​Zητούμενο: H επανανοηματοδότηση της Zωής μας, αφού η «ευημερία»[1] που μας υποσχέθηκαν οι κρατούντες, πέρασε ανεπιστρεπτί!
Και στον καιρό της πανδημίας και της υγειονομικής κρίσης, και στον καιρό της κλιματικής αλλαγής με τις τρομακτικές επιπτώσεις της, έγινε πλέον φανερό στους περισσότερους πολίτες αυτής της χώρας ότι ο «καταστροφικός καπιταλισμός» -όπως έχει ονομασθεί από κάποιους συγγραφείς-συσσωρεύει, το τελευταίο διάστημα, καταστρέφοντας τόπους και τρόπους ζωής στις διάφορες οικογεωγραφίες-όπως π.χ. στην Ελλάδα και  Β. Εύβοια αυτές τις μέρες, με το κάψιμο δασών που εκτός των άλλων συνδέονται με συγκεκριμένους τρόπους ζωής: μελισσοκόμοι, ριτινοσυλλέκτες, βιοκαλλιεργητές, αγροτοτουρισμό κ.λπ. Αυτό είναι πιθανόν –το ελπίζουμε-να ξυπνήσει και να κινητοποιήσει τους ντόπιους πληθυσμούς όχι μόνο ενάντια στις καταστροφές που έρχονται αλλά και ενάντια σε ένα σύστημα που τους ετοιμάζει ένα ζοφερό μέλλον!
Συνήθως οι άνθρωποι προσδιορίζουν τη ζωή τους σύμφωνα με τις κυρίαρχες σημασίες που δίνει ο τόπος τους, η θρησκεία τους, το πολιτικό σύστημα και γενικότερα οι εκάστοτε εξουσίες. Ο άνθρωπος ορίζεται ως κοινωνική κατασκευή και ταυτόχρονα ως δημιουργός της ζωής του. Η αντίληψη περί κοινωνικής κατασκευής, πολλές φορές, δημιουργεί μια παθητική αφήγηση ζωής που βλέπει τον άνθρωπο μόνο ως αποτέλεσμα των οικονομικών και πολιτικών συνθηκών της κοινωνίας και όχι και ως αιτία δημιουργίας της ζωής και της κοινωνίας.
Η δυνατότητα των ανθρώπων και των κοινωνιών να αυτοθεσμίζονται συνήθως αποσιωπάται ή αποκρύπτεται ως ιστορική αφήγηση από τις κυρίαρχες αφηγήσεις των κρατών μέσω της εκπαίδευσης, της θρησκείας και του πολιτικού προσωπικού (συμπεριλαμβανομένων και των ΜΜΕ).
Με την επικράτηση του παγκόσμιου καπιταλισμού και του φαντασιακού του προτάγματος της διαρκούς μεγέθυνσης της παραγωγής και της κατανάλωσης, χιλιάδες μικρές και μεγάλες αφηγήσεις ζωής σαρώθηκαν. Κοινότητες ανθρώπων που διεκπεραίωναν τη ζωή τους παραγωγικά και διοικητικά υιοθέτησαν σταδιακά τα νοήματα της καπιταλιστικής μεγέθυνσης. Χάθηκε έτσι ο πλούτος του παγκόσμιου πολιτισμού και η δυνατότητα που είχαν οι επιμέρους κοινότητες να προσαρμόζουν τη ζωή τους και τη παραγωγή τους στο υπάρχον φυσικό περιβάλλον.
Υιοθέτησαν τη γραμμική αντίληψη για τη ζωή και τη παραγωγή και μετατράπηκαν σε καταναλωτές προϊόντων και αλλότριων αφηγήσεων (πολιτικών και νοημάτων). Σήμερα αυτό που καταρρέει (μαζί με τις ψευδαισθήσεις μας για την «ευημερία») είναι επίσης το κεντρικό φαντασιακό του καπιταλισμού που είναι η διαρκής ανάπτυξη της παραγωγής και της κατανάλωσης, γιατί προσκρούει στο οικολογικό όριο της περατότητας των φυσικών πόρων του πλανήτη, στη μόλυνση του περιβάλλοντος και γιατί αυτή η αφήγηση δημιούργησε έναν ανθρωπολογικό τύπο επικίνδυνο και καταστροφικό. Η κρίση που βιώνουμε σήμερα σε όλα τα επίπεδα, είναι η απαρχή του τέλους αυτής της αφήγησης.
Η επιστροφή σε μια Κεϊνσιανικού τύπου εγγύηση της «ευημερίας» των πρότερων καταναλωτικών μας απολαύσεων δεν είναι πλέον δυνατή. Αντίθετα, εκείνο που πρέπει να επιδιωχθεί είναι να αποδομηθεί πλήρως το καπιταλιστικό φαντασιακό των ανθρώπων και να αποαποικήσουμε το εννοιολογικό υπόστρωμα των καπιταλιστικών αφηγήσεων που κυριαρχούν ακόμα στους πολίτες αυτής της χώρας. Ιδίως τώρα, μετά τις καταστροφικές πυρκαγιές και τα έντονα κλιματικά φαινόμενα, που απειλούν τις συνθήκες ύπαρξης μεγάλου μέρους του πληθυσμού. Οι καταστροφικές φωτιές αφήνουν πίσω τους πάνω από 900 χιλιάδες στρέμματα καμένης γης, χιλιάδες καμένα ζώα, κατεστραμμένα οικοσυστήματα ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, αλλά και καταστροφές κατοικιών και εργασιακών χώρων, καλλιεργειών και κτηνοτροφικών μονάδων. Ως πολίτες δεν μπορούμε άπραγοι θα θρηνούμε για τις καταστροφές και τις ανθρώπινες ζωές και να γκρινιάζουμε μόνο για το «που είναι το επιτελικό κράτος»! Είναι ευκαιρία να καταλάβουμε ότι το κράτος «τους» δεν είναι στην υπηρεσία των πολιτών, αλλά έχει γίνει όργανο μόνο κατασταλτικό, στην υπηρεσία των πολιτικοοικονομικών ελίτ.
Η Συνεργατική Οικονομία των Αναγκών (ΣΟΑ) και ο ανθρωπολογικός της τύπος
Στα προηγούμενα χρόνια της οικονομικής κρίσης και των μνημονίων ξεφύτρωσαν συλλογικότητες, ομάδες, κινήσεις και πολίτες που υιοθέτησαν άλλα νοήματα, άλλες σημασίες και άλλα προτάγματα στη ζωή τους με τα οποία και για τα οποία αξίζει κανείς να ζει σήμερα. Δηλώθηκαν πάνω από 40.000 νέοι αγρότες, «επανα-τοπικοποιήθηκαν» αρκετοί νέοι άνεργοι των πόλεων[2]-κόντρα στη φυγή στο εξωτερικό-με δημιουργικό τρόπο στη περιφέρεια, είτε σαν βιοκαλλιεργητές, είτε σαν μελισσοκόμοι κ.λπ., πέρα από  όσους εγκαταστάθηκαν στα νησιά ασχολούμενοι με τον τουρισμό εποχιακά-αυτούς η παρούσα σήμερα πανδημία τους πήγε πίσω, παρά τις κάποιες επιδοτήσεις λόγω Κορώνα. Το ίδιο θα συμβεί και μετά τις φωτιές με τους μελισσοκόμους κυρίως( στη Β. Εύβοια π.χ. εγκαθιστούσαν τα μελίσσια τους από όλη την Ελλάδα για να συγκομίσουν πευκόμελο την καλοκαιρινή περίοδο, πολλοί από αυτούς τα χάσανε με την πυρκαγιά), αλλά και τους νέους καλλιεργητές που όπως δεν άφησαν τα χωριά τους και αντιμετώπισαν την φωτιά, δεν θα πτοηθούν από την καταστροφή και δεν θα τα παρατήσουν. Θα πρέπει να στηριχθούν σε αυτό με κάθε τρόπο από την κοινωνία των πολιτών και την Τοπική Αυτοδιοίκηση-ειδικά για τη Β.Εύβοια, θα πρέπει να στηριχθούν από την περιφέρεια οι συνεταιρισμοί των αγροτών, των ξυλοκόπων, των ρετσινοσυλλεκτών, των μελισσοκόμων κ.λπ στο να αναλάβουν, μαζί με τους ντόπιους εθελοντές πυροσβέστες και σε συνεργασία με τα δασαρχεία και τις πρωτοβουλίες πυρασφάλειας πολιτών από τις τοπικές κοινότητες( οι οποίες με την ευκαιρία να λειτουργήσουν πάλι σαν κοινότητες, έστω άτυπα, και με συνελεύσεις να δημιουργήσουν συντονιστικά Συμβούλια που θα ασχοληθούν με τα ζητήματα στο μέλλον) την υλοποίηση αντιπλημμυρικών έργων με κορμούς και μικροφράγματα, μετά τις πυρκαγιές και μέχρι το φθινόπωρο, για την προστασία των χωριών -από το κράτος δεν θα πρέπει να περιμένουμε και πολλά, αφού η μέχρι τώρα πρακτική του και κατά τις πυρκαγιές το αντίθετο δείχνουν. 
Υιοθετώντας αξίες ξεχασμένες από το καπιταλιστικό φαντασιακό, όπως η αυτενέργεια, η συλλογικότητα, η αλληλεγγύη, η χαρά του ελεύθερου χρόνου, ο αυτοπεριορισμός, η οικονομία της εγγύτητας, η διατροφική και ενεργειακή αυτάρκεια, ο πολίτης-δημιουργός έναντι του παθητικού καταναλωτή (προϊόντων και πολιτικών), να δημιουργήσουμε ανταλλακτικές κοινότητες χρόνου, προϊόντων, χαριστικά παζάρια, τράπεζες σπόρων, συλλογικούς αυτοδιαχειριζόμενους λαχανόκηπους, συνεταιρισμούς παραγωγών και καταναλωτών, αλληλέγγυο εμπόριο, αυτοδιαχειριζόμενους κοινωνικούς χώρους, κινήσεις πολιτών για την κοινωνικοποίηση του νερού και της ενέργειας, δίκτυα οικοκοινοτήτων και «διευρυμένων οικογενειών». Ομάδες πυρασφάλειας και προνοητικής διαχείρισης των δασών[3], κοινότητες αντίστασης και αγώνα ενάντια στην καταστροφή τόπων και τρόπων ζωής, όπως στη Χαλκιδική ενάντια στο ορυχείο χρυσού ή στα Άγραφα ενάντια στις ΒΑΠΕ [4]που ξυρίζουν δάση και ανοίγουν τεράστιους δρόμους σε προστατευόμενες περιοχές.
Να οργανώσουμε κοινωνικά ιατρεία, κοινωνικά φαρμακεία, συλλογικές κουζίνες, ραδιοσταθμούς στο διαδίκτυο και ένα μεγάλο αριθμό καινούργιων αντικαπιταλιστικών, αυτοδιαχειριζόμενων, αντιιεραρχικών συλλογικοτήτων σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής. Όλα αυτά να διέπονται από την αντίληψη της κοινωνικής και αλληλέγγυας συνεργατικής οικονομίας των αναγκών(Σ.Ο.Α) κυρίως-και όχι των επιθυμιών-μέσα από το πρόταγμα της αποανάπτυξης και της άμεσης δημοκρατίας, δημιουργώντας έναν άλλο ανθρωπολογικό τύπο και μια νέα νοηματοδότηση της ζωής.
Η Τοπική Αυτοδιοίκηση(Τ.Α.), είναι ο πολιτικός θεσμός που δίνοντας έμφαση στο τοπικό, μπορεί να υποστηρίξει πιο αποτελεσματικά την Σ.Ο.Α με τη διάχυση της γνώσης της, την ενίσχυση των συνεργασιών της, την οργανωτική στήριξή της, την ισόρροπη ανάπτυξη των διαφορετικών δραστηριοτήτων της, τη διευκόλυνση των διασυνδέσεων, την ικανοποίηση των αναγκών της αλυσίδας: πολίτης, κοινότητα, δήμος, περιφέρεια, επικράτεια[5]. Με μια στηριγμένη από την Τοπική Αυτοδιοίκηση Σ.Ο.Α. θα μπορεί να επιτευχθεί αυτό που έχει ονομασθεί από κάποιους- και πολιτικούς-«ενδογενή παραγωγική ανασυγκρότηση» της χώρας.
Υφαίνοντας την ανατροπή ή συμπλήρωμα στο υπάρχον;
Όλες οι παραπάνω κινήσεις είναι δράσεις ενός «δημιουργικού πράττειν» και αποτελούν φαντασιακή σύλληψη αυτοθέσμισης εν δυνάμει νέων κοινοτήτων που δεν αρκούνται στη διαπίστωση ότι για όλα φταίει ο καπιταλισμός και οι τραπεζίτες, επιλέγοντας έτσι τη θυματοποίησή τους είτε υιοθετώντας παθητική στάση είτε αναθέτοντας την ελπίδα στο πολιτικό προσωπικό των κομμάτων της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.
 Οι ρωγμές αυτές που άλλοτε θα συγκλίνουν, άλλοτε θα αποκλίνουν, άλλοτε θα γίνονται ορμητικά μεγάλες, δεν αποτελούν βέβαιες απαντήσεις στον καπιταλισμό. «Ρωτώντας προχωράμε» για να χρησιμοποιήσουμε και ένα Ζαπατίστικο σύνθημα. Νομίζουμε όμως ότι επανανοηματοδούν τη ζωή των ανθρώπων που συμμετέχουν σ’ αυτές.
Συνιστούν μια ριζική πολιτική ρήξη με το σύστημα και ένα βαθύ ανθρωπολογικό μετασχηματισμό. Αυτός ο ανθρωπολογικός μετασχηματισμός δεν αποτελεί ούτε δευτερεύον εποικοδόμημα ούτε ρητορικό σχήμα. Είναι βασικό και αναπόσπαστο κομμάτι του αναγκαίου μετασχηματισμού της κοινωνίας. Η δημιουργία του νέου αυτού ανθρωπολογικού τύπου αποκτά στις μέρες μας τη διαδικασία του κατεπείγοντος, εφόσον μια αυτόνομη και δημοκρατική κοινωνία δεν μπορεί να απαρτίζεται ούτε φυσικά και να δημιουργηθεί από τον τύπο του ανθρώπου που δημιουργεί η καταναλωτική κοινωνία.
Το κύτταρο της κοινωνίας που θα αγαπήσουμε είναι εν σπέρματι αυτές οι κοινότητες ανθρώπων που περιγράψαμε με τα νοήματα και τις σημασίες που προτάσσουν. Η δική μας προσδοκία ή ουτοπία ίσως είναι στη θέση του κεντρικού κράτους που θα περιορίζεται σιγά-σιγά θα ανθίσουν αμεσοδημοκρατικές κοινότητες ανθρώπων, έθνη κοινοτήτων και κοινότητες εθνών.
Το ερώτημα για το αν όλα αυτά αποτελούν συμπλήρωμα στο υπάρχον ή αν το σύστημα μπορεί να καταστήσει ακίνδυνες τις παραπάνω κοινότητες ανθρώπων, πρέπει να τίθεται διαρκώς από αυτούς που συμμετέχουν σ’ αυτές τις συλλογικότητες και διαρκώς να επαναπροσδιορίζονται με βάση αυτό το ερώτημα. Αποκλείοντας έτσι τη δυνατότητα εμφάνισης ενός άλλου μας εαυτού, αυτού που τόσα χρόνια το εκπαιδευτικό σύστημα, ο στρατός, η δικαιοσύνη, το οικονομικό σύστημα και οι λειτουργίες του κράτους πάλεψαν με ζήλο να διαμορφώσουν «για το καλό μας» πάντα. Τον καπιταλισμό δε γνωρίζουμε πως και αν μπορούμε να τον αλλάξουμε, αλλά ας φροντίσουμε να μην του μοιάσουμε, γράφει ο Χρόνης Μίσσιος.


