Ελέγχεται με την απελευθέρωση 3 παρασίτων (Diglyphus isaea - Dacnusa Sibirica και Chrysocharis Parksii - Nasiodiocoris tenuis).

Καταφαγωμένα φύλλα ή με μεγάλες τρύπες, φαγωμένοι καρποί Mantuca quinquemaculata και sexta
Ψάχνουμε για πράσινο σκουλήκι 6-8 cm μήκους με κόκκινο “κέρατο” στα άκρο του. (εικόνες 3,2) Διαχει­μάζει σαν πούπα. Προσβάλλει εκτός από τις ντομάτες και τις μελιτζάνες, πιπεριές, πατάτες. Υπάρχουν παρασιτικές σφήγκες που αφήνουν τ’ α­βγά τους πάνω στη προνύμφη όπου σχηματίζονται άσπρα κουκούλια και άλλες παρασιτούν πάνω στα αβγά του. Τα απομακρύνουμε με το χέρι, αν είναι δυνατόν. Ψεκάζουμε με βάκιλο θουριγκιένσις όταν ακόμη είναι μικρά.


Ενδιάμεσες καλλιέργειες
Οι ντομάτες μπορούν να συγκαλ λιεργηθούν με κρεμμύδια, βασιλικό, μαρούλια, ραδίκια, χαμηλά φασολά­κια και λάχανα
Παραδοσιακά απωθητικά εντόμων της ντομάτας θεωρούνται το σπαράγγι και ο βασιλικός ενώ λέγε­ται ότι ο μαϊντανός αυξάνει τις απο­δόσεις.
Διαδοχικές καλλιέργειες
Καλλιεργούμε διαδοχικά ντομά­τες, κατατάσσοντας τες σε πρώι­μες, μεσοπρώιμες και όψιμες ποικι­λίες για να έχουμε για πολλούς μή­νες. Στο χωράφι μπορούν να διαδε­χθούν τον αρακά, το μαρούλι, το σπανάκι, το κρεμμύδι, το κινέζικο λάχανο.

Συγκομιδή και διατήρηση
Οι ντομάτες ωριμάζουν 70-90 μέ­ρες μετά την απευθείας σπορά και 50-80 μέρες μετά τη μεταφύτευση. Η συγκομιδή της γίνεται σε διάφορα χέρια 2-3 φορές τη βδομάδα. Δια- κρίνονται 3 στάδια ωρίμανσης:
α) Πρασίνου ώριμου (όταν εμφα­νίζεται λευκοκίτρινο χρώμα στην κο­ρυφή της ντομάτας). Σ’ αυτό το στά­διο συγκομισμένες μπορούν να αντέξουν 7-10 ημέρες σε θερμοκρα­σία 5-10 C.
β) Ρόδινου ώριμου (εμφάνιση ρό­δινου χρώματος σε μέρος της επι­φάνειας της ντομάτας). Σ’ αυτό το στάδιο αποθηκεύονται λίγες μέρες.
γ) Ερυθρού ώριμου (όταν κοκκινί­ζουν κατά τα 3/4 της επιφάνειας εδώ ή κατανάλωση πρέπει να είναι άμε­ση. Διατηρούνται λίγο αν μπουν στο ψυγείο (όχι κάτω από -1 C).

Οι λευκοπράσινες που μαζεύο­νται το φθινόπωρο λόγω κινδύνου παγετών, ωριμάζουν (αφού αφαιρεθούν οι ακατάλληλες) αν τοποθετη­θούν σε πλαίσιο, συρτάρια ή ράφια (εικόνα 8) και μεταφερθούν στο σκο­τάδι σε χαμηλή αλλά σταθερή θερ­μοκρασία. Σε θερμοκρασία 10 C θα ωριμάσουν σε 2 βδομάδες και θα διατηρηθούν άλλες 2 σε εμπορεύσιμη κατάσταση. Αν συγκομισθούν στο β’ στάδιο θα ωριμάσουν σε 10 μέρες και θα διατηρηθούν άλλες 3. Σε χα­μηλότερες θερμοκρασίες ή ωρίμανση επιβραδύνεται και η διάρκεια συ­ντήρησης αυξάνεται. Αν θέλουμε να επισπεύσουμε την ωρίμανση τις το­ποθετούμε σε θερμοκρασία 15-20 C (πάνω από 25 C σαπίζουν).

Ολες ανεξάρτητα από το πως ω­ριμάζουν και έχουν μαζευτεί στο α’ στάδιο ποτέ δε φθάνουν την ποιότη­τα αυτών που ωριμάζουν πάνω στο φυτό. Η διαφορά είναι μικρότερη όταν πλησιάζουμε τα άλλα 2 στάδια.

Το περίσσευμα μπορεί να κατα­ψυχθεί, κονσερβοποιηθεί και ξερα­θεί. Ετσι διατηρούνται 8-12 μήνες

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- Γενική και ειδική λαχανοκομία Θρασύ­βουλου Δ.Ραπτόπουλου

-  GARDEN PROBLEM SOLVER, JEFF BALL

-HIGH - YIELD GARDENING, HUNT and BORTZ

-         Σύγχρονη Γεωργική Tεχνολογία (περιο­δικό)

- Βιοκαλλιέργειες (περιοδικό).

Μένη Χοτζηπανανιώτου

Από το 4ο τεύχος της Ν. Σελήνης:

Είναι γνωστό ότι στη βιολογική γεωργία επικρατεί μια διαφορετική αντίληψη όσον αφορά το ζήτημα της φυτοπροστασίας. Βασικός στόχος δεν είναι η μεγιστο­ποίηση της παραγωγής ανά μονάδα επιφάνειας, αλλά η ανάπτυξη ισόρροπων - αυτορρυθμιζόμενων αγροοι- κοσυστημάτων. Σε περιπτώσεις όμως που η κατάστα­ση ξεφεύγει από τον έλεγχο δίνεται η δυνατότητα (για όσους ακολουθούν το τυπικό του κανονισμού ΕΟΚ 2092/91) να χρησιμοποιηθούν ορισμένα από τα “επι­τρεπόμενα” σκευάσματα (π.χ. χαλκός, θειάφι, φυτικά εκχυλίσματα, σκευάσματα μικροοργανισμών κ.α.).

Πολύ συχνά η διαμάχη ανάμεσα στους υποστηρι- κτές της συμβατικής και τις βιολογικής γεωργίας, πε­ριορίζεται στο κατά πόσο τα χρησιμοποιούμενα σκευά­σματα είναι φυσικά ή συνθετικά. Το ζήτημα που τίθεται όμως από τη βιολογική αγροκαλλιέργεια σε καμιά περίπτωση δεν εξαντλείται εκεί. Θα προσπαθήσουμε να δείξουμε ότι δεν αρκεί η απλή αντικατάσταση μέσων προκειμένου να εφαρμόσουμε μια οικολογικά ορθή πρακτική.

Οι φυτοπροστατευτικές ουσίες φυσικής προέλευ­σης έχουν μια βασική διαφορά από τις συνθετικές: Είναι μέλη του φυσικού κόσμου, προϊόντα φυσικών διαδικασιών και άρα παράλληλα με τις διαδικασίες οικοδόμησης τους, έχουν προβλεφθεί από τη φύση και οι αντίστοιχες αποικοδόμησης. Η νικοτίνη π.χ. αν και θεωρείται πολύ ισχυρό δηλητήριο (LD50 50-60mg/kg) διασπάται πολύ γρήγορα μετά την εφαρμογή της ενώ τα οργανο-χλωριωμένα εντομοκτόνα π.χ. (Lindane, D.D.T.) αν και με ηπιότερη τοξική δράση, (LD50 76 mg/ kg. και 113-118 mg/kg αντίστοιχα) καταλήγουν λόγω της βιοσυσσώρευσης (εικόνα 1) και βιομεγένθυσης μέσω των τροφικών αλυσίδων, να προκαλούν ανυπολό­γιστες ζημιές για απροσδιόριστες χρονικά περιόδους. Ακόμη, επειδή τα φυσικά δηλητήρια χρησιμοποιούνται από πολύ παλιά, υπάρχει και μια αντίστοιχη ποσοτικά εμπειρική γνώση για την επικινδυνότητα τους. Μπο­ρούμε να πούμε ότι είναι “δοκιμασμένα” βιοκτόνα.

Οταν όμως αναφερόμαστε σε ουσίες, η δραστική μορφή των οποίων δεν επιδέχεται διάσπαση - αποενερ- γοποίηση (όπως π.χ. μυκητοκτόνα με βάση υδράργυρο ή χαλκό, εντομοκτόνα με βάση αρσενικό) και άρα μένουν ενεργά εφ’ όρου ζωής, πρέπει να παίρνουμε υπ’ όψη μας τη σταδιακή συγκέντρωση τους σε τοξικές ποσότητες (αθροιστικότητα των δόσεων) αλλά και την πιθανότητα συνεργισμού.

Θα προσπαθήσουμε μέσα απ’ όσα στοιχεία μπορέ­σαμε να συγκεντρώσουμε, να ανιχνεύσουμε τις δια­δρομές του χαλκού μέσα στη φύση αλλά και τους κινδύνους που απορρέουν από την αλόγιστη χρήση του.

  Ο ΧΑΛΚΟΣ ΣΑΝ ΘΡΕΠΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ

Από άποψη χρησιμότητας για τα φυτά ο χαλκός ανήκει στα λεγόμενα ιχνοστοιχεία, ουσίες δηλαδή απα­ραίτητες σε ελάχιστες ποσότητες και με βασικό προο­ρισμό να κινητοποιούν διάφορα βιολογικά συστήματα. Εχει διαπιστωθεί ότι είναι απαραίτητη η συμμετοχή του στη σύνθεση ορισμένων ενζύμωνπροκειμένου να εκδη­λωθεί η ενζυμική δραστηριότητα και παίζει σημαντικό ρόλο στην ενεργοποίηση φυτικών ορμονών. Επίσης τον συναντούμε σε βιολογικά σύμπλοκα όπως η φαιοφυτίνη και η αιμοκυανίνη.

Τα συμπτώματα της έλλειψης του χαλκού διαφέ­ρουν ανάλογα με τα φυτά. Αρκετά ευαίσθητα στην έλλειψη του χαλκού είναι τα σιτηρά και τα οπωροφόρα ενώ πιο ανθεκτικά είναι τα τεύτλα τα καρότα, τα κουκιά και το βαμβάκι.

  Ο ΧΑΛΚΟΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ

Ο ελεύθερος στο έδαφος χαλκός προέρχεται από την αποσάθρωση διαφόρων θειούχων ορυκτών του. Χαλκός επίσης περιέχεται, σαν δευτερεύον συστατικό, σε πολλά κοινά πυριτικά και άλλα ορυκτά. Με τη χημική αποσάθρωση των ορυκτών αυτών απελευθερώνονται ιόντα χαλκού (Cu2+). (Πολυζόπουλος 1976).

Σε πολλές περιπτώσεις βακτήρια οξειδώνουν ορι­σμένα από τα προαναφερθέντα ορυκτά του χαλκού προκαλώντας τη διαλυτοποίηση τους και την απελευ­θέρωση ιόντων χαλκού, εμπλουτίζοντας έτσι το έδα­φος (R.N Doetsch &Τ.Μ. Cook 1973). Ενα από βακτήρια αυτά είναι ο Thiobacillus ferrooxidans.

  ΦΥΤΟ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Η μυκητοκτόνα δράση του χαλκού είναι γνωστή από αρκετά χρόνια. Οι αντι-κρυπτογαμικές ιδιότητες των χαλκούχων ενώσεων ανακαλύφθηκαν για πρώτη φορά το 1761 από το Γερμανό Schultess. Το 1885 ο Γάλλος φυτοπαθολόγος Millardet ανακοίνωσε για πρώτη φορά τις μυκητοτοξικές ιδιότητες του βορδιγάλειου πολτού. Στη χρήση του βορδιγάλειου πολτού χρειάζεται προ­σοχή γιατί προκαλεί εγκαύματα στα φύλλα και κηλίδωση σε καρπούς όπως τα μήλα όταν χρησιμοποιείται με υγρό και κρύο καιρό, ενώ πολλές φορές προκαλεί επιβράδυνση της ανάπτυξης στο αμπέλι. Σήμερα χρη­σιμοποιούνται εκτός από τον βορδιγάλειο πολτό και άλλα χαλκούχα σκευάσματα που δεν εμφανίζουν φυτο­τοξικότητα αλλά έχουν μειωμένη φυτοπροστατευτική δράση (G.N. Agrios 1969). Μεταξύ αυτών είναι το οξείδιο του χαλκού (Cu2o), το υδροξείδιο του χαλκού -Cu(OH)2, και ο οξυχλωριούχος χαλκός -CuCIC(OH)3. Εκτός από αυτές τις ενώσεις ο χαλκός περιέχεται και σε μια πληθώρα άλλων σκευασμάτων.

Η μυκητοτοξικότητα του χαλκού οφείλεται στα ιόντα του που απελευθερώνονται με τη διαβροχή των σκευα­σμάτων του παρουσία των σπορίων του μύκητα. Η πρόσληψη αυτών των ιόντων από τα σπόρια που βλα- στάνουνπροκαλείτην απελευθέρωση νέων ποσοτήτων Cu2+ κ.ο.κ. Η παρουσία των ιόντων του χαλκού στο εσωτερικό του κυττάρου προκαλεί λειτουργικές ανω­μαλίες. Τα ιόντα του χαλκού ενώνονται με σημαντικές για τη λειτουργία του κυττάρου χημικές ομάδες οι οποίες παίρνουν μέρος σε βασικές κυτταρικές λειτουρ­γίες σαν συστατικά ενζυματικών πρωτεϊνών (Β. Μπουρ- μπος 1987). Τελικά η συγκέντρωση των Cu2 + μέσα στο κύτταρο αυξάνεται σε τοξικά επίπεδα και το καταστρέ­φει μετουσιώνοντας πρωτεΐνες, ένζυμα κ.α. συστατικά.

Στις μέρες μας με την εξέλιξη της φυτοπροστατευτικής επιστήμης, τη σύνθεση νέων δραστικών ουσιών, την εμπορική ανάγκη για εμφάνιση νέων προϊόντων και την σε ορισμένες περιπτώσεις επιδείνωση των φυτοπα­θολογιών προβλημάτων λόγω λανθασμένων επιλο­γών, οδηγηθήκαμε στη σε σημαντικό βαθμό εκτόπιση των χαλκούχων προϊόντων. Τα αρνητικά αποτελέσματα αυτής της μεταστροφής δεν άργησαν να φανούν. Ε­ξαρση των προσβολών από ωϊδιο και βακτηριώσεις θεωρείται ότι δεν είναι άσχετες με τον περιορισμό της χρήσης των χαλκούχων (Β. Μπούρμπος 1987). Η ανά­γκη για τον μέγιστο δυνατό περιορισμό της χρήσης των αντιβιοτικών στην αντιμετώπιση των βακτηριώσεων μας οδηγεί στην ανάγκη για αύξηση της συμμετοχής των χαλκούχων στα προγράμματα φυτοπροστασίας.

ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Σε ορισμένες περιπτώσεις, μετά από συχνή χρησιμο­ποίηση χαλκούχων σκευασμάτων είναι δυνατό να φτάσει η περιεκτικότητα του εδάφους σε ολικό χαλκό τα 1.000 ppm (μέρη στο εκατομμύριο) (Baeyens 1.1966), ενώ μια μέση φυσιολογική περιεκτικότητα στο έδαφος κυμαίνεται από 2-200 ppm (Πολυζόπουλος 1976).

Ιδιαίτερα σημαντικός είναι ο ρόλος της οργανικής ουσίας η οποία παρεμβαίνοντας σχηματίζει σύμπλοκα με τα ελεύθερα ιόντα του χαλκού και μειώνει έτσι την τοξική του δρά­ση.

Η δέσμευση του χαλ­κού από την άργιλο εί­ναι λιγότερο ισχυρή α­πό τη δέσμευση του α­πό την οργανική ουσία (Πολυζόπουλος 1976).

Τα βαριά μέταλλα στα οποία ανήκει και ο χαλκός εμφανίζουν τη μεγαλύτερη τοξικότητα όταν βρίσκονται σε κα­τάσταση ελεύθερων ιό­ντων ή σε κατάσταση ασθενών και εύκολο να διασταλθούν συμπλοκών. Οι τοξικές ιδιότητες των ε­λεύθερων ιόντων των μετάλλων διαφέρουν από μέταλ­λο σε μέταλλο. Πολύ τοξικά μέταλλα όπως ο Hg και ο Cu δεσμεύονται πολύ ισχυρά από τις SH ομάδες των πρωτεϊνών όπως είναι τα ένζυμα και έτσι ενζυμικές αντιδράσεις συχνά αναστέλλονται ή διαταράσσονται απ’ αυτά τα μέταλλα. (Bowen H.J.M. 1966).

Η θερμοκρασία δεν επηρεάζει τη χημική “εξειδίκευση” ή τη βιοδιαθεσιμότητα των βαρέων μετάλλων για τους μικροοργανισμούς αλλά επιδρά στη φυσιολογική τους κατάσταση και κατά συνέπεια στην ευαισθησία των μικροβίων στη ρύπανση από βαρέα μέταλλα (Η. Babich και G Stotzky 1983).

Οσον αφορά την επίδραση του pH, αποτελέσματα από περισσότερα από 600 πειράματα στη Σουηδία σχετικά με τις εκεί συχνά εμφανιζόμενες τροφοπενιές χαλκού, έδειξαν ότι δεν υπάρχει συσχέτιση ανάμεσα στην έλλειψη χαλκού και το εδαφικό pH (Lundblad Κ. και Johansson Ο 1956). Βρέθηκε όμως ότι η τοξικότητα λόγω χαλκού που παρατηρείται μετά από συχνές επεμ­βάσεις με χαλκούχα σκευάσματα, αυξάνει με την αύξη­ση της οξύτητας του εδάφους (C.A. Black 1967).

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ ΣΤΑ ΥΔΑΤΙΝΑ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ

Ο εμπλουτισμός των υδάτινων οικοσυστημάτων με χαλκό λόγω ανθρωπογενών δραστηριοτήτων είναι τό­σο εκτεταμένος ώστε οι συγκεντρώσεις του είναι πολύ εύκολο να προκαλέσουν βλάβες. Τα αποδεκτά όρια συγκέντρωσης του χαλκού είναι συζητήσιμα ακόμα και σε επίπεδο νομοθεσίας. Στην Αμερική είναι αποδεκτή στο πόσιμο νερό συγκέντρωση χαλκού 1 mg/l. ενώ στην Ευρώπη το προτεινόμενο όριο είναι (0,05 mg.l) (H. L. Colterman 1975).

Στην πραγματικότητα τα όρια στα οποία αναγνωρί­ζεται εκδήλωση τοξικότητας μειώνονται συνεχώς κα­θώς οι μέθοδοι ανίχνευσης βελτιώνονται.

-               Το 1959 οι Bringman και Kuhn ανέφεραν σαν ελάχιστη συγκέντρωση χαλκού με δυσμενή επίδραση στο Scenedesmus, μικροσκοπικό φύκι τα 0.15 mg/l.

-               Το 1960 ο Liebmann ανέφερε σαν όριο τοξικότητας για τα ψάρια του γλυκού νερού τα 80-800 mg/l ανάλογα με το είδος.

-               Το 1971 οι Steemann Nielsen και Wium Andersen

ανέφεραν επίδραση του χαλκού στη φω­τοσύνθεση καλλιερ­γειών Nitzchia palea στην ελάχιστη συ­γκέντρωση των 3 mg/ I.

-To 1972 oι Adema και De Groot-van Zizi βρήκαν ότι το 50% του πληθυσμού της Daphnia magna πε­θαίνει σε συγκέντρω­ση χαλκού 25-65 μg/l.

Κάτι ιδιαίτερα ση­μαντικό είναι το ότι υπάρχουν πολλές δυ­σκολίες στην ποσοτι­κή εκτίμηση της ιονικής μορφής του χαλκού - μορφή που όπως έχουμε πει ήδη είναι και η πιο τοξική - γιατί ο χαλκός ενώνεται με άλλα στοιχεία σχηματίζοντας πο­λύπλοκες χηλικές ενώσεις και μετασχηματίζεται από τη μια στην άλλη, ανάλογα με το pH του διαλύματος στο οποίο βρίσκεται. Η διαδικασία αυτή μπορεί να έχει διάρκεια εβδομάδων. (Stiff 1971). Κατά συνέπεια είναι πολύ δύσκολο αν όχι αδύνατο να εκτιμηθούν οι “φυσιο­λογικές” συγκεντρώσεις του χαλκού και τα όρια πάνω από τα .οποία εκδηλώνονται τοξικότητες. Είναι πολύ σημαντικό να καταλάβουμε ότι συγκεντρώσεις ορισμέ­νων μετάλλων που θεωρούνται αποδεκτές για το πόσι­μο νερό είναι μεγαλύτερες από τις ανεκτές για πολλούς υδρόβιους οργανισμούς.

Συνεπώς για την προστασία ποταμών και λιμνών διαφορετικά κριτήρια, συχνά πολύ χαμηλότερα απ’ αυτά του πόσιμου νερού θα έπρεπε να χρησιμοποιού­νται ( H.L. Coltermann 1975)

Σε μελέτες σχετικά με την πρόσληψη των βαρέων μετάλλων και την επίδραση τους στην ανάπτυξη των φυκών (με αντικείμενο το θαλάσσιο είδος Zostera ma­rina) βρέθηκε ότι οι συγκεντρώσεις των μετάλλων στους φυτικούς ιστούς ήταν 1850 φορές μεγαλύτερες από την αρχική συγκέντρωση του νερού. Παρατηρήθηκε σημαντική αναστολή της ανάπτυξης των φυκών από τα Cd, Cu, Hg, Zn, και η τοξικότητα των μετάλλων ακολού­θησε τη σειρά Hg >=Cu > Cd >=Zn > Cr, Pd. Σε πείραμα με Cu και Hg παρατηρήθηκε απελευθέρωση οργανικών συστατικών από τα φύκια (Jens Erik Lyngby και Hans Brix 1984). Αναφέρεται ότι το φυτοπλανκτόν μπορεί να απελευθερώνει στο άμεσο περιβάλλον του διάφορες οργανικές ουσίες και να μειώνει μ’ αυτόν τον τρόπο τη φυτοτοξικότητα του χαλκού (Grassia - Barelli et al 1978). H παρατηρούμενη πρόσληψη του χαλκού από το ρίζωμα είναι 4-11 φορές μεγαλύτερη από την πρόσ­ληψη των άλλων μετάλλων (Jens Erik Lyngby και Hans Brix 1984).