[1] Αντίθετα εμείς θα πρέπει να υποσχεθούμε στον εαυτό μας την ευζωία: ξεχωρίζουμε τον όρο «ευζωία» (ευ ζωή, καλή ζωή, buen vivir) από τον όρο «ευημερία» (ευ ημέρα, καλή ημέρα) που χρησιμοποιείται σήμερα από όλους σαν στόχος του ανθρώπου-καταναλωτή. Άλλο να περνάς τη μέρα σου καλά, και άλλο να έχεις μια ποιότητα συνολικά σε όλη τη ζωή σου. Άλλο να νομίζεις ότι ήλθες στη ζωή για να τρέχεις, να δουλεύεις όσο γίνεται περισσότερο, να αποκτάς περισσότερα χρήματα για να καταναλώνεις όσο γίνεται περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες-εμπορεύματα, θεωρώντας-χωρίς να έχεις το χρόνο να σκεφθείς- ότι «ευημερείς» και άλλο να περιορίζεις τις καταναλωτικές σου ανάγκες υιοθετώντας ένα μοντέλο «εθελούσιας ολιγάρκειας», να καταναλώνεις δηλαδή λιγότερους αλλά επαρκείς πόρους και ενέργεια, ζώντας μια καλύτερη συνολική ζωή, ανακαλύπτοντας την ποιότητα και την αξία χρήσης των προϊόντων και έχοντας επαρκή χρόνο στη διάθεσή σου για αυτοανάπτυξη, αυτοπραγμάτωση και εμβάθυνση στα νοήματα της ζωής.

[2] Σε αυτούς θα μπορούσαν να προστεθούν και όσοι Πρόσφυγες θέλουν να μείνουν Ελλάδα- και δεν είναι στόχος τους η Γερμανία ή η Ευρώπη-και αντί να κρατούνται στα κέντρα κράτησης να εγκατασταθούν σε παρατημένα χωριά της περιφέρειας για να τα αναζωογονήσουν, μαζί με ένα ρεύμα επανατοπικοποίησης από Έλληνες ανέργους των πόλεων.

[3] Μετά τις πυρκαγιές του 2007 στο Πήλιο, όπου τουλάχιστον 60.000 στρέμματα δάσους έγιναν στάχτη και το οικοσύστημα της ευρύτερης περιοχής διαταράχθηκε, δημιουργήθηκε Κίνηση Πυροπροστασίας Πολιτών Πηλίου στα χωριά του με βάση το χωριό των Μηλεών. Δεν λειτούργησε για μεγάλο χρονικό διάστημα, αλλά άφησε παρακαταθήκη πρωτοβουλίες πολιτών  για την πυρασφάλεια σε διάφορα χωριά. Στον Άγιο Βλάσιο π.χ. που μένουμε, κατόπιν ενημέρωσης από τον πολιτιστικό σύλλογο, οι κάτοικοι πλαισίωσαν από τότε μέχρι και σήμερα την πυροπροστασία της περιοχής μας τους καλοκαιρινούς μήνες σε καθημερινή βάση. ‘Εχουμε και στη διάθεσή μας ένα μικρό πυροσβεστικό-έγινε δωρεά προς τον σύλλογο-και κατασκευάσθηκε κατάλληλο παρατηρητήριο, από όπου οι κάτοικοι σε βάρδιες εποπτεύουν την περιοχή για τυχόν εκδήλωση πυρκαγιάς. Έτσι μέχρι σήμερα έχουν αντιμετωπισθεί 3 τέτοιες πυρκαγιές στη γέννησή τους  και πριν επεκταθούν.
Το ίδιο θα πρέπει να γίνει σε όλα τα χωριά και τις κοινότητες-όπου υπάρχουν ακόμα κάτοικοι-της ελληνικής επικράτειας.

[4] Επειδή ο όρος ΑΠΕ έχει ταυτισθεί με τα μεγάλα βιομηχανικά συστήματα ΒΑΠΕ, καλύτερα να χρησιμοποιούμε τον όρο ΗΜΕ (Ήπιες Μορφές Ενέργειας) αναφερόμενοι στα μικρομεσαία αποκεντρωμένα συστήματα ΑΠΕ.

[5]Η Τ.Α. μπορεί συγκεκριμένα να βοηθήσει προωθώντας και θέτοντας πόρους στη διάθεση συλλογικών δομών εργασίας, όπου μπορεί να γίνεται συνδυασμός αμειβόμενης εργασίας για ανέργους - εξειδικευμένης από υπαλλήλους του δήμου -εθελοντικής εργασίας από εθελοντές που μαζί με τους υπαλλήλους θα παίζουν το ρόλο του «μέντορα» ή «εμψυχωτή», για τη δημιουργία των αντίστοιχων χώρων παραγωγής και παροχής υπηρεσιών. Για παράδειγμα: εργαστηρίων επαναχρησιμοποίησης ηλεκτρικών - ηλεκτρονικών ειδών, επίπλων, ρούχων, κομποστοποίησης -λιπασματοποίησης οργανικών αποβλήτων, μεταποιητηρίων γεωργικών προϊόντων, απασχόλησης παιδιών ,ανταλλαγής ειδών από «δεύτερο χέρι», γραφείων «συνταξιδιωτών» , οργάνωση γραφείου-συνεργείου από άνεργους αρχιτέκτονες-οικοδόμους για κατασκευή-μετατροπή βιοκλιματικών κτιρίων, συνεργείων  για τη δημιουργία «πράσινων στεγών» και «ηλιακών στεγών». 