Αυξημένες συγκεντρώσεις χαλκού είχαν παρατηρη­θεί και σε ψάρια. Παρατηρήσεις πάνω στο Perca fluviatilis με υποθανατηφόρες δόσεις των 44 μg Cu/I που χορηγήθηκαν επί 20 μέρες, έδειξαν ότι οι συγκέντρωση του χαλκού στα μικρά ψάρια είναι 2-3 φορές μεγαλύτερη απ’ ότι στα πιο μεγάλα (Lars Colvin 1984). Τα μικρά ψάρια έχουν ταχύτερους μεταβολικούς ρυθμούς ανά μονάδα βάρους σώματος (Wiuberg 1956) και έτσι απαι­τούν σχετικά περισσότερο οξυγόνο. Προκειμένου να ικανοποιήσουν αυτήν την ανάγκη, αναπτύσσουν μεγα­λύτερη ταχύτητα ροής νερού στα αναπνευστικά τους όργανα ενώ παράλληλα διαθέτουν αναλογικά μεγαλύ­τερη επιφάνεια αναπνευστικών οργάνων (Muiz 1969, Hughes 1970). Αρα, όσο μικρότερο είναι το ψάρι τόσο μεγαλύτερη είναι η συχνότητα “βομβαρδισμού των αναπνευστικών του οργάνων από τοξικές ουσίες ανά μονάδα χρόνου. Μια επίσης σημαντική πηγή επιβάρυν­σης του οργανισμού των ψαριών με χαλκό είναι η κατανάλωση φυκιών. Οπως αναφέραμε προηγουμέ­νως τα φύκια συγκεντρώνουν στη βιομάζα τους μεγά­λες ποσότητες χαλκού οι οποίες στη συνέχεια καταλή­γουν στο συκώτι των ψαριών (Sodestram 1975, Yamamoto 1977). Βρέθηκε πειραματικά ότι σε ψάρια με αρχική συγκέντρωση χαλκού στο συκώτι 3 μg/g ξηρής ουσίας αύξηση της συγκέντρωσης μετά από 20 μέρες στα 191 μg/g ξηρής ουσίας (Lars Colvin 1984).

Τέτοιες επιδράσεις μπορούν να έχουν πολλές προε­κτάσεις όπως η μειωμένη ανταγωνιστικότητα απέναντι σε άλλα είδη που δεν εκδηλώνουν την ίδια ευαισθησία αλλά και ανάμεσα σε άτομα του ίδιου είδους διαφορε­τικής όμως ηλικίας. Το αποτέλεσμα είναι διαταραχές στην πληθυσμιακή σύνθεση της βιοκοινότητας αλλά και πιθανότητα κατάρρευσης της οικολογικής ισορρο­πίας.

  ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΕ ΜΙΚΡΟΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ

Τα αποτελέσματα της ρύπανσης που οφείλεται σε μέταλλα εξαρτώνται βέβαια από το είδος του μετάλ­λου, αλλά και από τη μορφή (ένωση) με την οποία απελευθερώνεται στο περιβάλλον. Αλλοι παράγοντες, επίσης καθοριστικοί, για την εμφανιζόμενη τοξικότητα στους μικροοργανισμούς είναι η σύνθεση και η δομή του εδάφους ή του ιζήματος (αν αναφερόμαστε σε υδάτινα οικοσυστήματα) όπως επίσης η δομή και σύν­θεση της μικροβιακής κοινότητας (Bryan 1976). Σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν αναφερθεί συνεργιστικές επιδράσεις διαφόρων μιγμάτων τοξικών μετάλλων (Gray και Ventilla 1973).

Μια από τις σημαντικότερες λειτουργίες του μετα­βολισμού των μικροοργανισμών είναι η μεταφορά ηλεκτρονίων μέσω της αναπνευστικής αλυσίδας. Η λει­τουργία αυτού του συστήματος αναφέρεται σαν E.T.S.A. Το σύστημα αυτό έχει βρεθεί και σε αερόβιους και σε

αναερόβιους μικροοργανισμούς και η δραστηριότητα του αντανακλά τον ρυθμό του ολικού μεταβολισμού της βιοκοινότητας. Μελέτη του Ινστιτούτου Λιμνολογίας του Παν/μίου της Ουψάλα (Σουηδία) βρήκε ότι όταν οι ρυπαντές ήταν τα βαριά μέταλλα Cd, Zn, ή Pb ή ETSA μειωνόταν κατά 40-45% μέσα σε λίγες μέρες. Ο χαλκός επηρέασε την E.T.S.A. πολύ περισσότερο. Η μείωση της δραστηριότητας έφθασε το 90% σε συ­γκέντρωση χαλκού 4 mg/gr ξηρής ουσίας. Επειδή ό­πως έχουμε πει η E.T.S.A. εκφράζει την ένταση μεταβο­λισμού όλης της μικροβιακής βιοκοινότητας, η έντονη μείωση, παρουσία χαλκού, δείχνει ότι ο χαλκός επιδρά σε βασικές φυσιολογικές λειτουργίες κοινές σε όλους του οργανισμούς (A. Broberg 1983). Μπορούμε να πούμε συμπερασματικά ότι εξαιτίας της μεγάλης τοξι­κότητας που εκδηλώνει ο χαλκός ακόμα και σε χαμηλές συγκεντρώσεις πρέπει να περιμένουμε εκτεταμένες διαταραχές στο σύνολο της μικροβιολογικής δραστη­ριότητας επειδή ένα διαταραγμένο αναπνευστικό σύ­στημα επηρεάζει όλη την κοινότητα. Το γεγονός ότι ο χαλκός σχηματίζει σταθερά σύμπλοκα με διαλυτές οργανικές ουσίες και έτσι μπορούν να συνυπάρχουν ποικιλόμορφοι φορείς του αυξάνει το εύρος των τοξι­κών του επιδράσεων.

Μια πολύ σημαντική λειτουργία που επιτελούν ορι­σμένα εξειδικευμένα βακτήρια είναι η νιτροποίηση. Η νιτροποίηση διεκπεραιώνεται κατά κύριο λόγο από δύο ομάδες αυτότροφων βακτηρίων. Η πρώτη ομάδα τα Nitrosomonas οξειδώνει την ΝΗ4+ σε Ν02 ενώ η άλλη, τα Nitrobacter, οξειδώνουν τα Ν02 σε Ν03. Ορισμένα ετερόστροφα βακτήρια υλοποιούν την ίδια αντίδραση αλλά ο ρόλος τους είναι λιγότερο σημαντικός.

Σε καθαρές καλλιέργειες Nitrosomonas και Nitrobacter βρέθηκε ότι ο χαλκός ενεργοποιεί τα Nitrosomonas σε συγκεντρώσεις μικρότερες του 0.1 mg/l ενώ σε μεγαλύτερες τα αναστέλλει (Loveless και Painter 1968). Σε συγκέντρωση 0.5 mg Cu/I παρατηρήθηκε πλήρης αναστολή της δράσης του Nitrosomonas (S. Kinner και Walker 1961). Τα Nitrobacter εκδηλώνουν μεγαλύτερη ευαισθησία στις αυξημένες συγκεντρώ­σεις χαλκού (Landelot et al 1968). Γενικά έχει παρατη­ρηθεί αυξημένη ικανότητα προσαρμογής των νιτροποιητικών βακτηρίων σε σχετικά αυξημένες συγκεν­τρώσεις βαρέων μετάλλων (Neufeld και Hermann 1975).

ΤΟΞΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΧΑΛΚΟΥ ΣΕ ΧΕΡΣΑΙΑ ΦΥΤΑ

Αναφέρονται παρατηρήσεις πάνω στο Viscaria alpina. Η σύγκριση έγινε ανάμεσα σε φυτά που αναπτύχθηκαν σε εδάφη πλούσια σε χαλκό και σε φυτά που αναπτύ­χθηκαν σε κανονικά. Οι άκρες πολλών μικρών δευτερο­γενών ριζών φυτών που προέρχονταν από τα πλούσια σε χαλκό εδάφη ήταν νεκρές ή χωρίς φυσιολογική εμφάνιση. Το ριζικό σύστημα ήταν πολύ περισσότερο - αφύσικα - διακλαδισμένο από την ομάδα ελέγχου (μάρ­τυρας). Χωρίς εξαίρεση δεν βρέθηκε συνεχόμενη κύ­ρια ρίζα. Η ικανότητα των φυτών να ανανεώνουν το ριζικό τους σύστημα κρίθηκε σαν ζωτικής σημασίας για την επιβίωση τους.

  ΧΑΛΚΟΣ ΚΑΙ ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ

Λίγες θετικές πληροφορίες μπορέσαμε να συγκεν­τρώσουμε για την τοξικότητα του χαλκού στα θηλαστι­κά. Σε ορισμένα πειραματόζωα έχει αποδειχτεί ότι μπορεί να προκαλέσει δυσπλασίες κατά το κρίσιμο στάδιο της οργανογένεσης (Ferm V.H. 1972). Επίσης έχει βρεθεί ότι ο χαλκός μπορεί να περάσει τον πλακού­ντα διαφόρων ζώων (Hidiroglou Μ. και Knipfel J.E.

1981). Για τον άνθρωπο τα πράγματα είναι επίσης συγκεχυμένα. Στη βιβλιογραφία αναφέρεται σχέση α­νάμεσα στο χαλκό και ένα σύμπλεγμα ασθενειών που χαρακτηρίζεται σαν αιμοχρωμάτωση (Ε. Browing 1969). Αν και έχει θεωρηθεί πιθανή μια δυσπλασιογόνος επί­δραση του χαλκού που απελευθερώνεται από αντισυλληπτικά μέσα που τοποθετούνται στη μήτρα της γυναί­κας και περιέχουν χαλκό (Barrie Η. 1976) εκφράζονται σοβαρές επιφυλάξεις για την ορθότητα αυτής της άποψης (Snowden R 1976, Alderman Β 1976). Οπως και στα άλλα ζώα έτσι και στον άνθρωπο έχει βρεθεί ότι ο χαλκός περνάει τον πλακούντα της γυναίκας (Baumslang et al 1974, Casey C.E. Robinson M.F. 1978, Tsuchiya H και Mitani K., Kodana K., Nakata T 1984).

ΣΑΝ ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ούτε ο χαλκός μπορεί να θεωρηθεί “σιωπηλός”. Οπως όλες οι χημικές ενώσεις, αλλά και οι μικροοργανισμοί που χρησιμοποιούνται στις εναλλακτικές μεθόδους καταπολέμη­σης, σπάνια θα δημιουργήσουν προβλήματα στη βιόσφαιρα αν αφεθούν να κινούνται μέσα στους φυσικούς βιογεωχημι- κούς τους κύκλους. Ακόμα όμως και σε τόσο ελάχιστα πιθα­νές περιπτώσεις εκτροπής, επεμβαίνει η διορθωτική λειτουρ­γία των φυσικών μηχανισμών ανάδρασης. Μπορούμε να τις θεωρήσουμε περισσότερο σαν ταλάντωση γύρω από ένα σημείο ισορροπίας και όχι σαν μη αντιστρεπτές καταστάσεις.

Με την παρέμβαση της αυτόνομης -με την έννοια της εκτός ελέγχου- ανάγκης για εφαρμογή “επιστημονικών” λύσεων, η λεπτή αυτή ισορροπία αρχίζει να κλονίζεται. Στο όνομα ενός βραχυπρόθεσμου, εξαρτημένου και ελάχιστα έξυπνα σχεδια­σμένου προγραμματισμού, είναι πολύ εύκολο ένας φίλος να μετατραπεί σε εχθρός.

Γιάννης Παζάρας

Από το 4ο τεύχος της Ν. Σελήνης:

SOLANUM TUBEROSUM
Oικογένεια Σολανώδη (SOLANACEAE)

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ

Η πατάτα είναι ετήσιο φυτό με πλούσιο φύλλωμα ύψους 50-80 cm. Πολλαπλασιάζεται με κονδύλους. Τ ο ριζικό της σύστημα βρίσκεται σε βάθος 25 cm του εδάφους εκτός και αν καλλιεργηθεί σε πολύ ελαφρά εδάφη οπότε μπορεί να φθάσει σε 80 cm

Το φυτό έχει ανάγκη από φως που ξεπερνά τις 14 ώρες ημερησίως.

Ο σχηματισμός των κονδύλων αρ­χίζει λίγο πριν την άνθηση των φυ­τών και μπορεί να είναι από 2-25 κατά φυτό. Οι κόνδυλοι σχηματίζο­νται όλοι ταυτόχρονα, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι αναπτύσσονται με την ίδια ταχύτητα. Πάνω στους κονδύλους βρίσκονται τα μάτια. Τα προς τη βάση μάτια του κόνδυλου είναι λιγότερο αναπτυγμένα από τα μεσαία και κορυφαία, τα οποία είναι και τα πλέον χαρακτηριστικά της ποικιλίας. Χαρακτηριστικό επίσης γνώρισμα είναι το βάθος του “λακίσκου” που σχηματίζουν τα μάτια στην επιφανεια των κονδύλων.

Η πατάτα είναι φυτό που αγαπά τις δροσερές περιοχές. Η ευνοϊκό­τερη θερμοκρασία για την ανάπτυ­ξη της είναι 17οC και τα όρια της είναι μεταξύ 15ο και 24οC. Πάνω από 29οC δεν σχηματίζονται κόν­δυλοι ή αυτοί που σχηματίστηκαν δεν αυξάνονται σε όγκο. Η παρα­γωγή πατάτας θερμών περιοχών υστερεί των ψυχρών. Επειδή όμως το φυτό δεν αντέχει στους παγε­τούς (κρίσιμη θερμοκρασία - 3οC), στις θερμές περιοχές μπορεί να γίνει πάνω από μια καλλιέργεια το χρόνο.

Ευνοϊκή για την παραγωγή κον­δύλων είναι η ύπαρξη αρκετής ε­δαφικής υγρασίας, ιδίως κατά την περίοδο της άνθησης και σχηματι­σμού των κονδύλων και μετά. Ε­ναλλαγές υγρασίας και ξηρασίας στο έδαφος προκαλούν σκασίμα­τα σε όλους τους κονδύλους. Ο­ταν το υπέργειο τμήμα αρχίζει να κιτρινίζει και βρισκόμαστε κοντά στην περίοδο συγκομιδής, μπορούμε να σταματήσουμε τα ποτί­σματα. Χωρίς να κινδυνεύσουν οι κόνδυλοι. Το καλύτερο σύστημα άρ­δευσης της πατάτας είναι με αυλά­κια και πρέπει να γίνεται σε τακτά χρονικά διαστήματα.

Το έδαφος για την καλλιέργεια της πατάτας θα πρέπει να είναι ελα­φρύ και να αερίζεται καλά. Αμμοπηλώδη και ιλυοπηλώδη εδάφη πλού­σια σε οργανική ουσία θεωρούνται τα καταλληλότερα. Αν και το έδα­φος δεν παίζει τόσο μεγάλο ρόλο στην παραγωγή πατάτας όσο το κλίμα, καθορίζει την πρωιμότητα, την ποιότητα των κονδύλων και μαζί με το κλίμα, την απόδοση.

Η πατάτα προτιμά τα όξινα εδά­φη με ΡΗ 4.8 - 5.2 οπότε καταπολεμάται ταυτόχρονα και ο καρκίνος της πατάτας. Δεν έχει μεγάλες θρε­πτικές απαιτήσεις, αντιδρά όμως πολύ θετικά στη λίπανση με κόμποστ ή κοπριά και στο κάλιο. θετικά επί­σης αντιδρά στη λίπανση με εκχυλί­σματα φυκιών (2-3 φορές στην καλ­λιεργητική περίοδο). Η λίπανση με κοπριά (2000-4000 kgr το στρέμμα) πρέπει να προηγείται ή να έπεται της φύτευσης και μπορεί να τοπο­θετηθεί σ’ όλη την επιφάνεια του αγρού ή στις γραμμές που πρόκει­ται να φυτευτούν οι κόνδυλοι.

Δεν πρέπει να φυτεύουμε πατά­τες όπου έχουν καλλιεργηθεί ντο­μάτες, πατάτες, μελιτζάνες, πιπε­ριές, φράουλες κατά τα τε­λευταία 4-5 χρόνια, (βλέπε 2ο τεύχος σελίδα 30-31).

Πρέπει να μεσολαβήσουν καλλιέργειες σιτηρών και ψυχανθών (κυρίως μηδική, τριφύλι). Επίσης αποφεύ­γουμε να καλλιεργήσουμε πατάτες όπου υπήρχαν πρόσφατα γρασίδια, γιατί συνήθως αναπτύσσονται πληθυσμοί σιδηροσκούληκων.

Κομποστοποιούμε ή εν­σωματώνουμε τα φυτικά υ­πολείμματα στο τέλος της καλλιεργητικής περιόδου. Με την ενσωμάτωση παρε­μποδίζεται η διαχείμανση των πα­ρασίτων.

Σπορά ή φύτευση

Το φύτεμα του πατατόσπορου γίνεται 4-6 βδομάδες πριν το τελευ­ταίο αναμενόμενο παγετό. Ανάλο­γα με την εποχή συγκομιδής έχου­με: Ανοιξιάτικες - Καλοκαιρινές και Φθινοπωρινές πατάτες. Για παρα­γωγή Ανοιξιάτικης σπέρνουμε τέ­λος Γενάρη με τέλος Απρίλη και συγκομίζουμε αρχές Απρίλη με τέ­λος Ιούλη. Για Καλοκαιρινή σπέρ­νουμε Απρίλη - Ιούνη και συγκομί­ζουμε αρχές Αυγούστου με τέλος Οκτώβρη. Για Φθινοπωρινή, σπέρ­νουμε τέλος Αυγούστου και συγκο­μίζουμε Νοέμβρη με Μάρτη. Οι αποστάσεις φύτευσης μπορεί να είναι 60-90 cm μεταξύ των γραμ­μών και 25-30 cm επί των γραμμών. Το βάθος ανάλογα με το έδαφος (ελαφρύ - βαρύ) μπορεί να είναι 7- 15 cm. Το φύτρωμα γίνεται σε 10-15 μέρες και χρειάζονται 80-140 μέρες για την ωρίμανση, ανάλογα με την ποικιλία.

Ο σπόρος επηρεάζει πολύ την παραγωγή γι’ αυτό πρέπει να είναι υγιής. Αυτοί που προέρχεται από ορεινές περιοχές είναι καλύτεροι. Ο πατατόσπορος μπορεί να βρίσκε­ται σε 4 διαφορετικά στάδια:

1ο  Να μην έχει φύτρα (στάδιο ληθάργου).

2ο  Να έχει ένα κορυφαίο φύτρο (στάδιο επικράτησηςτης κορυφής).

3ο  Να φυτρώνουν αρκετά μάτια (στάδιο κανονικού φυτρώματος). Αυτό είναι το καλύτερο στάδιο για φύτευση ώστε να έχουμε τη μεγα­λύτερη δυνατόν επιτυχία.

4ο  Να είναι γερασμένοι και εξασ- θενημένοι (στάδιο λεπτών φύτρων) (εικόνα 1)

Ο λήθαργος αποτελεί ένα μεγαλο τμήμα της φυσιολογικής ηλικίας του κονδύλου και η διάρκειά του επηρεάζεται από:

- Την ποικιλία (οι πρώιμες ποικι­λίες έχουν μεγαλύτερη διάρκεια ληθάργου).
-Τη θερμοκρασία (μειώνεται η διάρκεια του ληθάργου όταν επι­κρατούν υψηλές θερμοκρασίες κα­τά την καλλιεργητική περίοδο).

- Τις συνθήκες αποθήκευσης (η μείωση της θερμοκρασίας αυξάνει τη διάρκεια του ληθάργου, η υγρα­σία τη μειώνει ενώ η υψηλή συγκέν­τρωση CO2 προωθεί τη βλάστηση).

-  Τις ασθένειες (όταν η καλλιέρ­γεια έχει προσβληθεί από όψιμο περονόσπορο μειώνεται η περίο­δος του ληθάργου).

Προβλάστηση πατατόσπορου.
Για να έχουμε μεγαλύτερες απο­δόσεις, συντόμευση του βιολογι­κού κύκλου, ομοιόμορφο και γρή­γορο φύτρωμα, και για να ελέγχου­με τη σπορά ακατάλληλων κονδύ­λων μπορούμε να καταφύγουμε στην τεχνική της προβλάστησης.

Στρωματώνουμε τους κονδύλους σε ξύλινα τελάρα (μια ή δύο στρώ­σεις), για να έχουμε καλό αερισμό και τα τοποθετούμε σε ημισκιερό χώρο, ενώ φροντίζουμε να έχουμε υψηλή σχετική υγρασία, διαβρέχοντας τον γύρω χώρο (όχι τους κον­δύλους). Μόλις οι κόνδυλοι απο­κτήσουν πράσινα φύτρα μήκους όχι μεγαλύτερα του 1 cm μπορούμε να τους σπείρουμε. Αν τα αρχικά φύ­τρα σπάσουν, δεν αχρηστεύεται ο σπόρος, απλά θα έχουμε μια οψίμηση της καλλιέργειας. Το καλύτερο μέγεθος σπόρου είναι εκείνο που έχει βάρος 25-50 gr και πλησιάζει το μέγεθος αβγού. Καλό είναι πριν τη φύτευση να παρα­μείνουν για αρκετές ώρες σε εκχύλισμα κόμποστ για να προλάβουμε ασθένειες. Σε περίπτωση που εμφανι­στεί κυριαρχία της κορυ­φής κατά την προβλάστη­ση, αφαιρούμε το φύτρο για να μην έχουμε ανομοιό­μορφο φύτρωμα και οψίμηση της παραγωγής. Αν ο καιρός δεν επιτρέπει τη φύτευση στο χωράφι, μειώ­νουμε τη θερμοκρασία, για να σταματήσει η ανάπτυξη των φύτρων. Αν θέλουμε να εξοικονομήσουμε σπόρο μπορούμε να κόψουμε τους κονδύλους, (μετά την προβλάστηση), ώστε κάθε κομμάτι να έχει τουλάχι­στον 2 φύτρα. Το φύτεμα πρέπει να γίνεται 10 μέρες μετά, για να επου­λωθούν οι κομμένες επιφάνειες ενώ κατά άλλους να γίνεται αμέσως εφόσον η σχετική υγρασία του περιβάλλοντος και του εδάφους είναι υψηλή και η θερμοκρασία μεταξύ 10ο-20ο C. Αν δεν μπορούμε να φυτέψουμε αμέσως, καλύπτουμε με υγρές λινάτσες. Σε κάθε περίπτωση για να αποφύγουμε μετάδοση ασ­θενειών, από άρρωστους σε υγιείς κονδύλους, απολυμαίνουμε τα μα­χαίρια με καθαρό οινόπνευμα.