Ο καπιταλισμός πριν φανερώσει τα αδιέξοδά του κατέστρεψε τον ψυχισμό των ανθρώπων. Διαμόρφωσε ένα ανθρωπολογικό τύπο μοναχικό, νευρωτικό, αγχώδη, ανεύθυνο, φοβικό και φοβισμένο, ανταγωνιστικό, επιθετικό, ενεργοβόρο, καριερίστα και αμοραλιστή, κάτοικο του εγώ και όχι του εμείς, που ακόμα και σήμερα διατηρεί την ψευδαίσθηση της ατομικής διαφυγής, που ακόμα και όταν ερωτεύεται δεν το κάνει ανιδιοτελώς, αλλά συνήθως αποβλέπει και σε οικονομικά ανταλλάγματα. Έναν ανθρωπολογικό τύπο, οποίος «αποφασίζει» μια φορά κάθε 4 χρόνια να αναθέσει στο πολιτικό προσωπικό των κομμάτων της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας τη διαχείριση της ζωής του[1].
Ο σημερινός τύπος ατόμου ενσαρκώνει τη γενικότερη ανευθυνότητα και έλλειψη συνοχής και προσανατολισμού. Η «ατομικότητά» του έγκειται στο ότι η κατάρρευση των συλλογικών αναφορών και των αξιών της κοινωνίας του δίνουν την εντύπωση πως έχει την ελευθερία να κάνει ό,τι θέλει. Ο ιδιωτικός του χώρος, παράλληλα, που κάνει τους ανθρώπους να αδιαφορούν για οτιδήποτε υπερβαίνει τον κοντινό τους περίγυρο (οικογένεια, φίλοι, χόμπι κ.λπ.), εντείνει αυτή την αίσθηση «ατομικής ελευθερίας», «ανεξαρτησίας» κ.λπ., καθώς απωθεί κάθε μορφή σοβαρής συλλογικής δέσμευσης, απαξιώνοντας την έννοια του καθήκοντος.
Πρόκειται για μια εντελώς τυπική αντίληψη περί «απελευθέρωσης», που απλώς αναπαράγει το φαντασιακό της εκρίζωσης [2]. Η απελευθέρωση ταυτίζεται με την αποκοπή του ατόμου από κάθε είδους συλλογική ένταξη, ανεξαρτήτως του αν πρόκειται για ένταξη σε θεσμούς ετερόνομους ή αυτόνομους.
Η εκπαίδευση και η διαμόρφωση των ανθρώπων από τις ίδιες τις καταναλωτικές κοινωνίες, έχει σαν βάση τη θρησκευτική σχεδόν πεποίθηση της διαρκούς μεγέθυνσης και αυτό αποτελεί το βασικότερο εμπόδιο, που έχουμε να αντιμετωπίσουμε.
Ο καπιταλισμός δεν μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει, αν οι ίδιοι οι άνθρωποι δε συμμεριστούν και δεν εσωτερικεύσουν τις αξίες που τον στηρίζουν. Παράλληλα, αν λάβουμε υπόψη ότι ήδη δημιούργησε ένα νέο είδος οικονομίας που η καπιταλιστική δημιουργία αξίας αντικαθίσταται σιγά-σιγά από τη χρηματιστηριακή κερδοσκοπία, τότε αυτό που σήμερα επικρατεί είναι το παρασιτικό ήθος μιας κοινωνίας της κατανάλωσης, του τζόγου, του εύκολου κέρδους, του υπερδανεισμού, της διαφθοράς, κτλ. Υπό μία έννοια το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα καταστρέφει κάθε ανθρωπολογικό υπόστρωμα πάνω στο οποίο θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένας νέος τύπος κοινωνίας. Ιδιαίτερα σήμερα με την διαχείριση του φόβου των ανθρώπων λόγω της πανδημίας και της υγειονομικής κρίσης, προωθεί στο έπακρο τον ετεροκαθοριζόμενο  ανθρωπότυπο, τον άνθρωπο που έχει εναποθέσει τις συνθήκες της ζωής του στο κράτος και την αγοραία επιστήμη, σαν τους νέους «Μεσίες».
Σε όσους επιδιώκουν  ριζοσπαστικές κοινωνικές αλλαγές, φαίνεται ξεκάθαρα η ανάγκη για τη δημιουργία ενός νέου ανθρωπολογικού τύπου, διότι δεν είναι δυνατό να δημιουργηθεί μια αυτόνομη δημοκρατική και οικολογική κοινωνία η οποία θα βασίζεται στο σημερινό άνθρωπο. Αυτός ο συλλογισμός απαντά και στην κριτική που εμπεριέχει στοιχεία του προηγούμενου φαντασιακού για την επιστροφή σε μια Κεϊνσιανικού τύπου εγγύηση των πρότερων καταναλωτικών μας απολαύσεων. Αντίθετα, θα πρέπει να αποδομηθεί πλήρως το καπιταλιστικό φαντασιακό των ανθρώπων και να αποαποικήσουμε το εννοιολογικό υπόστρωμα των καπιταλιστικών αφηγήσεων που κυριαρχούν ακόμα στους πολίτες.
Αλλά ας δούμε αναλυτικότερα πως δημιουργήθηκε ιστορικά ο νεωτερικός ανθρωπολογικός τύπος. Ο μαζικός άνθρωπος των «αναπτυγμένων» βιομηχανικών καπιταλιστικών κοινωνιών είναι αποτέλεσμα βασικά της βιολογικής και της κοινωνικοπολιτιστικής του εξέλιξης , στην οποία βέβαια εξέλιξη υπήρξε και επίδραση των διαφοροποιημένων γεωγραφικών -τοπικών(κλιματικών-πολιτιστικών) συνθηκών.
α) Όσον αφορά στην βιολογία του:
1) Ο άνθρωπος είναι ένας «έξυπνος χιμπατζής» με μεγάλο εγκέφαλο, που διακρίνεται για την περιέργεια (και άρα του αρέσει η έρευνα και ο διαλογισμός για αυτά που τον περιτριγυρίζουν), για την τάση του για κατασκευές, βελτιώσεις και δημιουργικό παιγνίδι, την ανάγκη χρήσης ενέργειας και υλικών από το περιβάλλον γύρω του, ώστε να επιβιώνει ο ίδιος και ταυτόχρονα να αναπαράγεται.
2) Όλοι οι άνθρωποι δεν είμαστε ίδιοι μεταξύ μας, αλλά λόγω της καταγωγής μας από τα πρωτεύοντα, έχουμε την τάση να οργανώνουμε τη ζωή μας σε ομάδες. Επιδιώκουμε τη συλλογικότητα, τη συνεργασία και αλληλεγγύη σε σχέση με τους εξωτερικούς παράγοντες που επιδρούν στο συλλογικό τρόπο ζωής μας.
3) Τα άτομα μπορεί να διαφέρουν μεταξύ τους, όμως μεγαλύτερες ομάδες ανθρώπων είναι σε μεγάλο βαθμό ίδιες. Όσο πιο μεγάλες είναι αυτές οι ομάδες αριθμητικά, τόσο μεγαλύτερη πιθανότητα έχουν να είναι ίδιες σε σχέση με τα γενικά χαρακτηριστικά τους και να αποτελούνται κατά μέσο όρο από άτομα ίδιας περιέργειας-εφευρετικότητας -δημιουργικότητας- ευφυίας-δυναμικότητας, ίδιων ικανοτήτων-δεξιοτήτων κ.λπ.
Οι τρεις παραπάνω βιολογικές παρατηρήσεις αφορούν σε όλο το ανθρώπινο είδος, δεν εξηγούν όμως από μόνες τους την εξέλιξή του. Πρέπει να λάβουμε υπόψη και την κοινωνιολογία των ανθρώπινων κοινοτήτων.
β) Όσον αφορά στη κοινωνιολογία του[3]
Η κοινωνιολογία μπορεί να εξηγήσει τις αιτίες, αλλά και τα επακόλουθα των κοινωνικοπολιτιστικών εξελίξεων του ανθρώπου. Είναι σημαντικό πράγμα το ότι είμαστε π.χ. εφευρετικά όντα, αλλά είναι πολλαπλάσια σημαντικό το ότι μια ιδέα κάποιου από μας μπορεί να δημιουργήσει «σχολή» ή να γίνει «καταλύτης» και να αλλάξει την κοινότητά του ή την κοινωνία ολόκληρη. Η επιδίωξη των ατόμων να εφευρίσκουν κάθε φορά που κάνουν κάτι τον ευκολότερο, τον επιτυχέστερο και τον πιο σίγουρο τρόπο, οδηγούσε και οδηγεί τις ανθρώπινες κοινωνικές ομάδες σε αλλαγές και τις κοινωνίες σε βελτίωση κατά τη διάρκεια της ιστορικής τους εξέλιξης. Από κει και πέρα για μια ιστορική περίοδο όπου επικρατεί ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο δημιουργείται και ένα αντίστοιχο αξιακό σύστημα που το αναπαράγει, έως ότου αλλάξει με τη σειρά του. Το κάθε αξιακό σύστημα επιδρά, διαμορφώνει και εξελίσσει και τον αντίστοιχο ανθρωπολογικό τύπο προσθέτοντας στα βιολογικά του στοιχεία και επίκτητα  πολιτιστικά. Έτσι έχουμε πάνω στο βιολογικό του υπόβαθρο ένα κοινωνικό μανδύα  και μιλάμε για τον κοινωνικοπολιτικό άνθρωπο.
Όμως υπάρχει ένα παράδοξο της εξέλιξης: Κάθε ατομική ή κοινωνική επιτυχία παράγει σχεδόν πάντα μεγαλύτερες ανάγκες και αίσθημα ανικανοποίησης. Από ένα σημείο και μετά μάλιστα παράγει και βουλιμία-απληστία σε άτομα και κοινωνικές ομάδες. Δημιουργεί επίσης καινούργιες προκλήσεις που ζητούν λύσεις. Η επίλυσή τους στη συνέχεια δημιουργούν νέα προβλήματα προς επίλυση κ.ο.κ. Στην αέναη αυτή διαδικασία τα άτομα, οι κοινωνικές ομάδες και οι κοινωνίες φαίνεται σαν να μη μπορούν να πιάσουν ποτέ τους στόχους και τις επιθυμίες από τις οποίες κινητοποιούνται, δηλαδή της άνεσης, της ήσσονος προσπάθειας (τεμπελιάς)και της ασφάλειας για το μέλλον, που εκφράζουν το ιδεώδες της ευτυχίας του χαμένου «παραδείσου». Ιδίως στο στάδιο του καπιταλισμού, όπου οι επιθυμίες σε μεγάλο βαθμό είναι κατασκευές του καταναλωτισμού, τα μεν άτομα μετατρέπονται σε οικονομικώς  δρώντα υποκείμενα, οι δε κοινωνίες σε οικονομίστικες με απώτερο στόχο τη μεγιστοποίηση της απόδοσης. Η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην αναγκαιότητα για όλο και μεγαλύτερη εξειδίκευση  και πολύπλοκη τεχνολογία.
 
Ιδίως στον καπιταλισμό λοιπόν- γιατί σε ένα βαθμό συνέβαινε και παλιότερα- οι άνθρωποι χωρίσθηκαν σε ειδικούς και σε ανειδίκευτους σε όλους τους τομείς της οικονομικής-κοινωνικής-πολιτικής δραστηριότητας. Αυτή η εξέλιξη των ατόμων-που είναι κυρίως πολιτισμική και άρα επίκτητη- επιδρά διαλεκτικά με τη σειρά της και στο αξιακό σύστημα και στο πολιτισμικό πρότυπο. Στα πλαίσια του καπιταλιστικού κοινωνικού σχηματισμού δημιουργήθηκε έτσι, ο ιδιαίτερος τύπος του «νεωτερικού ανθρώπου». Του ανθρώπου που σχεδόν με θρησκευτικό ζήλο πιστεύει ότι μπορεί, με τη βοήθεια της επιστήμης και της τεχνολογίας, να φτιάξει έναν τεχνητό κόσμο, ελεγχόμενο απόλυτα από αυτόν, να κλειστεί μέσα σ’ αυτόν και να αφήσει απέξω τη Φύση(Νέα θρησκεία του τεχνολογικού μεσσιανισμού: η πίστη ότι η επιστήμη και η τεχνολογία θα λύσουν όλα τα προβλήματα του ανθρώπου).
Θα πρέπει να σταθούμε λίγο στο πολιτικό τομέα του κοινωνικού: Ο άνθρωπος έζησε χιλιετηρίδες ολόκληρες ευτυχισμένος στις αρχαϊκές κοινωνίες, που υπήρξαν οι πρώτες κοινωνίες της «αφθονίας»(από αυτές και ο μύθος του «παραδείσου»). Αργότερα, στις αρχαίες ελληνικές πόλεις, εμφανίζεται ο «πολίτης» άνθρωπος (Αριστοτέλης: άνθρωπος «ζώο πολιτικό»).  Πολύ αργότερα, στις αστικές κοινωνίες, ο άνθρωπος διχάζεται σε δύο βασικές υπάρξεις στον ιδιώτη από τη μια, και στον πολίτη από την άλλη. Τον περισσότερο καιρό κυριαρχεί η πλευρά του ιδιώτη(κεφαλαιούχος, εργάτης, αυτοαπασχολούμενος, άνεργος, ατομικός καταναλωτής με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα, ανταγωνιστής και ένας εναντίον όλων κ.λπ.). Σπάνια επικρατεί η πλευρά του πολίτη, η οποία εκχωρείται μέσω των εκλογών σε εκπροσώπους «ειδικούς της πολιτικής» ή τους «πατέρες του έθνους» δια του συστήματος διαμεσολάβησης των κομμάτων.
Στις μεταμοντέρνες κοινωνίες των καιρών μας ο άνθρωπος έχει διασπασθεί σε περισσότερες υπάρξεις σε σχέση με το πώς αντιλαμβάνεται τα κοινωνικοπολιτικά πράγματα. Έχει αποκτήσει μια «θρυμματισμένη» συνείδηση ο άνθρωπος των «αναπτυγμένων» κοινωνιών. Αποσύνθεση της προσωπικότητας και έρμαιο των συστημάτων και των αγορών. Άλλος εαυτός σαν εργαζόμενος, άλλος σαν παραγωγός, άλλος σαν καταναλωτής, άλλος σαν πολίτης κ.λπ. Ειδικά από τη δεκαετία του 1960 και μετά, όπου στον χώρο «του ιδιώτη» εισβάλει η βιομηχανία της εικόνας-θεάματος, ζεί σε μεγάλο βαθμό σε μια κατασκευασμένη εικονική πραγματικότητα και αυτό που τον ενοποιεί σαν άτομο είναι το χαρακτηριστικό του θεατή-καταναλωτή.
γ) Όσον αφορά στην οικογεωγραφία του («εντοπιότητά» του)
Η γεωγραφία έχει επιδράσει και αυτή με τη σειρά της στην εξέλιξη του ανθρώπινου όντος, ίσως όχι τόσο σημαντικά όσο η βιολογία και η κοινωνιολογία του, αλλά οπωσδήποτε με επίκτητο τρόπο. Πολλές φορές μάλιστα οι ειδικές τοπικές συνθήκες έχουν δώσει και ιδιαίτερα βιολογικά χαρακτηριστικά, όπως στο χρώμα, στον σωματικό τύπο, στην ομάδα αίματος κ.λπ.
Η βιολογία και η κοινωνιολογία εξηγούσαν και εξηγούν τα κοινά χαρακτηριστικά των ανθρώπινων όντων και η οικογεωγραφία τις διαφορετικότητες και τον πλουραλισμό των ανθρωπολογικών τύπων. Οι οικογεωγραφικοί παράγοντες οδήγησαν και οδηγούν και σε αντίστοιχες βιολογικές-κοινωνικές εξελίξεις, αλλά βέβαια δεν είναι οι καθοριστικοί παράγοντες για τη διαμόρφωση των ανθρωπολογικών τύπων. Αυτό που επικαθορίζει το είδος είναι η βιολογία και η κοινωνιολογία του, ενώ η οικογεωγραφία επιδρά συμπληρώνοντας και όχι αποφασίζοντας για την εξέλιξή του. Εξηγεί έτσι γιατί δευτερευόντως αναπτύχθηκαν ιδιαίτεροι ανθρώπινοι πολιτισμοί σε διαφορετικών γεωγραφικών συνθηκών περιοχές της γης(π.χ. Νέα Γουινέα, Ινδία, Πακιστάν, Μεσόγειος, Σαχάρα, Μεξικό ή Περού)
Μιλάμε σήμερα για «δυτικό πολιτισμό», που ξεκίνησε εκεί που υπήρχαν ευνοϊκές οικογεωγραφικές συνθήκες( στους πρόποδες του Ταύρου και μεταξύ του Τίγρη και Ευφράτη στα δυτικά της Ευρασίας, γύρω στο 9500 π.Χ.) και ακολούθησε μια δυτική διαδρομή στον πλανήτη(Αίγυπτος, Μεσόγειος, Δυτ. Ευρώπη, Αμερική). Αντίστοιχα για «ανατολικό» πολιτισμό που ξεκινώντας στις ευνοϊκές συνθήκες της ανατολικής Ευρασίας( μεταξύ του Κίτρινου ποταμού και του Γιανκτσέ –γύρω στο 7500 π.Χ.) -οδήγησε σε κοινωνίες «ανατολικού» τύπου.
Σήμερα μιλάμε για παγκοσμιοποίηση του «δυτικού μοντέλου» εξέλιξης και ανάπτυξης, για να περιγράψουμε την αποδοχή του αξιακού συστήματός του και από τις κοινωνίες ανατολικού τύπου, όπως είναι η Κίνα ή η Ινδία. Ο παγκόσμιος καπιταλισμός επιδιώκει με την επεκτατική-αναπτυξιακή ιδεολογία του, τους μηχανισμούς των αγορών και το καθεστώς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας-σαν απάντηση στα αυταρχικά καθεστώτα της «Ανατολής»- την «ομογενοποίηση» του κόσμου στη βάση του αξιακού του συστήματος, του πολιτισμικού του προτύπου και του τρόπου ζωής και κατανάλωσης που έχει προωθήσει. Χρησιμοποιώντας την τεχνόσφαιρα και ομογενοποιώντας τις διαφορετικότητες, θέλει να δημιουργήσει –και σε ένα μεγάλο βαθμό το έχει καταφέρει-έναν ενιαίο ανθρωπολογικό τύπο, που θα έχει τα επίκτητα χαρακτηριστικά του εγωισμού-ατομισμού, της βουλιμίας-απληστίας, της ζήλιας-ανταγωνισμού, της ανευθυνότητας για τους άλλους, της επιδίωξης μόνο οικονομικού αποτελέσματος κ.λπ. Έχει μετατρέψει το βιολογικό ον homo sapiens στο πολιτιστικό είδος homo economicus.
Προφανώς και υπάρχει εντοπισμένη αντίσταση «στους μαχαλάδες» του «παγκόσμιου χωριού». Σήμερα γίνεται αρκετά αντιληπτό «στους μαχαλάδες» ότι αυτός  ο ενιαίος  -από το κέντρο προωθούμενος- ανθρωπολογικός τύπος με «θρυμματισμένη» κοινωνική συνείδηση και έρμαιο των συστημάτων και των αγορών, αν επικρατήσει, θα οδηγήσει σε μεγάλες καταστροφές στο μέλλον. Όχι μόνο των ευνοϊκών οικογεωγραφικών συνθηκών για τη διατήρηση-αναπαραγωγή των άλλων μορφών ζωής, αλλά και σε καταστροφή της βιολογικής και κοινωνικής ύπαρξης των μελλοντικών γενιών του ίδιου του ανθρώπου.