Μετά τη φύτευση των κονδύλων γίνεται παράχωμα της βάσης των βλαστών για να σχηματιστούν πε­ρισσότεροι στόλονες και να προφυλαχθούν οι κόνδυλοι από την απευ­θείας έκθεση στον ήλιο, ενώ συγ­χρόνως σχηματίζονται τα αυλάκια άρδευσης μεταξύ των γραμμών.
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ

Υπέργειο τμήμα

-               Τα μάτια δεν βλασταίνουν, οι κόνδυλοι μπορεί να σαπίζουν. Διά­φοροι μύκητες και βακτήρια ευθύνονται γι’ αυτό το σάπισμα. Η εμβάπτιση του σπόρου σε εκχύλισμα κόμποστ αυξάνει την αντίσταση στις ασθένειες. Φύτεμα σε καλοστραγγισμένο ζεστό έδαφος σε όχι μεγά­λο βάθος, βοηθά στο γρήγορο φύ­τρωμα. Αντίθετα κρύος και υγρός καιρός ευνοεί το σάπισμα.

-Φύλλα μεταχρωματισμένα, δερ­ματώδη και καρουλιασμένα. Αίτιο: τζιτζικάκια,(εικόνα 2) αφίδες, ιοί.

Αν τα φύλλα έχουν κίτρινους λεκέδες και καφετιά άκρα, ψάχνουμε για τζιτζικάκια, που είναι μικρά πρά­σινα ή καφετιά έντομα που μυζούν τους φυτικούς χυμούς. Τα τζιτζικάκια πηδούν, μετακινούνται δεξιά - αριστερά ή πετούν όταν ενοχλη­θούν. Ψεκάζουμε με εντομοκτόνα σαπούνια, (αλλού χρησιμοποιείται σε ψεκασμούς η Sabatilla (εικόνα 3).(Είναι πολυετές φυτό με ύψος περίπου 50 εκ.Συναντάται στην Κολομβία, την Βενε­ζουέλα και το Μεξικό. Οι δραστικές ου­σίες, κυρίως cevadine, veratidrine βρί­σκονται στις κάψες που περιέχουν τους σπόρους. Είναι αποτελεσματικό εντομο- κτόνο για διάφορα έντομα μεταξύ των ο­ποίων τα Ostrinia, nubilalis, ακρίδες, Μyrus persicae κ.ά. Θεωρείται πολύ τοξι- κό για τις μέλισσες. Η εντομοκτόνα δρά­ση της sabadilla μειώνονται γρήγορα με τά την εφαρμογή. Οι σπόροι και η σκόνη της sabadilla ερεθίζουν τους βλενογό νους. Η χρήση της σαν εντομοκτόνο ανα φέρεται από τον 16ο αιώνα.)

Οι προσβολές προλαμβάνονται αν καλύψουμε τις σειρές των φυτών με χώμα ή οργανικά υπολείμματα.

Αν τα φύλλα έχουν κίτρινα στίγ­ματα και δεν προχωράει η ανάπτυ­ξη των φυτών πιθανόν έχουμε προ­σβολή από αφίδες. Οι αφίδες της πατάτας μπορεί να είναι διαφόρων ειδών και πιο συχνά συναντιούνται στα νεαρά φύλλα. Η παρουσία των μυρμηγκιών υποδηλώνει την παρου­σία των αφίδων επειδή έλκονται α­πό το κολλώδες μελίτωμα που εκ­κρίνουν οι αφίδες. (Στο τέλος του άρθρου υπάρχει εκτεταμένη ανα­φορά στις αφίδες).

Αν οι άκρες των φύλλων καρου­λιάζουν προς τα πάνω και τα φύλλα είναι κιτρινοπράσινα, πιθανόν να έ­χουμε προσβολή από τον ιό του καρουλιάσματος. Γενικά οι ιώσεις προκαλούν απότομο ή βαθμιαίο εκ­φυλισμό των φυτών και εκμηδενί­ζουν την παραγωγή. Επίσης προκα­λούν μωσαϊκό των φύλλων (μερικός αποχρωματισμός), νανισμό των φυ­τών, συστροφή, και πάχυνση των φύλλων, ανωμαλίες στο σχήμα, νηματοειδή εμφάνιση των βλαστών, ατρακτοειδή διαμόρφωση, σχίσιμο και σμίκρυνση των κονδύλων και άλλες ανωμαλίες. Καταστρέφουμε τα προσβεβλημένα φυτά. Πρόληψη γίνεται με τον έλεγχο των αφίδων οι οποίες μεταδίδουν ιώσεις καθώς με­τακινούνται από φυτό σε φυτό. Θα πρέπει να γίνεται χρήση υγιούς σπό­ρου και ανθεκτικών ποικιλιών.

Μελάνωση του φυτού. Αν το φυτό παρουσιάζει καθυστερημένη ανάπτυξη, ο λαιμός του βλαστού μαυρίζει, τα φύλλα κιτρινίζουν και μαραίνονται και σαπίζει ο κόνδυλος με αποτέλεσμα να σαπίζει ολόκλη­ρο το φυτό τότε έχουμε μελάνωση του φυτού. Πρέπει να φυτεύουμε ολόκληρο τον κόνδυλο, να μην ποτί­ζουμε υπερβολικά και να φροντί­ζουμε να στραγγίζει καλά το έδα­φος. Καταστρέφουμε τα προσβε­βλημένα φυτά.

Δακτυλιωτή σήψη. Αν ένα ή περισσότερα στελέχη του ίδιου φυ­τού μαραίνονται, (χωρίς να μετα­χρωματίζονται τα στελέχη), ενώ κό­βοντας τα κάθετα και πιέζοντας τα βγάζουν ένα γαλακτώδες υγρό, τό­τε τα φυτά, έχουν προσβληθεί από δακτυλιωτή σήψη. Στους κονδύλους παρατηρείται καστανός δακτύλιος. (εικόνα 4) Καταστρέφουμε τα προ­σβεβλημένα φυτά. Πρόληψη γίνε­ται με χρήση υγιούς σπόρου και με απολύμανση του μαχαιριού κατά το κόψιμο των σπόρων που προορίζο­νται για φύτεμα.

Μαραμένα φυτά. Αν τα φυτά μαραίνονται απότομα, η μάρανση μπορεί να οφείλεται σε σιδηροσκούληκα Αgriotes sp (οι πατάτες έχουν μικρές κυκλικές τρύπες και όταν τις κόψουμε, βλέπουμε στοές κάθετα απ’ έξω προς το κέντρο) ή σε κοφτοσκούληκα Αgrotis sp (τρώνε ε­πιφανειακά τις πατάτες). Τα δεύτε­ρα, κάνουν μικρότερη ζημιά από τα σιδηροσκούληκα. (Για την αντιμετώπισή τους βλέπε 2ο τεύχος σελ. 16) (εικόνα 5,3)

Νηματώδεις. Οταν οι ρίζες δεν αναπτύσσονται και παρουσιάζουν μικρά εξογκώματα με ξερή επιδερ­μίδα, τότε έχουμε προσβολή από νηματώδεις (Meloidogyne sp). Οι πατάτες είναι βρώσιμες αν καθαρι­στεί η φλούδα. Αν στο εσωτερικό του κονδύλου δημιουργείται σκού­ρα καφέ φελλοποιημένη κοιλότητα που κατά την αποθήκευση μουμιο- ποιείται τότε έχουμε προσβολή από νηματώδεις Ditylenchus destructor. Καταστρέφουμε τα προσβεβλημέ­να φυτά και δεν τα κομποστοποιού- με. Ο έλεγχος των παρασιτικών νη­ματωδών μπορεί να γίνει με απελευ­θέρωση στο έδαφος νηματωδών που λειτουργούν σαν υπερπαράσιτα.

Μια άλλη τεχνική που μπορεί να καταπολεμήσει τους νηματώδεις, στηρίζεται στο γεγονός ότι οι λάρβες του νηματώδη αν δεν βρουν ξενιστή (ρίζες φυτών), ψοφούν. Γι' αυτό συγκεντρώνουμε τα φύτρα α­πό πατάτες, τα ξύνουμε μ’ ένα τρί­φτη προσθέτοντας νερό ώστε να γίνει χυλός. Διαλύουμε το χυλό σε νερό και ψεκάζουμε το έδαφος. Οι ουσίες που βγαίνουν από τα διαλυ­μένα φύτρα της πατάτας ερεθίζουν τα αυγά των νηματωδών, (τα αυγά τους μπορεί να διατηρηθούν στο έδαφος μέχρι και 10 χρόνια έως ότου παρουσιαστούν οι κατάλλη­λες συνθήκες) εκκολάπτονται αλλά οι λάρβες ψοφούν, λόγω έλλειψης ξενιστών. Διαπιστώθηκε ότι αρκούν 10 έως 15 μέρες αναμονής από την ημέρα της εφαρμογής του παρα­σκευάσματος στο έδαφος για να μπορούμε να φυτέψουμε τις πατά­τες. Υπήρξαν πολύ καλά αποτελέ­σματα με την αναλογία 1 gr (ξηρής ουσίας) φύτρου πατάτας σε 10 τό­νους νερό του εδάφους.

Ετσι με μια μέση υγρασία εδά­φους 60%, όπως είναι συνήθως την Ανοιξη, χρειαζόμαστε 165 gr μάζας φύτρων πατάτας στα 10 στρέμμα­τα. Είναι αυτονόητο ότι αυτός ο τρόπος καταπολέμησης είναι εξαι­ρετικά φθηνός και δεν επιβαρύνει το περιβάλλον.

Βερτιτσιλίωση. Αν κιτρινίζουν τα κατώτερα φύλλα μαραίνονται και αποξηραίνεται ολόκληρο ή μέρος του φυτού, ενώ κατά μήκος του βλαστού παρατηρείται καστανό χρώμα, τότε έχουμε προσβολή από βερτιτσίλιο. Συνήθως εκδηλώνεται όταν τα φυτά βρίσκονται στο στά­διο της άνθησης. Καταστρέφουμε τα φυτά που έχουν προσβληθεί, α­ποφεύγουμε την υπερβολική αζω- τούχα λίπανση και χρησιμοποιούμε ανθεκτικές ποικιλίες.

Φύλλα με ομόκεντρες δακτυλιωτές γκριζοκαφέ κηλίδες. Αν έχουμε αυτά τα συμπτώματα τότε τα φυτά έχουν προσβληθεί από πρώι­μο περονόσπορο (εικόνα 6). Αυτή η μυκητολογική ασθένεια εκδηλώνει έντονες προσβολές όταν ο καιρός είναι βροχερός και ζεστός. Ψεκά­ζουμε (1-3 φορές) με χαλκό ή βορδιγάλειο πολτό (1,1-1,5%) εφόσον εμφανίζονται συμπτώματα και ο και­ρός είναι υγρός και ζεστός. Μπο­ρούμε να χρησιμοποιήσουμε ανθε­κτικές ποικιλίες . Αν μετά την άνθη­ση του φυτού παρατηρήσουμε κόκ­κινες προς το καφέ περιοχές στο έλασμα των φύλλων, στους μίσχους ή στους βλαστούς, ενώ οι εστίες που σαπίζουν αναδίδουν μια χαρα­κτηριστική μυρωδιά, τότε έχουμε όψιμο περονόσπορο (εικόνα 7,5.2). Εκδηλώνεται κατά τη διάρκεια μέ­τρια θερμού και δροσερού καιρού. Εφόσον έχει προσβληθεί η καλλιέργειά μας για να αποφύγουμε προ­σβολή των κονδύλων δεν βγάζουμε τις πατάτες από το έδαφος πριν περάσουν 2 βδομάδες από το κιτρί­νισμα του υπέργειου τμήματος ή απομακρύνουμε τη βλάστηση 2 βδο­μάδες πριν τη συγκομιδή των κονδύλων.