Η καταστροφή που γίνεται σήμερα από τον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό -«καταστροφικός καπιταλισμός» έχει ονομασθεί από κάποιους συγγραφείς-που συσσωρεύει καταστρέφοντας πια τόπους και τρόπους ζωής στις διάφορες οικογεωγραφίες-όπως π.χ. στη Β. Εύβοια αυτές τις μέρες, με το κάψιμο δασών που εκτός των άλλων συνδέονται με συγκεκριμένους τρόπους ζωής: μελισσοκόμοι, ριτινοσυλλέκτες, βιοκαλλιεργητές, αγροτοτουρισμό κ.λπ.- είναι πιθανόν –το ελπίζουμε-να ξυπνήσει και να κινητοποιήσει τους ντόπιους πληθυσμούς όχι μόνο ενάντια στις καταστροφές που έρχονται αλλά και ενάντια σε ένα σύστημα που τους ετοιμάζει ένα ζοφερό μέλλον!


[1] Σύνοψη από το αντίστοιχο κεφάλαιο του βιβλίου «Ο Ανθρωπολογικός Τύπος της Αποανάπτυξης-Τοπικοποίησης», των Γιώργου Κολέμπα, Γιάννη Μπίλλα-εκδόσεις των συναδέλφων (τέταρτη έκδοση)



[2] Η κοινωνική πρόοδος και –κατ’ επέκταση- η κοινωνική απελευθέρωση έχει ως απαραίτητη προϋπόθεση την αποκοπή των ατόμων από κάθε ρίζα, δηλαδή από κάθε παραδοσιακή αξία ή
πολιτιστική μορφή. Βλέπε:  Νίκος Ν. Μάλλιαρης, Συντηρητισμός, ριζοσπαστισμός και η ανθρωπολογική κρίση του καπιταλισμού στο Πρόταγμα



[3] Με τον όρο δεν εννοούμε την επιστήμη της κοινωνιολογίας, αλλά ό,τι προκύπτει από την κοινωνικά οργανωμένη ζωή των ανθρώπινων κοινοτήτων και την οικονομική, πολιτιστική και πολιτική της βάση​

Το ζήτημα δεν πρέπει να μπαίνει, όπως συνήθως μπαίνει, δηλαδή με τη μορφή διλήμματος: ν' αλλάξουμε πρώτα την κοινωνία και στη συνέχεια την εκπαίδευση ή να ξεκινήσουμε πρώτα απ ' την εκπαίδευση. Ο εκπαιδευτικός μηχανισμός είναι απ' τους πιο βασικούς μηχανισμούς της υπάρχουσας κοινωνίας. Σε μια θεωρία  και μια πρόταση για τη μετάβαση σε μια διαφορετική οργάνωση της κοινωνίας, πρέπει να κατέχει σημαντική θέση η θεωρία για τη δομή της εκπαίδευσης σ' αυτήν. Και όχι μόνο αυτό.
Καθώς είναι απαραίτητη η πρακτική για τη δημιουργία των σπερμάτων των δομών αυτής της κοινωνίας της μετάβασης από τώρα, έτσι είναι απαραίτητη και μια ανάλογη πρακτική για τη δημιουργία του πλαισίου και των κατευθύνσεων, που θα πάρει η εκπαίδευση από τώρα.
Το ερώτημα για εμάς είναι: τι είναι πραγματικά η ανθρώπινη ζωή; Αυτό είναι το σημείο εκκίνησης για το ζήτημα της εκπαίδευσης. «Γιατί από το ερώτημα για τη «ζωή» αποκαλύπτεται αν η ανάγνωση, η γραφή, οι υπολογισμοί και οι τεχνικές γνώσεις είναι οι πιο σημαντικές δεξιότητες για τον άνθρωπο. Ή ίσως, μάλλον το πιο σημαντικό, είναι η ανάπτυξη της φαντασίας, της ενεργητικότητας, του θάρρους, της αυτοπεποίθησης κ.λπ.; Και από αυτό το ερώτημα οδηγούμαστε στο ζήτημα των απαραίτητων συνθηκών και του πλαισίου, καθώς και των προτεραιοτήτων που θέτει αυτό το πλαίσιο.
Εμείς, σε αυτό το βιβλίο, προτείνουμε ως γενικότερο πλαίσιο την κοινοτική οργάνωση της κοινωνίας- ως μορφή αυτοδιακυβέρνησης, χωρίς κεντρικό κράτος, αλλά με θεσμούς άμεσης δημοκρατίας των συνελεύσεων και των ανακλητών εκπροσώπων με βάση τις κοινότητες και τους δήμους, σε μια πορεία μετάβασης προς την δημοκρατική ομοσπονδιακή κοινοπολιτεία. Αυτό θα είναι και το πλαίσιο για την παιδεία της μετάβασης.

Η εκπαίδευση στα πλαίσια της μετάβασης.

Στο παραπάνω πλαίσιο μετάβασης, ο στρατηγικός στόχος δεν μπορεί παρά να είναι η κατάργηση του σχολείου σαν «ξέχωρου σώματος», η κοινωνικοποίηση της εκπαίδευσης και η ενσωμάτωσή της στην κοινωνική ζωή -σε ισορροπία με τη φύση - και στην παραγωγική διαδικασία, κάτω από τον έλεγχο των πολιτών και των άμεσων παραγωγών[1].


 Αυτό θα πετύχει πλέρια σε μια κοινωνία συνειδητή σε τέτοιο βαθμό που θα είναι πραγματικά ικανή για παιδεία χωρίς να στηρίζεται στη διαμεσολάβηση του «ειδικού» δασκάλου - καθηγητή - εκπαιδευτή. Στη φάση της μετάβασης όμως, σχολείο θα χρειαστεί σίγουρα. Το τι είδους σχολείο βέβαια είναι αποφασιστικής σημασίας. Από μέσο αναπαραγωγής της υπάρχουσας ταξικής διαστρωμάτωσης πρέπει να γίνει  μέσο οικοδόμησης αταξικού ανθρώπου - κοινωνίας.
Έτσι η κατεύθυνση πρέπει να είναι το σπάσιμο του στεγανού του σχολείου και η οπτική που είναι γνωστή σαν «σχολείο χωρίς σχολείο»[2], που θα κλιμακώνεται απ' την κατώτερη προς την ανώτερη βαθμίδα, κάτω απ' την αρχή : «η κατάλληλη ώρα για να μάθεις κάτι, είναι όταν το χρειαστείς άμεσα».
Βέβαια για να μπορεί κανείς να μάθει κάτι την ώρα που το χρειάζεται πρέπει να υπάρχει δίπλα του και ο κάτοχος της ανάλογης γνώσης εκείνη τη στιγμή.
Αυτός θα είναι ο εκπαιδευτής- επιστήμονας - ειδικός κ.λπ., γενικά ο φορέας της κατάλληλης εξειδικευμένης γνώσης, μαζί με όλη την αντίστοιχη και απαραίτητη υποδομή  (εργαστήριο, ερευνητικό κέντρο κ.λπ.). Μ' αυτή την έννοια, η σχέση εκπαιδευτού - εκπαιδευόμενων θα είναι σχέση ανταλλαγής εμπειρίας από διαφορετικά επίπεδα και ο καθένας θα κρίνεται απ' το πρακτικό αποτέλεσμα και την κοινωνική σημασία των προτάσεων και των απόψεών του στην αντιμετώπιση των διαφόρων προβλημάτων, είτε της παραγωγής, είτε των σχέσεων με το φυσικό περιβάλλον, είτε των κοινωνικών και πολιτικών σχέσεων.
Σ' έ να τέτοιο σύστημα πραγματικών σχέσεων στην παραγωγική διαδικασία και την κοινωνική ζωή, ο κοινωνικός έλεγχος απ' τους πολίτες και τις κοινότητές τους θα είναι δυνατός και έτσι η τάση των ειδικών στο να αναδεικνύονται σε ιδιαίτερη κοινωνική κατηγορία με άμεσες επιπτώσεις στην πολιτική εξουσία, θα εξασθενίζει συνεχώς.
Αλλά όχι μόνο αυτό. Σ' ένα τέτοιο σύστημα, θα μπορεί η κοινωνία-οργανωμένη σε κοινότητες και στη βάση του κοινοτικού ομοσπονδισμού- να γίνεται συλλογικός κάτοχος κοινωνικά χρήσιμης γνώσης κι όχι άχρηστης ή επικίνδυνης για αυτήν, πράγμα που συμβαίνει σήμερα σε μεγάλο ποσοστό, με τις εφαρμοζόμενες τεχνολογίες. 
Ο εκπαιδευόμενος θα αποχτάει γνώσεις όχι πια με το σκεφτικό ότι μπορεί κάποτε να του χρειαστούν. Ο εκπαιδευτής – ειδικός θα αισθάνεται και ο ίδιος δημιουργός και συμμέτοχος κι όχι απλός «μεταδότης» γνώσεων. Έτσι η σημερινή διάσπαση της
πνευματικής και χειρωνακτικής εργασίας σιγά - σιγά θα αμβλύνεται.
Τα παραπάνω ανταποκρίνονται περισσότερο στην ανώτερη βαθμίδα της εκπαίδευσης, που όπως γίνεται αντιληπτό θα είναι συνεχής και στην περίοδο της ενηλικίωσης, αλλά έξω απ' ένα θεσμό τύπου Πανεπιστημίου. Όμως για τη νέα γενιά θα ήταν απαραίτητο ένας ξέχωρος εκπαιδευτικός μηχανισμός με ένα πρόγραμμα σπουδών που θα οργάνωνε φυσικά, εκτός των άλλων, και τη συμμετοχή της νέας γενιάς στην ενεργό κοινωνική και οικονομική ζωή.