Ψεκάζουμε με χαλκό αν παρατη­ρούμε συμπτώματα και ο καιρός παραμείνει υγρός, για να σταματή­σουμε παραπέρα εξάπλωση των συμπτωμάτων. Προλαμβάνουμε ψε­κάζοντας τα φυτά με εκχύλισμα κόμποστ από το φύτρωμα και κάθε 2 βδομάδες έως το τέλος της καλ­λιεργητικής περιόδου.

Φαγωμένα φύλλα, απογυμνω­μένα φυτά. Οι πατάτες έχουν προ­σβληθεί από δορυφόρο Leptinotarsa decemlineata (ακολουθεί στο τέλος του άρθρου εκτεταμένη αναφορά στο δορυφόρο.)


Προβλήματα στους κονδύλους

Μικρές πατάτες. Πιθανόν να έχουμε έλλειψή ασβεστίου. Προσ­θέτουμε στο έδαφος, για να αυξή­σουμε το μέγεθος και την ποιότητα των κονδύλων και για να μειώσουμε την ευαισθησία στη μελάνωση του λαιμού.

Κόνδυλοι με πράσινους λεκέδες στην επιδερμίδα. Αίτιο ή έκθε­ση στο φως. Όταν οι κόνδυλοι εκτε­θούν στο φως πρασινίζουν και αναπτύσσουν μια τοξική ουσία (για τον άνθρωπο) γνωστή σαν σολανίνη. Τις καθαρίζουμε πριν τις φάμε. Πρόλη­ψη γίνεται με σκέπασμα των φυτών με χώμα ή οργανικά υπολείμματα και επαναλαμβάνουμε κάθε φορά που χρειάζεται. Επίσης συντηρούμε τις πατά­τες στο σκοτάδι.

Καφετιές κηλίδες στη σάρκα που αργό­τερα φελλοποιούνται.

Εμφανίζεται σε ελα­φρά αμμώδη εδάφη με ουδέτερο ή αλκαλικό ΡΗ. Κατεβάζοντας το ΡΗ κάτω από το 5,2 μειώνονται οι πιθανό­τητες εμφάνισης της ασθένειας. Η εκδήλω­σή της ξεκινά με μι­κρές καφετιές κηλίδες που σιγά - σιγά μεγενθύνονται και μπορούν να καλύψουν μεγάλη επιφάνεια του κονδύλου, δημιουρ­γώντας φελλοποιημένες περιοχές. Αυτές οι κηλίδες είναι ή επιφανεια­κές ή ακριβώς κάτω από την επιδερ­μίδα. Ετσι οι κόνδυλοι είναι ακόμη βρώσιμοι, αρκεί να καθαριστούν. Πρόληψη γίνεται με αμειψισπορά.

Ακανόνιστοι μαύροι κόκ­κοι στην επιφάνεια των κονδύλων με χρώμα καστανό. Δί­νουν την εντύπωση κόκκων χώ­ματος. Τα φύτρα σαπίζουν πριν βγουν από το έδαφος, αν φυ­τρώσουν στις μασχάλες των βλαστών εμφανίζονται κόκκι­νοι κόνδυλοι. Η καλλιέργεια έ­χει προσβληθεί από ριζοκτονίαση. Επιβάλλεται η αμειψι­σπορά (4 χρόνια) και η χρήση υγιούς σπόρου. Οψιμη σπορά με προβλαστημένους κονδύ­λους σε όχι μεγάλο βάθος βοη­θά στην πρόληψη.

Κόνδυλοι με οφιοειδείς στοές. Αν οι πατάτες έχουν πλατιές οφιοει­δείς στοές με εισόδους φραγμένες από τις ακαθαρσίες τους τότε έχου­με προσβολή από την προνύμφη της φθοριμαίας (Phthorimaea operculella)(εικόνα 7,8). Ο βιολογικός της κύκλος διαρκεί 25-30 μέρες. Εχουμε πολλές γενιές το χρόνο και η τελευταία μπορεί να προσβάλλει τις εκτεθειμένες πατά­τες ή αυτές που είναι καλυμμένες με λίγο χώμα. Κατά την αποθήκευ­ση των κονδύλων η φθοριμαία μπο­ρεί να συνεχίσει να γεννά όσο η θερμοκρασία είναι γύρω στους 10οC Καλλιεργούμε νωρίς την Α­νοιξη, καλύπτουμε τις πατάτες με 7 cm χώμα ή οργανικά υπολείμματα, κυρίως στο φύτρωμα για να μην γεννήσουν αβγά τα ακμαία. Συγκο­ μίζουμε όσο νωρίτερα γίνεται και καταστρέφουμε τις προσβεβλημέ­νες πατάτες. Φυσικοί εχθροί που παρασιτούν στη λάρβα της φθοριμαίας είναι οι παρασιτικές σφήκες Οrgilus lepidus Muesebeck και Βracon gelechiae Ashmead

Κούφια καρδιά, (εικόνα 5.1.) Κόν­δυλοι με γκρίζες ή μαύρες περιοχές στη σάρκα. Στο κέντρο της πατά­τας εμφανίζεται μια κοιλότητα σε σχήμα αστεριού που μπορεί να εί­ναι αποτέλεσμα υψηλών βροχοπτώ­σεων, (ειδικά μετά από ξηρασία), σε ακανόνιστα ποτίσματα, έδαφος υ­γρό και κακοστραγγιζόμενο, από­τομο κρύο πριν τη συγκομιδή, υ­περβολική λίπανση, ύπαρξη μεγά­λων διαστημάτων μεταξύ των φυ­τών που ευνοούν την υπερβολική ανάπτυξη. Ποικιλίες που έχουν πο λύ μεγάλους κονδύλους έχουν πε­­ ρισσότερες πιθανότητες να παρου­σιάσουν κούφια καρδιά. Γενικά κα­λό είναι να αποφεύγουμε την υπερ­βολική λίπανση, φροντίζοντας όμως να διατηρούμε σε υψηλά επίπεδα το κάλιο και να διατηρούμε υγρό το έδαφος. Προλαβαίνουμε τις ζημιές κρατώντας τις πατάτες σκεπασμένες. Έλλειψη φωσφόρου (κάμψη της περιφέρειας των φύλλων προς τα πά­νω και σκούρο πράσινο χρώμα) ή καλίου (κιτρίνι­σμα των κατώτερων φύλ­λων ανάμεσα στα νεύρα, μέχρι να γίνουν καστανά και να ξεραθούν περιφε­ρειακά), μπορεί να προ- καλέσει κηλίδες σκοτει­νόχρωμες στη σάρκα. Πατάτες με μέγεθος με­γαλύτερο από το κανονι­κό και σύμπτωμα κούφιας καρδιάς μπορεί να υπο­δηλώνει έλλειψη καλίου.

 Μαύρη καρδιά. Οταν στην απο­θήκη έχουμε μεγάλες θερμοκρα­σίες και έλλειψη οξυγόνου το κέν­τρο της πατάτας γίνεται μαύρο και σχηματίζει μικρές κοιλότητες. Το σάπισμα μπορεί να επεκταθεί σ’ ο­λόκληρη την πατάτα. Φροντί­ζουμε να έρχονται σ’ επαφή με καθαρό αέρα.

Πολλαπλοί κόνδυλοι. Ο­ταν πάνω σε μια πλήρως ανα­πτυγμένη πατάτα αναπτύσσο­νται κι άλλες που συνδέονται μαζί της τότε έχουμε το φαι­νόμενο των πολλαπλών κον­δύλων και οφείλεται σε ακανό­νιστα ποτίσματα.

Βλαστημένοι κόνδυλοι με λεπτά - μακριά φύτρα. Συνή­θως αυτό το φαινόμενο οφείλεται σε υψηλές θερμοκρα­σίες και ξηρασία.

Καστανές, κυκλικές φελλώδεις κηλίδες με σχισμές στην επιφά­νεια του κονδύλου. Ενα από πιο κοινά συμπτώματα από προσβολή βακτηρίων (Actinomyces scabies). Για να αντιμετωπίσουμε αυτή την ασθένεια θα πρέπει να χρησιμο­ποιούμε υγιή σπόρο προληπτικά και να κάνουμε 4ετή αμειψισπορά. Παρατηρήθηκε ότι χλωρή λίπανση με σόγια, προλαμβάνει την ακτινομύκωση της πατάτας, ενώ με κριθάρι την αυξάνει.

Κονδυλοποίηση φύτρων. Αν οι πατάτες που φυτεύονται δεν δίνουν φύτρα αλλά από τα μάτια παράγο- νται μικρά πατατάκια και αν δώσουν φύτρα αυτά πάλι εξελίσσονται σε μικρά πατατάκια μιλάμε για την κον­δυλοποίηση των φύτρων. Για να το αποφύγουμε δεν αποθηκεύουμε τις πατάτες σε χώρους με υψηλή θερ­μοκρασία και χωρίς καθόλου υγρα­σία. Φροντίζουμε να κάνουμε προβλάστηση σπόρου. Σπέρνουμε όψι­μα αν η Ανοιξη είναι ψυχρή και οι πατάτες ήταν αποθηκευμένες σε υψηλές θερμοκρασίες.

Γάγγραινα πατάτας. Οφείλεται στο μύκητα Φόμα και εκδηλώνεται με ξερή σήψη απ’ εξω προς τα μέσα σχηματίζοντας βυθισμένες καστα­νές περιοχές με κίτρινη μούχλα. Το άρρωστο τμήμα ξεχωρίζει εύκολα από το υγιές. Χρησιμοποιούμε υγιή σπόρο, αποφεύγουμε τους τραυ­ματισμούς και συγκομίζουμε όταν έχει φελλοποιηθεί η επιδερμίδα των κονδύλων.

Κόνδυλοι με συμπτώματα πρώι­μου περονόσπορου. Ξηρή σήψη εξωτερικά σχηματίζοντας κηλίδες καστανές, κυκλικές ή ελλειψοειδείς, ελαφρά βυθισμένες με ανασηκωμένη περιφέρεια. Εσωτερικά το προσβλημένο τμήμα έχει χρώμα σκού­ρο - καστανό σε μικρό βάθος και ξεχωρίζει εύκολα από το υγιές τμή­μα.

Κόνδυλοι με συμπτώματα όψι­μου περονόσπορου. (Εικόνα 5.2) Εξωτερικά σχηματίζονται κηλίδες σε μεγάλη έκταση με ακανόνιστο σχήμα, σε κάποιο σημείο βυθισμέ­νες με καστανό κόκκινο χρώμα. Αν η μόλυνση γίνει κατά τη συγκομιδή τα συμπτώματα μπορεί να παρατηρη­θούν στην αποθήκη. Φλύκταινες στους κονδύλους, που βυθίζονται και σάρκα μελανή και υγρή, ή ακανόνιστες χλωρωτικές κηλίδες στα νεαρά φύλλα που ξηραίνονται, οφείλονται σε ηλιακά εγκαύματα. Αυτές οι πατάτες αν προσβληθούν από βακτήρια, σαπί­ζουν. Αποφεύγουμε να τις αφήνου­με μετά την εξαγωγή τους στον ήλιο και απομακρύνουμε τις προ­σβεβλημένες.

Αποθήκευση συντήρηση

Είναι σημαντικό να αφήσουμε τους βλαστούς να κιτρινίσουν πριν ξεθάψουμε του κονδύλους. Συντη­ρούμε τους υγιείς κονδύλους για 2- 3 βδομάδες στους 10 oC - 15 oC και μετά τους αποθηκεύουμε στους 4 - 5 oC και υγρό περιβάλλον.

Διαδοχικές καλλιέργειες

Βλέπε πίνακα 2ου τεύχους σελί­δα 19

Προτάσεις Συγκαλλιέργειας

Παραδοσιακά η πατάτα συγκαλλιεργείται με φασόλια και καλαμπό­κια ενώ δεν ταιριάζει με κολοκύθια, ντομάτες, βατόμουρα και μήλα. Τα αγριόχορτα αγριοντοματιά (Solanum nigrum) και τατουλας (Datura Stramouium) λειτουργούν σαν φυτά παγίδες για το δορυφόρο της πατάτας, ο οποίος γεννά τα αβγά του με αποτέλεσμα να δηλητηριάζονται οι λάρβες από τις τοξικές ουσίες που περιέχουν τα δύο φυτά.

Πρόταση: ας επιχειρήσει κάποιος να πειραματιστεί ψεκάζοντας με εκ­χύλισμα απ’ αυτά τα φυτά για την αντιμετώπιση του δορυφόρου.



Ο ΔΟΡΥΦΟΡΟΣ ΤΗΣ ΠΑΤΑΤΑΣ(Leptinotarsa decemlineata)

Ο Δορυφόρος της πατάτας (Δ.Τ.Π.) θεωρείται από πολύ παλιά σαν ένας από τους χειρότερους ε­χθρούς της πατάτας. Προσβάλλει επίσης μελιτζάνα, τομάτα και πιπεριά.
Τα ενήλικα σκαθάρια έχουν μή­κος, περίπου 1 εκ. και χαρακτηρίζο­νται από τις μακριές και κίτρινες λωρίδες της ράχης τους. Τα ενήλικα που επιβίωσαν κατά τη διάρκεια του χειμώνα και διαχείμασαν στο έδα­φος, ξυπνάνε από τον λήθαργο τους την άνοιξη, την ίδια περίοδο που φυτρώνουν οι πατάτες.
Γεννάνε πορτοκαλοκίτρινα αβγά, σε ομάδες των 12 ή και περισσοτέ­ρων, στην κάτω επιφάνεια των φύλ­λων. Κάθε θηλυκό εναποθέτει 500 περίπου αβγά σε μια περίοδο 5 ε­βδομάδων. Σε λίγες ημέρες εκκολά­πτονται και οι σκουροκόκκινες λάρ­βες σκορπάνε στο φύλλωμα. Πλησιάζοντας προς την ωριμότητα το χρώμα τους αλλάζει σε πορτοκαλί. Χαρακτηρίζονται από δύο σειρές μαύρα σημάδια στα πλευρά. Οταν ωριμάσουν εγκαταλείπουν τα φυτά, κατεβαίνουν στο έδαφος, νυμφώνο νται και ξαναεμφανίζονται, σαν ενή­λικα πια, αρκετές μέρες αργότερα.
Ο βιολογικός κύκλος τους απαιτεί ένα μήνα περίπου και υπάρχουν 1-3 γενιές το χρόνο ανάλογα με τις κλιματολογικές συνθήκες. Οι λάρβες, κυρίως, αλλά και τα ενήλικα είναι ιδιαίτερα λαίμαργα. Προκαλούν ση­μαντικές ζημιές στα φύλλα και τις κορυφές, απογυμνώνοντας πολλές φορές ολόκληρο το φυτό. Επίσης θεωρούνται υπεύθυνα για μετάδο­ση ασθενειών όπως η βακτηριακή μάρανση της πατάτας κ.α.
Έχουν εντοπιστεί αρκετοί φυσι­κοί εχθροί του Δ.τ.Π. οι οποίοι ‘βοη­θάνε να διατηρείται ο πληθυσμός του σε ανεκτά επίπεδα. Ο D. Simser, ερευνητής του New Alchemy Insti­tute αναφέρει δύο είδη κοξινιλλας ένα είδος μύγας, 6 είδη σκαθαριών που ζουν στο έδαφος, μερικές αρπαχτικές βρωμούσες και ένα είδος σφήκας (Εdovum puttleri). Εχει επί­σης εντοπιστεί ο μύκητας Beauvaria bassiana, ο οποίος χρησιμοποιείται συστηματικά στη Σοβ. Ένωση για καταπολέμηση του Δ.τ.Π καθώς και το παράσιτο των αυγών του Δ.τ.Π. Εndoua puttleri.
Μέχρι πριν από λίγο καιρό ο Δ. τ. Π. αντιμετωπίζονταν, στη συμβατική γεωργία, με τους συνηθισμένους ψε­κασμούς που γινόταν κυρίως για την αντιμετώπιση άλλων εντόμων. Σήμε­ρα διαπιστώνεται ότι έχει αρχίσει να γίνεται ανθεκτικός στα περισσότε­ρα απ’ αυτά και μετατρέπεται ξανά σε σημαντικό εχθρό. Δημισυργείται λοιπόν, η ανάγκη να εξετάσουμε τις εναλλακτικές λύσεις που υπάρχουν για την αντιμετώπισή του.
1.     Αμειψισπορά: <<Η πιο σημα­ντική πρακτική για την αντιμετώπιση του Δ.τ.Π.>> αναφέ­ρει έκδοση του 1990 του κολλεγίου της Ν.Αγγλίας. Η αμειψισπο­ρά να γίνεται με καλ­λιέργειες διάφορες της πατάτας - μελιτζάνας - τομάτας - πιπεριάς.
2      Πρώιμο φύτεμα:Οσο το δυνατόν νωρί­τερα (3-4 βδομάδες πριν το τελευταίο ανοι­ξιάτικο παγετό). Φυτέψτε όλες τις πατάτες μαζί. Μη κλιμακώνετε τη φύτευση.
3.     Οψιμο φύτεμα:Πιο παρακινδυνευμένη μέθοδος από το πρώιμο φύτεμα. Μη φυτεύετε και νωρίς και αργά.
4.     Φύτευση πρώιμων ποικιλιών: Προτείνεται από το παν/μιο του Rhode Island ΕΛΑ. Πρώιμες ποικιλίες, μπορεί να διαφύγουν τον κίνδυνο σοβα­ρών ζημιών ωριμάζοντας πριν τη μέγιστη πληθυσμιακή αύξηση του Δτ.Π.
5.     Τιναγμα των φυτών: Χρησιμο­ποιούμε ένα βαθύ κουτί και προχωρά- με ανάμεσα στα φυτά, μια φορά την εβδομάδα, πριν την άνθηση, τινάζο­ντας το φύλλωμα μέσα στο κουτί. Ελεγχος των πληθυσμών του δορυφόρου σε μεγάλες εκτάσεις μπορεί να γίνει με ειδικό μηχάνημα που τινάζει τα σκαθάρια και τα συλλέγει σε ειδικά δοχεία,
6.     Το βακτήριο Bacillus thurigiensis var. tenebrionis. Πρόκει­ται για βακτήριο εξειδικευμένο στον Δτ.Π.
7.      Ένα φυσικά συναντώμενο εντομοκτόνο είναι η ροτενόνη και με το εμπορικό όνομα Noxfire χρησιμοποιεί­ται από το 1990. Προτείνεται να συν- διάζεται με μια συνεργιστική ουσία, το piperonyl butoxide. Η ροτενόνη είναι φυτικό εκχύλισμα, (από τις ρίζες του φυτού Derris elliptica) και λέγεται ότι το piperonyl butoxide απομονώθηκε για πρώτη φορά από ένα φυτό. Με το να είναι φυτικά εκχυλίσματα δεν ση­μαίνει ότι εγγυώνται την ασφάλιση του ανθρώπου αλλά είναι σίγουρο ότι αποδομούνται στη φύση. Η ροτενόνη και το piperonyl butoxide είναι πολύ τοξικά για τα ψάρια.
8.      Kryocide (sodium fluoaluminate) είναι η εμπορική ονομασία μιας συναντώμενης στη φύση ουσίας και όπως και η ροτενόνη αναφέρεται σε εργα­σίες του παν/μίου του Rhode Island ότι είναι αρκετά δραστική στον Δ.τ.Π. Έρευνα στο παν/μίο της Μασσαχουσέτης έδειξε ότι το Kryoside σκοτώνει τον Δτ.Π. μόνο στο στάδιο της λάρβας και ότι είναι περισσότερο δραστικό σε χαμηλές θερμοκρασίες από τον B.t. var. san diego.
9.     Οργανική κάλυψη του εδάφους. Πειράματα στο παν/μίο του New Hampsire το 1989 με χρήση οργανι­κής κάλυψης 9 περίπου εκατοστών είχαν σαν αποτέλεσμα καταστολή του Δτ.Π. και υπερδιπλασιασμό της σο­δειάς πατάτας. Από το παν/μίο συμπε­ραίνουν ότι το πάχος της εδαφοκάλυ­ψης ήταν αυτό που εμπόδισε τον Δ. τ.Π. ενώ παρόλα αυτά η οργανική ουσία ευνόησε τον πολλαπλασιασμό των θη­ρευτών και παρασίτων του Δ.τ.Π.
10.  Ενας από τους πιο εύκολους και αποτελεσματικότερους τρόπους για να αποφεύγουμε τις μεγάλες ζη­μιές είναι η επιφανειακή καλλιέρ­γεια. Απλώνουμε τις πατάτες στην επι­φάνεια του εδάφους ή καλύτερα σε ένα στρώμα φύλλων. Ρίχνουμε επάνω τους ένα στρώμα αχύρου 9 περίπου εκ. και ένα φλιτζάνι οστιάλευρο (φυσι­κό λίπασμα πλούσιο σε Ρ. και Ca). Ρίχνουμε ξανά άχυρο μέχρι να συμ­πληρωθεί συνολικό πάχος 25-30 εκ. Οι βλαστοί ξεπροβάλουν μέσα από το προστατευτικό κάλυμα, ενώ τα σκα­θάρια μένουν κάτω. Με τον τρόπο αυτό η συγκομιδή είναι εύκολη και οι πατάτες καθαρές
11.  .Ένας καλλιεργητής βρήκε έναν πολύ έξυπνο τρόπο καταπολέμισης του Δτ.Π. εκμεταλλευόμενος τη λαι­μαργία του. Σκονίζει τις κορυφές της πατάτας όταν είναι υγρές με αλεύρι το οποίο όταν φαγωθεί από τα σκαθάρια τα κάνει να φουσκώνουν και να σκάνε!
12.  Εχουν εντοπιστεί κάποια φυτά που απωθούν τον Δ.τ.Π. όπως τα: φα­σολάκια, τσουκνίδα, κοριανδός, Αθα­νασία ή καρυοφύλι - Tanacetum vulgare, Χρένος - A r m o r a c i a tusticama, λινάρι.
13.   Τα εκχυλί­σματα του ευκάλυπτου απωθούν τα Δτ.Π. Ψεκάστε.
14.  Ο Βασιλι­κός εκδηλώνει εντομοκτόνο δρά­ση. Ψεκάστε με γαλάκτωμα του αιθέριου ελαίου του σε νερό πε­ριεκτικότητας 2%.
15.  Ορισμένα παρασκευάσμα­τα με εντομοκτόνο δράση τα ο­ποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν και για άλλα έντομα είναι τα παρακάτω:α) Πιπεριές chilli - Chillipepper - Capsicum Frutescens. Δρα σαν δηλητήριο στομάχου είναι εντομοκτόνο, απωθητικό και αντιορεκτικό. Αλέθουμε 100 gr πιπεριές και τις μουσκεύουμε σε 1 It. νερό. Φιλτρά­ρουμε και αραιώνουμε σε αναλογία 1:5 με σαπουνόνερο πριν από τον ψε­κασμό. Είναι αποτελεσματικό και για τις αφίδες. Δοκιμάστε με διάφορες αραιώσεις γιατί ενδέχεται να προκληθούν εγκαύματα στα φύλλα. β) Σκόρδο - Garlic - Alliun sativum Χρησιμοποιούμε κατά προτίμηση σκόρδα τα οποία δεν έχουν λιπανθεί με συνθετικά λιπάσματα γιατί μειώνε­ται η περιεκτικότητα των δραστικών συστατικών. Το σκόρδο είναι εντομοκτόνο, απω­θητικό, αντιορεκτικό βακτηριοκτόνο, μυκητοκτόνο, νηματωδοκτόνο. Χρησι­μοποιούμε 100 gr. σκόρδο, 0,5 lt. νερό, 10 gr. σαπούνι και 2 κουταλιές ορυκτέ­λαιο. Κόβουμε το σκόρδο σε λεπτές φέτες και το μουλιάζουμε επί 24 ώρες στο ορυκτέλαιο. Διαλύουμε το σαπού­νι και το ανακατεύουμε με το εκχύλι­σμα του σκόρδου στο λάδι. Φιλτρά­ρουμε. Πριν από τη χρήση το αραιώνουμε με 20 μέρη νερό. Δοκιμάστε με διάφορες αραιώσεις.