 Το σχολείο της μετάβασης που προτείνουμε

Κάθε οργανωμένο κύτταρο ζωής (π.χ. κοινότητα καταναλωτών, αστική ή αγροτική κοινότητα, εργοστάσιο, αγροτική φάρμα, κοινότητα ψαράδων, νοσοκομείο, εκδοτικός οργανισμός, στούντιο τηλεόρασης, καλλιτεχνικό εργαστήρι, ψηφιακή κοινότητα «ομότιμης παραγωγής» κ.λπ.), θα είχε το σχολείο του, απ' όπου η ν.γ.-εκ περιτροπής- θα μπορούσε να περάσει για ένα χρονικό διάστημα. (Υποχρεωτικά ίσως, αλλά όχι απαραίτητα με την ίδια σειρά). Το σχολείο αυτό θα ήταν οργανωμένο συλλογικά απ ' τους μαθητές, τους δασκάλους - καθηγητές και τους εκπροσώπους του εξωτερικού οργανωμένου κοινωνικού κυττάρου και θα λειτουργούσε με αυτοδιαχείριση. Περνώντας λοιπόν η ν.γ. απο μια σειρά τέτοιων σχολείων θα αποχτούσε μία εμπειρία απ ' όλες τις κοινωνικές δραστηριότητες και ταυτόχρονα θα τις μελετούσε, θα τις κριτίκαρε και θα τις γενίκευε ολοκληρώνοντάς τες.

Η διδασκαλία δηλαδή δε θα είναι μόνο εμπειρική, αλλά θα επεξεργάζεται τις εμπειρίες με τη μέθοδο της ανάπτυξης κριτικού πνεύματος και κριτικής αντιμετώπισης των πάντων απ' τα παιδιά. Και δω θα παίζουν ρόλο οι δάσκαλοι -καθηγητές. Επίσης η διδασκαλία δεν θα είναι οργανωμένη στη βάση μαθημάτων, γιατί η ίδια η ζωή θα πρέπει να βιώνεται στο σχολείο και επειδή αυτή είναι μια αδιάσπαστη ολότητα δεν μπορούμε να τη διασπάσουμε σε «μαθήματα».
Οι ομάδες των μαθητών (στο βαθμό που θα υπάρχουν «τάξεις» θα σχηματίζονται στη βάση της ηλικίας) μαζί με το δάσκαλο - καθηγητή, συμμετέχοντας στη δραστηριότητα της επιμέρους οργανωμένης κοινότητας των άμεσων παραγωγών θα διδάσκονται όχι
μόνο απ ' το δάσκαλο - καθηγητή, αλλά και απ ' τους άμεσους παραγωγούς, τους οποίους ταυτόχρονα θα βοηθάνε. Έτσι σ 'αυτή τη διαδικασία, ο άμεσος παραγωγός γίνεται και ο ίδιος εκπαιδευτής της ν.γ. Ο δάσκαλος - καθηγητής θα διδάσκει τους μαθητές, θα διδάσκεται απ' τους άμεσους παραγωγούς και ειδικούς και συμμετέχοντας, θα αισθάνεται και αυτός δημιουργός κι όχι μόνο «μεταδότης» γνώσεων. Οι δε γνώσεις θα κρίνονται για τη σημασία τους στην πράξη.

Οι μαθητές θα διδάσκονται σε κάθε θέμα ακολουθώντας π.χ. 3 φάσεις :
α ) Φάση «ανάλυσης - μύησης» με τη βοήθεια των δασκάλων, καθηγητών και των άμεσων παραγωγών στον τόπο της παραγωγής(π.χ. σε ένα αγρόκτημα ή μια ψηφιακή κοινότητα ομότιμης παραγωγής γνώσης) και της κοινωνικής-πολιτικής ζωής(π.χ. συνέλευση μιας κοινότητας) ή στον τόπο ενός οικοσυστήματος, όπου βιολόγοι μελετούν τους κύκλους της ζωής και της φύσης(π.χ. σε ένα ποτάμι, ένα δάσος, μια λίμνη κ.λπ). Γενικά στο «πεδίο».
β) Φάση «μίμησης - αναπαραγωγής» απ ' τους μαθητές στον ίδιο τον τόπο δουλειάς ή του «πεδίου», βοηθούμενοι απ ' τους παραπάνω
γ ) Φάση «σύνθεσης - δόμησης - παραγωγικής δημιουργικής εργασίας», απ ' τους μαθητές, όχι κατ' ανάγκην στο «πεδίο», αλλά στα εργαστήρια ή σπουδαστήρια του σχολείου, όπου θα ταξινομούν και θα οργανώνουν τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματα της δουλειάς και έρευνάς τους με τη βοήθεια των δασκάλων –καθηγητών και σε συλλογική βάση.

Είναι φανερό ότι σε μια τέτοια διαδικασία μάθησης δε θα υπάρχουν εξετάσεις, ούτε βαθμολογία (έκτος ίσως απ' τη συλλογική). Το κριτήριο θα είναι το κοινωνικά χρήσιμο και δημιουργικό αποτέλεσμα της εργασίας των μαθητών. Επίσης ο «επαγγελματικός προσανατολισμός» με τη σημερινή μορφή δε θα υπάρχει . Περνώντας από μια τέτοια διαδικασία μάθησης ο νέος ή η νέα- σύμφωνα με τις ατομικές τους κλίσεις και τις συλλογικές κοινωνικές ανάγκες, που θα του γίνονται καθαρές στη σχολική κοινότητα- θα είναι ήδη σε θέση να διαπιστώσει ποια ειδίκευση θέλει και σε ποιο πεδίο της παραγωγής θα θέλει να γίνει άμεσος παραγωγός (για παράδειγμα δε θα υπάρχει η ειδίκευση του ιστορικού ή του καλλιτέχνη, γιατί ο καθένας θα μπορεί να είναι τέτοιος).

Μια τέτοια απόφαση από τους νέους-ες θα είναι εντελώς αποδεσμευμένη απ' τα σημερινά κριτήρια επιλογής επαγγελμάτων στη βάση του κοινωνικού ρόλου και των κοινωνικών προνομίων, που κουβαλάνε μαζί τους τα επαγγέλματα (π.χ. θα γίνει κάποιος γιατρός επειδή θα του αρέσει πραγματικά και θα χρειάζονται γιατροί, κι όχι γιατί σα γιατρός αργότερα θα τα «οικονομήσει» γερά).

Η κατεύθυνση αυτή εξασφαλίζει σε μεγάλο βαθμό το ξεπέρασμα του σημερινού πολιτικο-ιδεολογικού διλήμματος για το ποιος δηλαδή θα είναι ο κεντρικός άξονας της εκπαίδευσης: η ένταξη του ανθρώπου στη φύση σε ισορροπία με τα οικοσυστήματα και τις άλλες μορφές ζωής ή ο «τεχνοκρατισμός - επιστημονισμός» και η κυριαρχία του ανθρώπου επί της φύσης; Στο κέντρο το άτομο με τις ατομικές ανάγκες του ή η κοινότητά του και οι συλλογικά διαμορφωμένες ανάγκες της;
Η αντίθεση των 2 αυτών αντιλήψεων μπορεί και ξεπερνιέται στα πλαίσια αυτής της διαδικασίας ως εξής: το παιδί - άτομο είναι το κέντρο της παιδαγωγικής διαδικασίας, όχι όμως η αρχή της. Δεν ξεκινάμε απ ' αυτό, αλλά φθάνουμε σ ' αυτό (το παιδί) και τις ανάγκες του, ξεκινώντας απ' το περιβάλλον και την κοινότητα.

Το άτομο έχει ένα πλατύ τομέα ατομικής πρωτοβουλίας και δραστηριότητας και μπορεί ενεργά να συμμετέχει σε ένα συλλογικό σύστημα ατομικής συναίνεσης ( του οποίου οι βάσεις βέβαια συνεχώς θα αμφισβητούνται απ'τη γενικότερη πολιτική πάλη). Η αντίθεση ατομικών - κοινωνικών αναγκών ξεπερνιέται μέσα στα πλαίσια των δυνατοτήτων και των ορίων που βάζει το πλανητικό και το τοπικό οικοσύστημα. Οι δε φυσικές, έμφυτες κλίσεις που έχει το παιδί (και άρα τα ενδιαφέροντά του), βρίσκονται περισσότερο σε συμφωνία παρά σ' αντίθεση με τη συνείδηση του ανθρώπου της αταξικής κοινωνίας και τις δυνατότητες που προσφέρει η φύση με την εξέλιξή της και την ομορφιά της. Ο νέος άνθρωπος είναι ικανός για όλων των ειδών τις δραστηριότητες και μπορεί να εκπαιδευτεί σ' οποιοδήποτε κλάδο, αρκεί να το θέλει και να το καθορίζει ο ίδιος. Οι ικανότητες και τα ενδιαφέροντα-όσο μεγαλώνει- εξαρτώνται όλο και περισσότερο από τις δραστηριότητες που επιτελούν οι άνθρωποι στον περίγυρο του κοινωνικού και φυσικού του περιβάλλοντος.

Το πρόγραμμα μιας τέτοιας εκπαίδευσης της ν.γ. μπορεί να καθοριστεί κεντρικά από την ομοσπονδία για όλα τα σχολεία, μόνο όταν αφορά στις κεντρικές κατευθύνσεις. Δε μπορεί και δεν πρέπει να είναι λεπτομερειακό και αυστηρά καθορισμένο, θα συγκεκριμενοποιείται και θα εμπλουτίζεται για κάθε σχολείο απ' την κάθε επιμέρους κοινότητα και δήμο, σύμφωνα με τις τοπικές ανάγκες και ιδιαιτερότητες. Για αυτό μιλάμε και για τοπικοποίηση της εκπαίδευσης
Αυτό σημαίνει ότι το κάθε επιμέρους σχολείο θα είναι κάτω από τον έλεγχο της επιμέρους κοινότητας, σε άμεση σχέση βέβαια με τα συμβούλια συντονισμού της
πολιτικής της «ομοσπονδίας δήμων και κοινοτήτων» ή όποιας άλλης πολιτικής μορφής πάρει η κοινωνία της μετάβασης.

Το αν θα είναι ουσιαστικά δυνατός αυτός ο έλεγχος, θα εξαρτηθεί πολύ απ ' το ποια κατεύθυνση θα πάρει η ανάπτυξη της ίδιας της οικονομίας και της τεχνολογίας, απ ' το ποια μορφή οργάνωσης της εργασίας και της ενεργού κοινωνικής ζωής θα επικρατήσει, απ ' το ποια μορφή διαχείρισης και πολιτικής εξουσίας θα υλοποιηθεί και στις «μικρές σχέσεις» (επί μέρους κοινότητα) και στις «μεγάλες σχέσεις» (κοινωνία). Η αντιπαράθεση και η επιλογή που θα επικρατήσει σ' αυτά τα σημεία θα είναι αποφασιστική και για την κατεύθυνση που θα πάρει το σχολείο.

Το πρόβλημα λοιπόν και για την εκπαίδευση στην κοινωνία της μετάβασης είναι και θα παραμένει καθαρά πολιτικό. Θα κριθεί, όπως και οι άλλοι θεσμοί, απ ' την πολιτική πάλη που θα διεξάγεται όλη την περίοδο μετάβασης. Η κοινωνικοποίηση-τοπικοποίηση της εκπαίδευσης κατά τη μετάβαση θα συνδέεται με το βαθμό κοινωνικοποίησης-τοπικοποίησης της οικονομίας της μετάβασης, με το βαθμό εφαρμογής της άμεσης δημοκρατίας στην κοινωνική και πολιτική καθημερινότητα των πολιτών, καθώς και με το βαθμό ανάπτυξης της αυτοοργάνωσης, της αυτοδιαχείρησης και της αυτοδιακυβέρνησης σε όλα τα επίπεδα. Θα συνδέεται με τον βαθμό ανάπτυξης του απαραίτητου για όλα αυτά νέου ανθρωπολογικού τύπου[3]

Τα πρώτα βήματα προς αυτή την κατεύθυνση από τώρα, μπορεί να τα κάνει ένα κίνημα χειραφετητικής εκπαίδευσης από εκπαιδευτικούς-μαθητές-φοιτητές, που θα συνδεθούν με τα ήδη υπάρχοντα εγχειρήματα της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας, με τις ήδη υπάρχουσες χωρικές(και διαδικτύου) αμεσοδημοκρατικές κοινότητες-συλλογικότητες, με τα δρώντα κοινωνικά-οικολογικά δίκτυα, με τα αγροκτήματα και τους βιότοπους(σχολεία της φύσης)[4], με τις συνελεύσεις κ.λπ., ώστε να αποτελούν αυτά ήδη μέρος του «πεδίου» εκπαίδευσης. Από την άλλη, όλα αυτά- τα ήδη υπάρχοντα και τα συνεχώς νέα δημιουργούμενα-εγχειρήματα και δομές, θα χρειασθεί να θέσουν και τις βάσεις μετάδοσης της -παραγόμενης στα πλαίσιά τους-γνώσης και πρακτικής εμπειρίας προς τα σχολεία που θα τα επισκέπτονται. Θα χρειασθεί δηλαδή να αποκατασταθεί μια διασύνδεση αυτών των κοινωνικοπολιτικών εγχειρημάτων και δομών με το κίνημα της χειραφετητικής εκπαίδευσης στην πορεία μετάβασης.
Αυτή η διασύνδεση θα μετατρέπει σιγά-σιγά το υπάρχον σχολείο σε χώρο άσκησης στην αυτοδιαχείρηση και τον αυτοκαθορισμό με την σχολική κοινότητα( μαθητές, καθηγητές-δάσκαλοι, γονείς) να αποφασίζει για τα σημαντικά της σχολικής ζωής. Το ίδιο και με την πανεπιστημιακή κοινότητα για την πανεπιστημιακή ζωή και τις σπουδές.


[1] Άμεσοι παραγωγοί: δεν θεωρούνται μόνο οι εργάτες στο εργοστάσιο ή οι αγρότες στο αγρόκτημα, αλλά και αυτοί που παράγουν σ' άλλα πεδία της παραγωγής όπως π.χ. της κουλτούρας και τέχνης -λογοτέχνες, ζωγράφοι κ λ π . - ή των μέσων επικοινωνίας-κινηματογραφιστές, ηθοποιοί, δημοσιογράφοι κ λ π . Οι άμεσοι παραγωγοί θα έχουν μία ειδίκευση, θα είναι δηλαδή φορείς μιας εξειδικευμένης γνώσης για να μπορεί να στηρίζεται ένας κοινωνικά αναγκαίος τεχνικός καταμερισμός της εργασίας. Όμως δε θα είναι υποταγμένοι στον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας με την έννοια ότι όλη η πορεία της ζωής τους θα είναι υποταγμένη σε επί μέρους ειδικευμένες λειτουργίες, αλλά θα είναι ολόπλευρα αναπτυγμένοι και ολοκληρωμένοι άνθρωποι-τα «πρόσωπα»-θεμελιωμένα στην ενότητα των συνθηκών ζωής και εργασίας.

[2] Στην ταινία "CaRabA - μια ζωή χωρίς σχολείο" , δίνεται μια εικόνα για έναν κόσμο που είναι οργανωμένος χωρίς σχολείο.

[3] Βλέπε το βιβλίο μας «Ο ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΑΝΑΠΤΥΞΗΣ-ΤΟΠΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ»

[4] «Το Σχολείο στη Φύση» στοχεύει στην κατάκτηση της γνώσης μέσα από την ενεργό συμμετοχή του παιδιού και την οικοδόμηση μιας θεμελιακής και βιώσιμης σχέσης με το φυσικό περιβάλλον, διευρύνοντας την κριτική του σκέψη, καλλιεργώντας την δημιουργικότητα, την ενσυναίσθηση, την αυτονόμηση αλλά και την δημιουργική συνεργασία μέσα από τα άπειρα ερεθίσματα που μπορεί να προσφέρει κάθε φυσικό οικοσύστημα.

Οι υδρογονάνθρακες της Μεσογείου δεν πρέπει να εξορυχθούν ποτέ!

Οι εξουσιαστικές ελίτ-είτε της Τουρκίας, είτε της Ελλάδας, Κύπρου, Αιγύπτου, Ισραήλ κ.λπ. -διεκδικούν τους υδρογονάνθρακες και από τα βάθη της Μεσογείου, ενώ θα έπρεπε, μετά τη συμφωνία για το κλίμα του Παρισιού που και οι ίδιες υπόγραψαν, να αφήσουν πίσω τους αυτού του είδους πηγές ενέργειας. Θα έπρεπε ως χώρες, όχι μόνο να λιγοστέψουν την άντληση από τα υπάρχοντα ήδη κοιτάσματα, αλλά να αφήσουμε εκεί που είναι τα νέα κοιτάσματα, μεταξύ των οποίων και της Μεσογείου, που ερευνούν σήμερα οι πολυεθνικές πετρελαίων.
Και αυτό όχι μόνο από την άποψη της κλιματικής αλλαγής, αλλά και για τον λόγο ότι υπάρχει μεγάλος κίνδυνος ολοκαυτώματος για ολόκληρη τη Μεσόγειο-που είναι κλειστή θάλασσα. Αν π.χ. γίνει ένα ατύχημα τύπου του κόλπου του Μεξικού, θα είναι μεγαλύτερες και χειρότερες οι καταστροφές. Οι λαοί της Μεσογείου-των ακτών και των νησιών που ασχολούνται κύρια με τον τουρισμό-θα υποφέρουν για μεγάλο διάστημα από τις συνέπειες.
Από τις εξορύξεις οι ίδιοι οι λαοί δεν έχουν να ωφεληθούν τίποτα, μόνο οι πολυεθνικές των υδρογονανθράκων με τις συμφωνίες που έχουν κάνει με τις εξουσιαστικές ελίτ των χωρών της Μεσογείου. Για αυτό οι λαοί δεν πρέπει να ξεγελασθούν πάλι και να συρθούν -χάριν της εθνικής υπερηφάνειας, βλέπε ιδιαίτερων συμφερόντων των εθνικών τους οικονομικών ελίτ-ακόμα και σε πόλεμο για κάτι που πρέπει να μείνει εκεί που βρίσκεται και δεν αποτελεί πια "εθνικό πόρο" αλλά ίσως αποδειχθεί "εθνική κατάρα"-είτε για τους Έλληνες και Κύπριους, είτε τους Τούρκους, είτε τους Λύβιους, είτε Αιγύπτιους κ.λπ. Θα χρειασθεί να πουν όχι σε μια "ανάπτυξη" των ΑΕΠ που οδηγεί πέρα από την αύξηση των κοινωνικών ανισοτήτων και στην ίδια την "πτώχευση" της ζωής σε αυτή την περιοχή του πλανήτη.
Το ότι «οι υδρογονάνθρακες θα πρέπει να μείνουν εκεί που είναι» δεν σημαίνει βέβαια ότι η χώρα μας π.χ. παραιτείται των κυριαρχικών δικαιωμάτων της. Απλά μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν επιχείρημα από την κυβέρνηση προς τις κυβερνήσεις των άλλων κρατών που έχουν να κάνουν με την ανατολική Μεσόγειο, ώστε να «μην μαλώνουν για έναν άδειο αχυρώνα», γιατί σύμφωνα με τη συμφωνία του Παρισιού δεν πρέπει να εξορυχθούν ακόμα και αν συμφέρουν οικονομικά-που δεν συμφέρουν.

Χρεωκοπία της βιομηχανίας ορυκτών καυσίμων ;

Σε όλο τον κόσμο σήμερα, οι εταιρίες ορυκτών καυσίμων  εγκαταλείπουν σιγά σιγά όλα τα νέα σχέδια για νέες εξορύξεις.
2020: Αρχή τέλους για τα πετρέλαια! Ποια ΔΕΝ θα εξορυχθούν ποτέ! (11-3-2019 μετάφραση 7βιο)
Πρώτο κατέρρευσε ήδη, το Φράκιγκ που υφίσταται ολική απο-επένδυση.
Μαζί καταρρέουν τα βαθιάς θάλασσας που είναι επίσης ακριβά. 
Επίσης καλά νέα ακούσαμε και για τα πετρέλαια Αρκτικής που οι εταιρίες εγκαταλείπουν και εκεί τα σχέδιά τους
Ακόμα και για τα ελληνικά πετρέλαια της περιφέρειας Ηπείρου που συγκαταλέγονται στα "φθηνά συμβατικά" που θα είναι τα μόνα ακόμα βιώσιμα, οι εταιρίες άρχισαν να αποχωρούν... 
 Νέες επενδύσεις δεν θα γίνουν άλλες, ούτε στα συμβατικά...Ότι πουλήσουν οι υφιστάμενες εξορύξεις. Και σε τιμές ισορροπίας που πρόκειται να μπουν πολύ σύντομα τα ορυκτά καύσιμα. Καμιά εταιρεία που σέβεται τον εαυτό της δεν θα έκανε επενδύσεις για εξορύξεις που έχουν μεγάλο κόστος λόγω του βάθους και πιθανά δεν θα είναι κερδοφόρα κοιτάσματα(εξαιρείται βέβαια η κρατική εταιρεία του καθεστώτος Ερντογάν -το οποίο εδώ και χρόνια έχει εξελιχθεί σε ισλαμικό και χρησιμοποιεί την εταιρεία για γεωπολιτικούς λόγους-αλλά αυτή από μόνη της δεν μπορεί να αναλάβει την εξόρυξη λόγω έλλειψης τεχνογνωσίας και θα πρέπει να συνεργασθεί με άλλες πολυεθνικές).
Υπάρχει επίσης η  μεταστροφή 180 μοιρών των ΗΠΑ:
Ο Τζο Μπάιντεν ανακοίνωσε ότι θα επιδοτήσει τα έξοδα για την δημιουργία 50% ΑΠΕ το 2030. (Το υπόλοιπο 50% θα το επιτύχει ο ιδιωτικός τομέας λόγω φθηνών ΑΠΕ):
Σύνοδος για το Κλίμα: Ιστορική δέσμευση Μπάιντεν για μείωση κατά 50% των αερίων του θερμοκηπίου

Η Ελλάδα τι θα κάνει;
Στον επίσημο ιστότοπο του υπουργείου Εξωτερικών, όπως καταγράφεται στις 21/12/2020, η θέση της είναι η εξής: «Σημαντικό πυλώνα της ενεργειακής πολιτικής και κατ’ επέκταση της ενεργειακής διπλωματίας της χώρας αποτελεί η έρευνα και εκμετάλλευση των εγχώριων υδρογονανθράκων, η οποία σχετίζεται με θέματα τόσο ενεργειακής ασφάλειας, όσο και οικονομικής ανάπτυξης. Στόχος είναι η προσέλκυση ενδιαφέροντος εκ μέρους των διεθνών ενεργειακών ομίλων για έρευνες κοιτασμάτων σε νέα οικόπεδα και προς αυτή την κατεύθυνση κατατείνουν οι προσπάθειες και των Διπλωματικών Αρχών της Ελλάδας στο εξωτερικό».
Ο Δένδιας όμως πρόσφατα, σε συνέντευξή του στο ArabNews  είπε επί λέξει: 

«Η Ελλάδα πιστεύει στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και δεν πρόκειται να αρχίσει να σκάβει τον βυθό της Μεσογείου για να βρει αέριο και πετρέλαιο, για έναν πολύ απλό λόγο… Χρειαζόμαστε 10 με 20 χρόνια για να το βρούμε και να το εκμεταλλευτούμε, και από οικονομική άποψη θα ήταν πολύ πιο ακριβό για παράδειγμα από το δικό σας, της Σαουδικής Αραβίας. Έτσι, οικονομικά δεν οραματίζομαι την Ελλάδα να γίνει χώρα παραγωγής πετρελαίου».
Αναφέρθηκε και στο Αιγαίο λέγοντας ότι «είναι ένας παράδεισος στη γη. Δεν σκοπεύουμε να το μετατρέψουμε σε κόλπο του Μεξικού. Η Ελλάδα δεν σχεδιάζει στο άμεσο μέλλον να γίνει χώρα παραγωγής πετρελαίου και φυσικού αερίου.».