ΟΙ ΑΦΙΔΕΣ

Οι αφίδες είναι μικρά, με μαλακό σώμα έντο­μα και χαρακτηρίζονται από το αχλαδόμορφο σώμα τους, τις μακριές κεραίες τους και το ζευ­γάρι των αποφύσεων που βρίσκεται στο πίσω μέρος τους και το οποίο μοιάζει με σωληνάκια. (Εικόνα 1).

Από τα σωληνάκια αυτά εκκρίνονται ουσίες χρήσιμες για την άμυνα του εντόμου. Οι αφίδες μυζούν τον χυμό των φυτών προκαλώντας έτσι μάρανση του φυλλώματος και γενική εξασθένηση. Ζάχαρα και χυμοί που αποβάλλονται από το πεπτικό τους σύστημα είναι γνωστά με το όνομα “μελιτώματα”. Αυτές οι ουσίες μπο­ρούν να κάνουν κολλώδη την επιφά­νεια των φύλλων, αλλά και να γίνουν το θρεπτικό υπόστρωμα στο οποίο αναπτύσσεται ένας μαύρος μύκητας που εμποδίζει τη φωτοσύνθεση.

Οι αφίδες μπορεί να μεταφέρουν ασθένειες από φυτό σε φυτό. Για παράδειγμα αναφέρουμε ότι μετα­φέρουν τις ασθένειες του “μωσαϊ­κού” -προκαλούνται από ιούς- στην ντομάτα.

Μετά από μια ή δύο γενιές που δεν έχουν φτερά, γεννιούνται φτερωτές μορφές και πετάνε σε γειτονικά φυ­τά. Στο τέλος της περιόδου θηλυκά και αρσενικά ζευγαρώνουν τα δε αυ­γά που γεννάνε διαχειμάζουν. Μ’ αυ­τόν τον τρόπο αναπαραγωγής μπο­ρούν να γεννηθούν μεγάλοι αριθμοί αφίδων σε μικρό χρονικό διάστημα.

Οι αφίδες ανταποκρίνονται θετικά στα θρεπτικά στοιχεία που κυκλοφο­ρούν μέσα στα φυτά και ιδιαίτερα στο άζωτο. Μ’ άλλα λόγια, όσο πε­ρισσότερο αζωτούχο λίπασμα βά­ζουμε στο έδαφος τόσο περισσότε­ρο ευτυχισμένες κάνουμε τις αφίδες. Πρόληψη γίνεται καλλιεργώντας μα­κριά από προσβεβλημένες περιοχές, απομακρύνοντας τα φυτά - ξενιστές και ποτίζοντας λογικά. Τα ανόργανα λιπάσματα αναγκάζουν τα φυτά να προσλαμβάνουν πολύ νερό, παρά­γοντας έτσι υδαρή βλάστηση πολύ επιθυμητή από τις αφιδες. Τα παρά­σιτα μπορούν να κρατηθούν μακριά καλλιεργώντας καπουτσίνους (TROPAEOLUM MAJUS) ανάμεσα στις σειρές με τα λαχανικά και γύρω από τα φρουτόδεντρα.

Άλλα φυτά που μπορούν να βοη­θήσουν με την παρουσία τους είναι το σκόρδο, ο κορίανδρος, ο άνηθος και οι πετούνιες. Το εκχύλισμα του καπνού είναι δυνατό εντομοκτόνο, είναι όμως θανατηφόρο και για τα ωφέλιμα έντο­μα και επικίνδυνο για τον άνθρωπο. Παρασκευάζεται μουλιάζοντας βλα­στούς καπνού σε ζεστό νερό επί 24 ώρες. Μπορούμε να προσθέσουμε μερικές σταγόνες υγρό σαπούνι για να βελτιώσουμε τη διαβρεκτικότητα. Ψεκάζουμε τα φυτά επιμένοντας στην κά­τω επιφάνεια των φύλλων. Φυτά που έχουν ψεκαστεί με καπνό μπορούν να καταναλωθούν αφού περάσουν τουλά­χιστον 4 μέρες.

Ένα άλλο παρασκεύασμα γίνεται με ψιλοκομμένη καυτερή πιπεριά, σκόρδο και κρεμμύδι. Τα βάζουμε να μουλιά­σουν σε νερό και ψεκάζουμε με το εκχύλισμα προσθέτοντας λίγο σαπού­νι. Οι αφίδες προσελκύονται από το κίτρινο χρώμα και αυτό μπορεί να χρη­σιμοποιηθεί για τον περιορισμό τους. Ρηχά δοχεία βαμμένα με λαμπερό κί­τρινο χρώμα και γεμάτα με σαπουνόνε­ρο είναι μια καλή παγίδα. Κομμάτια κόντρα - πλακέ βαμμένα κίτρινα και αλειμμένα με κατάλληλη κόλλα, ακόμα και με γράσο ή λάδι μηχανής, συλλαμ­βάνουν αρκετά έντομα.

Φτερωτές αφίδες δεν, προσγειώνο­νται σε χαμηλά φυτά γύρω από τη βάση των οποίων έχουμε απλώσει αλουμινό­χαρτο. Φαίνεται ότι η αντανάκλαση του ουρανού τις μπερδεύει και δεν μπο­ρούν να καταλάβουν που είναι το πάνω! Ο έλεγχος των αφίδων στη φύση γίνε­ται με τη βοήθεια άλλων εντόμων. Η πασίγνωστη πασχαλίτσα είναι ένα απ’ αυτά. Κάθε λάρβα, (κάμπια, ανήλικο έντομο) και κάθε ενήλικη πασχαλίτσα τρώνε 30-60 αφίδες/ ημέρα. Η λάρβα του χρύσωπα τρώει 300- 500 αφίδες στη διάρ­κεια της ανάπτυξής της, η λάρβα της σύρφης 400 αφίδες και η λάρβα της βρω- μούσας, (ORIUS SP), 200.

Άλλα έντομα, όπως ο  LYSIPHLEBUS γεννάν τα αβγά τους μέσα στο σώμα των αφίδων, (για να έχουν υγρασία και τροφή τα νεογέννητα), οι οποίες βέ­βαια πεθαίνουν (εικ. 2). Ολα αυτά τα έντομα πρέπει να προστατευθούν για­τί σε ένα ισορροπημένο περιβάλλον κάνουν περιττή τη χρήση τοξικών φυ­τοφαρμάκων. Έχει αποδειχτεί ότι τα φάρμακα αυτά σε ένα αδιατάραχτο περιβάλλον σκοτώνουν πολύ περισ­σότερα ωφέλιμα έντομα παρά βλαβε­ρά. Επιπλέον τα βλαβερά έντομα ανα­πτύσσουν πολύ πιο εύκολα ανθεκτικότητα στα φυτοφάρμακα. Σε πολλές περιοχές οι αφίδες έχουν αναπτύξει ανθεκτικότητα στο παραθείο από το 1960 που διατηρείται μέχρι σήμερα.

Εκτός από διάφορα εμπορικά πα­ρασκευάσματα που ήδη κυκλοφορούν στο εμπόριο μπορούμε να χρησιμο­ποιήσουμε και την παρακάτω μέθο­δο:

Οι αφίδες κρατιούνται κάτω από έλεγχο από φυσικά συναντώμενες ασθένειες και μπορούμε να βοηθή­σουμε την εξάπλωση μιας μυκητολο­γικής ασθένειας ανάμεσα σε υγιείς και λαίμαργες αφίδες. Ψάχνουμε για σκοτεινόχρωμες ή “σκονισμένες” α­φίδες και μαζεύουμε όσες περισσό­τερες μπορούμε. Τις πολτοποιούμε μέσα σε λίγο νερό και διηθούμε το υγρό σε ένα φίλτρο του καφέ. Προσ­θέτουμε λίγο υγρό σαπούνι και ψεκά­ζουμε.

 Χατζηπαναγιώτου Μένη

 Βιβλιογραφία

-               Γενική και Ειδική λαχανοκομία Θρασύβουλου Δ. Ραπτόπουλου

-               GARDEN PROBLEM SOLVER, JEFF BALL

-               High - Yield gardening HUNT and BORTZ.

-               Σύγχροι/η Γεωργική Τεχνολο­γία (περιοδικό)

-               Βιοκαλλιέρνειες (περιοδικό) Αρ­θρα Γαβριήλ Πανάγου και Γιάννη Παζάρα.

Αυτό το πολύτιμο λαχανικό του οποίου τη σπουδαιότητα κανένας δεν μπόρεσε να αμφισβητήσει από πολύ παλιά, ανακαλύφθηκε(;) στο Περού από τους Ισπανούς κατακτη- τές γύρω στο 1530 και εισήχθει λίγο αργότερα στην Ισπανία και την Ιτα­λία.

Χρησιμοποιούμενα μέρη: Ο κόν­δυλος και το άμυλό του, εκχύλισμα ωμής πατάτας.

Κύρια, γνωστά συστατικά: Νερό 74,68%, υδροξείδιο του άνθρακος: 22%, πρωτίδια 1,88%, λιπίδια: 0,14%, μεταλλικά άλατα: 1,06%. Οι στά­χτες του περιέχουν κυρίως άλατα του Καλίου: 1 χιλιόγραμμο πατάτες παρέχουν στον οργανισμό περίπου 5 γραμμάρια καλίου. Τα μεταλλικά άλατα του κονδύλου, προφανώς συ­νάρτηση της ποιότητας του εδά­φους, είναι: Νάτριο, ασβέστιο, μα­γνήσιο, μικροστοιχεία: φώσφορος, σίδηρος, μαγγάνιο, χαλκός, θείον.

Οσον αφορά τις βιταμίνες: C και Κ σε ισχνές ποσότητες. Ομως η πατάτα είναι πλούσια σε βιταμίνες του συμπλέγματος Β, Β1 (0,1 χιλιο­στόγραμμα στα 100 γραμμάρια), Β6 (0,2 - 0,3 χιλιοστόγραμμα), παντοθενικό οξύ (0,3 - 0,63 χιλιοστό­γραμμα), φολικό οξύ (0,1 χιλιοστό­γραμμα) , σε συγκέντρωση που συγκρίνεται με αυτή που υπάρχουν στη μαγιά που τρώμε.

Περιέχει επίσης μια οξυδάση.

Κάτω από τη φλούδα υπάρχει σολανίνη (0,04 χιλιοστόγραμμα α- ν^