Πρόκειται για αλλαγή της ενεργειακής πολιτικής της Ελλάδας στη νοτιοανατολική Μεσόγειο σε συνεννόηση με τον Κυριάκο Μητσοτάκη ή είναι άδειασμα της κυβέρνησης από την πλευρά του Έλληνα ΥΠΕΞ; Πρόκειται για κάποια γεωπολιτική αναδίπλωση που δεν έχει να κάνει με προθέσεις κατά του πετρελαίου, αλλά με γεωστρατιωτικά παιχνίδια με τους γείτονες εν όψει σημαντικών διασκέψεων για το Κυπριακό;
Του ξέφυγε μήπως, στα πλαίσια των διαπραγματεύσεων για την διάσωση του South Stream λέγοντας ότι η Ελλάδα θα χρειασθεί 10 με 20 χρόνια για να παράγει ορυκτά καύσιμα και άρα δεν θα ανταγωνισθεί το Ισραήλ ή την Αίγυπτο, αλλά απλά θα εξυπηρετήσει τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες;
Πονηρό το επιχείρημα αν είναι έτσι, όμως εξέφρασε την αλήθεια για τα πραγματικά συμφέροντα της χώρας και όλης της ανθρωπότητας, αν πράγματι η Ελλάδα δεν θα γίνει «χώρα παραγωγής πετρελαίου και φυσικού αερίου».

Από την άποψη της Αποανάπτυξης λοιπόν  ΟΙ ΥΔΡΟΓΟΝΑΝΘΡΑΚΕΣ ΘΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΜΕΙΝΟΥΝ ΕΚΕΙ ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ, στην Μεσόγειο. Όμως αν «η Ελλάδα πιστεύει στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας», τότε ο τρόπος με τον οποίο προσπαθεί η σημερινή κυβέρνηση να επιβάλει τις χωροθετήσεις για τις ΒΑΠΕ(Βιομηχανικές Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας) σε περιοχές μάλιστα Νατούρα -όπως στις προστατευόμενες νησίδες του Αιγαίου- και με τα καλώδια διασύνδεσης των νησιών του Αιγαίου και της Κρήτης-που στόχο έχουν την  μεταφορά της παραγόμενης ενέργειας στη στεριά και στην Ευρώπη και όχι την ενεργειακή αυτοδυναμία των νησιών- δεν εξασφαλίζει την διατήρηση αυτού «του παραδείσου στη γη» και  δεν εγγυούνται την επιτυχία, την ποιότητα και την βιωσιμότητα που αναζητάμε, πράγμα που θα γινόταν με μικρά και μεσαία συστήματα ΗΜΕ(Ήπιες Μορφές Ενέργειας: Η ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΠΟΑΝΑΠΤΥΞΗΣ-ΤΟΠΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ  στον ενεργειακό τομέα)

Επειδή το φαντασιακό του σημερινού κυρίαρχου ανθρωπολογικού τύπου έχει αποικισθεί, στον έναν ή στον άλλο βαθμό, από τις αξίες και τις επιδιώξεις του κυρίαρχου αναπτυξιακού-καπιταλιστικού μοντέλου , το οποίο έχει ενσωματωθεί γενικότερα στην ατομική και κοινωνική συνείδηση, ο εχθρός που έχουμε να αντιμετωπίσουμε σήμερα βρίσκεται και στο «βαθύτερο μέρος του εαυτού μας», σύμφωνα με τον Σερζ Λατούς, αλλά και Χρόνη Μίσιο[1].

1. Αποανάπτυξη-αποκαπιταλιστικοποίηση του εαυτού με στόχο την αυθεντική ανθρώπινη αξιοπρέπεια

Ο ανθρωπολογικός τύπος που θα μπορούσε να μας οδηγήσει σε μια αποαναπτυξιακή κοινωνία, θα χρειασθεί να περάσει μια διαδικασία αποκαπιταλιστικοποίησης του φαντασιακού του. Να περάσει από μια ιδιόμορφη ατομική αυτο-απο-καπιταλιστικοποίηση με γνώμονα την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Θα είναι δύσκολος, ανηφορικός και μακρύς αυτός ο δρόμος με πολλά πισωγυρίσματα, αλλά είναι απαραίτητος για τη δημιουργία του νέου «μετά την ανάπτυξη» πολιτισμού. Της νέας πορείας προς μια αυθεντική εξισωτική αποαναπτυξιακή-οικολογική κοινωνία της ισοκατανομής πόρων και εξουσιών.
Για μια τέτοια ατομική πορεία είναι απαραίτητο παράλληλα να αναδειχθεί και ένα συγκροτημένο και πρακτικό μαζικό κίνημα αυτοσυνειδητοποιημένων προσώπων[2], το οποίο θα βάλει σαν στόχο να σαρώσει συνειδητά όλα τα μυθεύματα με τα οποία έχει αποικιοποιήσει ο καπιταλισμός την σκέψη και τη συνείδησή μας. Συμμετέχοντας σε ένα τέτοιο κίνημα λοιπόν ξεκινάμε με την απόφαση αποκαπιταλιστικοποίησης του εαυτού μας, δηλαδή πρώτα βάζουμε φρένο για να σταματήσουμε προσωπικά και κοινωνικά τον κατήφορο προς την καπιταλιστική βαρβαρότητα, που σημαίνει ότι αποφασίζουμε να καταργήσουμε παντού τις καπιταλιστικές σχέσεις, στη σκέψη μας, στις συνήθειές μας, στον χώρο που ζούμε και στις μεταξύ μας διανθρώπινες σχέσεις. Ταυτόχρονα δημιουργούμε στο οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον, στις κοινότητές μας, στις γειτονιές και τα χωριά μας, στην πόλη μας, στην χώρα μας και στον πλανήτη ολόκληρο, αποεμπορευματοποιημένες εναλλακτικές σχέσεις συνεργασίας, αλληλεγγύης, ενσυναίσθησης και συνύπαρξης.
Αυτό θα σήμαινε καταρχήν ότι δεν συγκρουόμαστε από την αρχή με τους διαφωνούντες συνανθρώπους μας, «σπάζοντας τα κρανία τους», αλλά συζητούμε και ακούμε τις διαφορετικές οπτικές τους, προσπαθώντας να πετύχουμε συναίνεση προς μια κατεύθυνση μετασχηματισμού μας.
Ο μετασχηματισμός μας πρέπει να συμβεί σε πολλά επίπεδα ταυτόχρονα. Πραγματοποιείται στον εαυτό μας, στον κοινωνικό μας περίγυρο, στον πολιτισμό αλλά και στους νόμους μας και στις υλικές υποδομές. Είναι σημαντικό να βλέπουμε αυτά τα διαφορετικά επίπεδα με την ίδια σημασία και στη συνέχεια να αναρωτιόμαστε-ανάλογα με τις δυνατότητες και δεξιότητες που έχει το καθέν@ μας-ποιες πόρτες μπορούν να ανοίξουν πιο εύκολα για να επιφέρουν μια κοινωνικο-οικολογική αλλαγή στην καθημερινότητά μας.
Είναι απαραίτητο για παράδειγμα να χτίσουμε ταυτόχρονα εκεί έξω δομές που μπορούν να δώσουν σε αυτόν τον νέο πολιτισμό χώρους διαμόρφωσής του που να έχουν μια προστατευτική μορφή. Μια γεωργία αλληλεγγύης, μια κοινή οικονομία, ένα αξιακό σύστημα για την ευζωία και την συναισθηματική υποστήριξη, ένα κατάστημα ή καφενείο δωρεάν μοιράσματος ή ένα εργαστήριο επισκευών. Προκειμένου να δημιουργήσουμε κάτι νέο, πάνω από όλα χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλον για να αψηφήσουμε τις πιέσεις του παλαιού συστήματος. Όταν οικοδομούμε δομές που θα είναι υποστηρικτικές για την επιτυχία κάποιων μερικών στοιχείων του γενικότερου κοινωνικού μετασχηματισμού και της αποκαπιταλιστικοποίησης, τότε μπορεί να ανθίσει μια νέα κουλτούρα και εμείς και οι σχέσεις μας θα αλλάξουν πιο εύκολα. Οι εσωτερικές και εξωτερικές αλλαγές είναι σαν δύο κουπιά που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να προχωρήσουμε. Χωρίς ένα από αυτά κάνουμε κύκλους και δεν κινούμαστε μπροστά.
Πιο συγκεκριμένο παράδειγμα: μπορούμε να εγκατασταθούμε μαζί με μια μικρή ομάδα ανθρώπων που έχουμε πιο στενή ιδεολογική συγγένεια σε ένα κοινό χώρο, π.χ. σε έναν παλιό παρατημένο κτίριο στα περίχωρα μιας μικρής πόλης με δημιουργικό τρόπο: να προσπαθήσουμε να οργανωθούμε μαζί σε πολλούς τομείς, από το να επιδιορθώσουμε το κτίριο και να το κάνουμε κατοικίσιμο, ως το να αγοράζουμε πολλά χρήσιμα για τη διαβίωση αντικείμενα ή είδη διατροφής μαζί, να ράβουμε τα ρούχα μαζί και να τα μοιραζόμαστε όπως και τα περισσότερα βιβλία μεταξύ μας. Επιπλέον, να ζούμε λειτουργικά, πράγμα που σημαίνει ότι μπορεί κανείς να μη χρειάζεται να έχει το δικό του δωμάτιο, αλλά τα δωμάτια να έχουν διαφορετικές λειτουργίες (γραφείο, υπνοδωμάτιο, καθιστικό, γυμναστήριο ή ησυχαστήριο και προφανώς κοινή κουζίνα). Και έχουμε επίσης μια κοινή οικονομία, που σημαίνει ότι ρίχνουμε όλοι όλα τα χρήματα που εξασφαλίζει ο καθένας χωριστά κάθε μήνα σε ένα κοινό ταμείο και όλοι παίρνουν αυτό που χρειάζονται, όταν το χρειάζονται. Μπορούμε να αφιερωθούμε σε ένα θέμα –π.χ. κάθε μήνα-και να μάθουμε πολλά για αυτό μαζί, να προσκαλέσουμε ομιλητές και ειδικούς που θα μας βοηθήσουν πάρα πέρα για την εφαρμογή πρακτικών εγχειρημάτων. Να έχουμε επιπλέον κοινό όραμα να συνεισφέρουμε σε μια αλλαγή στην περιοχή που εγκατασταθήκαμε, προς μια πιο δίκαιη κοινωνία που περιλαμβάνει όλους τους τομείς, δηλαδή αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο συνεργαζόμαστε, γιορτάζουμε, συναντιόμαστε, ερχόμαστε σε επαφή με τη φύση ή εκπαιδεύουμε τον εαυτό μας. Επίσης, στο πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την αυξανόμενη μοναξιά, την απομόνωση, την περιθωριοποίηση ή την απώλεια αγαπημένων μας προσώπων. Στο πως αντιμετωπίζουμε τις επιπτώσεις της επερχόμενης κλιματικής αλλαγής(κατολισθήσεις, πλημμύρες, ερημοποίηση, ξηρασία κλπ.) έως ότου καταφέρουμε να την σταματήσουν οι κοινωνίες μας. Να μην θέλουμε απλώς να βρούμε μια κοινότητα για να ανήκουμε, αλλά να υφαίνουμε ένα περιφερειακό κοινοτικό δίκτυο. Να ονειρευόμαστε συλλογικά αγροκτήματα, πολιτιστικά καφέ, βραδιές εξιστόρησης, κοινοτικούς κήπους, ανοιχτά εργαστήρια και ένα απίστευτο αριθμό κοινοτικών εγχειρημάτων. Όταν οι άνθρωποι συναντιούνται (ακόμα και κάτω από την εξωτερική πίεση του συστήματος) και οργανώνονται, συνήθως επικρατεί η λογική της ανταλλαγής και του μοιράσματος, από μόνη της. Επικρατεί η λογική της κοινής χρήσης και όχι της ατομικής κτήσης, όπου ο καθένας μπορεί ελεύθερα να συνεισφέρει με ό, τι είναι απαραίτητο και να θέλει και να μπορεί να πάρει ό, τι χρειάζονται. Αυτό είναι πραγματικά πολύ απλό σε μικρή κλίμακα, αλλά η Elinor Ostrom πήρε το βραβείο Νόμπελ επειδή έδειξε ότι δεν λειτουργεί μόνο σε μικρή κλίμακα όταν μαγειρεύεις σούπα μαζί με φίλους, αλλά σε όλο τον κόσμο: οι άνθρωποι παράγουν, διαχειρίζονται, συντηρούν και μοιράζονται όμορφα και χρήσιμα πράγματα, οικοδομώντας εγχειρήματα, που είναι σαν μικρά πραγματικά εργαστήρια στα οποία μπορούμε να ερευνήσουμε πώς θα μπορούσε να είναι ένας μετακαπιταλιστικός κόσμος. Και μερικές φορές μέσα από επιτυχημένα τέτοια εγχειρήματα νιώθει πραγματικά κανείς τη μυρωδιά της ουτοπίας. Και αυτό τον τροφοδοτεί τόσο πολύ όσο και η φαντασία του, ώστε να θέλει να συνεχίσει να αγωνίζεται για μια μεταμόρφωση σε κοινωνικό επίπεδο, γιατί χωρίς αυτήν δεν θα μπορέσει να αυξήσει τέτοιες στιγμές ψυχικής ανάτασης για το μελλούμενο.
Αυτοαποκαπιταλιστικοποίηση του εαυτού σημαίνει, επίσης, να πάψουμε να είμαστε υποταγμένοι πιστοί θρησκειών του μετά θάνατον παραδείσου ή της ιδεολογίας της ανταγωνιστικότητας και του ακόρεστου καπιταλιστικού καταναλωτισμού που μας εγκλωβίζει σε έναν αγοραίο, εμπορευματικό, αντικοινωνικό και τελικά αυτοκαταστροφικό ατομισμό. Πρόκειται για τη διεκδίκηση ενός εαυτού εντός του αυτοκαθοριζόμενου συλλογικού «Εμείς» και την κατάκτηση της αυθεντικής ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της ομορφιάς του μέτρου και της επάρκειας. Αν βάλουμε ως μέτρο την ομορφιάς της ζωής, την ελεύθερη από καταναγκασμούς κοινωνική συμβίωση, τότε η συνεργασία θα γίνει το μέτρο της συνδημιουργίας και της συνύπαρξης με ισορροπία με τα οικοσυστήματα, τη φύση και τις άλλες μορφές ζωής. Η συστηματική και στοχευμένη συμμετοχή στα Κοινά -που θα υπάρχει γύρω μας και φυσικά μας αφορά- θα μας βοηθήσει να περάσουμε πιο γρήγορα στη διαδικασία της προσωπικής και ομαδικής αποκαπιταλιστικοποίησης και να αφήσουμε πίσω τη βρωμιά της εικονικής καπιταλιστικής πραγματικότητας επιδιώκοντας την ομορφιά της ζωής που περιμένει να την κάνουμε ακόμα καλύτερη.

2. Αποανάπτυξη-Αποκαπιταλιστικοποίηση της οικονομίας με στόχο την κοινωνική ισότητα
Αποανάπτυξη-αποκαπιταλιστικοποίηση της οικονομίας δεν θα σήμαινε να καταστρέψουμε τα εργοστάσια-εκτός ίσως της πολεμικής, χημικής βιομηχανίας που παράγουν μέσα καταστροφής της ανθρώπινης και άλλων μορφών ζωής- αλλά να τα απαλλάξουμε από τους εξουσιαστικούς σφετεριστές τους. Θα σήμαινε απόσπαση του παραγωγικού εξοπλισμού από τον έλεγχο των επιχειρηματιών και των επενδυτών και το πέρασμά του, με την κοινωνική αυτοδιαχείριση από τους εργαζόμενους, στον απόλυτο έλεγχο της κοινωνίας. Σε αυτή την περίπτωση είναι η κοινωνία της μετάβασης προς την αποανάπτυξη που, αποκαπιταλιστικοποιώντας την οικονομία της, θα επιλέξει τις προτεραιότητες, τη φύση, τη δομή και τη μορφή  που θα παίρνει κάθε φορά η Συνεργατική Οικονομία των Αναγκών της(Σ.Ο.Α.), ώστε να βελτιστοποιείται η λειτουργία της και να μεγιστοποιείται η δίκαιη ικανοποίηση των αναγκών των πολιτών της.
Επιλέγοντας την Σ.Ο.Α., θα σταματούσε η χαώδης, σπάταλη, καταστροφική και απάνθρωπη για τους εργαζόμενους καπιταλιστική οικονομία και θα επιτυγχάνονταν η ανάκτηση των παλιών– και η δημιουργία νέων – Κοινών (commons), για πρόσβαση σε αγαθά και υπηρεσίες που βασίζονται στην κοινή χρήση. Εγχειρήματα συστέγασης- ξεπερνώντας την ανάγκη για ιδιωτική κατοικία- από χρήστες που μοιράζονται κοινούς χώρους και επενδύουν τη δική τους εργασία στην κατασκευή και συντήρηση της συλλογικής στέγασής τους σε αυτόνομα ενεργεικά κτίρια, θα αποκαπιταλιστικοπούν την κατοικία και θα αφαιρούν το έδαφος κάτω από τα πόδια των ιδιοκτητών. Η ατομική ιδιοκτησία γενικώς θα υποχωρούσε έναντι της συλλογικής-κοινοτικής-δημοτικής ιδιοκτησίας, χωρίς να υπάρχει ανάγκη «κρατικοποίησης». Άλλα παραδείγματα νέων μορφών ιδιοκτησίας θα είναι οι ψηφιακές κοινότητες «ομότιμης» παραγωγής των ψηφιακών Κοινών που απορρίπτουν την ιδιωτική πνευματική ιδιοκτησία, δημιουργώντας και μοιράζοντας («ομότιμη παραγωγή»- «peer production», «copy-left») νέα ανοικτά ψηφιακά προϊόντα ανοικτού κώδικα.
Συνεταιρισμοί εργαζομένων και χρηστών αμφισβητούν την εταιρική μορφή των σχέσεων ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής και είναι μακριά από πρόσοδο και κέρδη. Στον τομέα της παραγωγής τροφίμων π.χ., και σε αντίθεση με τις γεωργικές επιχειρήσεις, αγρο-οικολογικές ομάδες αγροτών και νέων που «επιστρέφουν στη γη», παράγουν για τη διαβίωσή τους και για εναλλακτικά δίκτυα τροφίμων που συνδέονται άμεσα με συνεταιρισμούς καταναλωτών χωρίς μεσάζοντες. Στους αστικούς κήπους που έχουν πρόσβαση και διαχειρίζονται από κοινού, οι κάτοικοι των πόλεων παράγουν τα δικά τους τρόφιμα και διατηρούν τους δικούς τους χώρους αναψυχής, διαθέτοντας μη αμειβόμενη εργασία για τη διαβίωση και αναψυχή τους.
Αποανάπτυξη και κοινωνικοποίηση-τοπικοποίηση της εκπαίδευσης μέσα από τα σχολεία της μετάβασης και τα διάφορα νέα εκπαιδευτικά ιδρύματα ή ιδρύματα φροντίδας, όπου οι γονείς με τις εκπαιδευτικές κοινότητες συμμετέχουν άμεσα στην εκπαίδευση των παιδιών τους.
Η κατανομή της εργασίας, η οποία επιτυγχάνεται μέσω αναδιανομής της εργασίας μεταξύ των εργαζομένων και των ανέργων με μείωση του χρόνου εργασίας στον τομέα της αμειβόμενης, μπορεί επίσης να μειώσει την ανεργία που υπήρχε στα πλαίσια του καπιταλισμού και να αναδιανείμει τον πλούτο εάν εφαρμοστεί με ισοτιμία εισοδημάτων.
Γενικά η αποανάπτυξη-αποκαπιταλιστικοποίηση της οικονομίας θα επιτυγχάνεται περισσότερο, όσο περνάμε περισσότερο σε διαδικασίες όπως οι παρακάτω:

1. Από την παραγωγή για ανταλλαγή-εμπόριο, στην παραγωγή για χρήση (των συμμετεχόντων ή των τελικών χρηστών)·
    2) Με μερική υποκατάσταση της μισθωτής εργασίας από εθελοντική δραστηριότητα των μελών, που σημαίνει αποεμπορευματοποίηση και αποειδίκευση της εργασίας·
   3) Με μια αντι-ωφελιμιστική λογική, όπου η κυκλοφορία των αγαθών γίνεται-τουλάχιστον εν μέρει- με ανταλλαγή «αμοιβαίων δώρων» αντί της αναζήτησης κέρδους·
   4) Με μια εγγενή αξία που αποδίδεται στην κοινοτικοποίηση («commoning») και στις σχέσεις μεταξύ των κοινοτήτων(«σχεσιακά αγαθά»)·
    5)Με την έλλειψη ενσωματωμένης δυναμικής για τη συσσώρευση και επέκταση.

Από την άποψη της βιωσιμότητας, αυτό που είναι ενδιαφέρον θα είναι η σχετικά χαμηλή εκπομπή διοξειδίου του άνθρακα στις δραστηριότητες, την ενέργεια και τα υλικά που χρησιμοποιούνται από τέτοιες εναλλακτικές λύσεις, σε σύγκριση με τα υπάρχοντα σήμερα συμβατικά κρατικά ή αγοραία συστήματα που προσφέρουν τις ίδιες υπηρεσίες.
Κοινοτικά νομίσματα, τράπεζες χρόνου και ανταλλαγές χωρίς χρήμα θα έχουν τη δυνατότητα να επανατοπικοποιήσουν την οικονομική δραστηριότητα, να ελέγχουν την κλίμακά της και να την απομακρύνουν από την επεκτατική δυναμική του σημερινού νομισματικού συστήματος. Τα γενικά νομίσματα –της κοινοπολιτείας σε επίπεδο επικράτειας- θα συνεχίσουν να είναι σημαντικά λόγω της ανάγκης για δια-υπερ-τοπικές ανταλλαγές.

3. Άμεση Δημοκρατία με ομοσπονδιοποίηση κοινοτήτων και δήμων
Καταρχήν αποανάπτυξη-αποκαπιταλιστικοποίηση γενικότερα της κοινωνίας δεν θα σήμαινε να κάψουμε τις πόλεις και τους οικισμούς μας, αλλά να τους απαλλάξουμε από τις μαφίες που τους λυμαίνονται και να τους μετατρέψουμε σε αυτοδιοικούμενους θεσμούς άμεσης δημοκρατίας. Και ούτε φυσικά θα σήμαινε- στο όνομα της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης- να καταργήσουμε τις σημερινές επικράτειες, αλλά να τις καταστήσουμε- στο όνομα της οικουμενικότητας - αυτόνομα συστατικά στοιχεία της κοινής μας πατρίδας, του μοναδικού στο κοντινό μας διάστημα όμορφου πλανήτη Γη και της ενιαίας, οικουμενικής ανθρώπινης κοινότητας, στα πλαίσιά του.
Αποανάπτυξη -αποκαπιταλιστικοποίηση της κοινωνίας θα σήμαινε πρώτα από όλα, κατάργηση όλων των θεσμών και δομών που επιτρέπουν σε μια πολύ μικρή μειοψηφία να κρατάει όμηρο την πλειοψηφία των «από κάτω» της σημερινής καπιταλιστικής κοινωνίας. Θα σήμαινε επίσης απόλυτη κοινωνικοποίηση όλων των μορφών, των πηγών, των μέσων και των δικτύων παραγωγής και διανομής του πλούτου.
Θα σήμαινε παράλληλα ότι θεσπίζουμε και ολοκληρώνουμε σταδιακά σε πολιτικό επίπεδο τους θεσμούς της Άμεσης Δημοκρατίας με συνελεύσεις πολιτών στις τοπικές κοινότητες και δήμους,και σε περιφερειακό επίπεδο με ένα ομοσπονδιακό σύστημα συνελεύσεων και συμβουλίων. Θα σήμαινε ακόμα ένα Νέο Κοινωνικό Συμβόλαιο, που θα διατυπώνεται η θέσμιση μιας Κοινοπολιτείας με την οργάνωση της Κοινότητας των Κοινοτήτων, που θα έχει τα προτάγματα της αυτονομίας, της αποανάπτυξης, του κοινοτισμού και της άμεσης δημοκρατίας, στο επίπεδο της επικράτειας.
Η βίαιη επιβολή της παγκοσμιοποίησης σήμερα έχει σχεδόν μηδενίσει τα περιθώρια για εθνικό αυτοπροσδιορισμό των Λαών και για κοινωνική αυτονομία-αυτοδιεύθυνση σε μια μόνο χώρα. Αυτή η πραγματικότητα, απαιτεί και επιβάλλει τον συντονισμό της δράσης των δυνάμεων των «από κάτω» σε διεθνή κλίμακα Τα επόμενα χρόνια της «μετα-Κόβιτ» εποχής, μπορεί να αποδειχθεί ότι θα είναι η αρχή της μεγάλης καμπής στην ιστορία της ανθρωπότητας
 


[1] «Όταν συνειδητοποίησα ότι δε μπορώ να αλλάξω το σύστημα, άρχισα να αγωνίζομαι να μη με αλλάξει αυτό. Να μη μοιάσω του θηρίου»

[2] Πολύπλευρα αναπτυγμένων προσώπων και όχι μονοδιάστατων ατόμων του homooeconomicus.

Τα οικολογικά-αποαναπτυξιακά (οικ-αποαν-) οικονομικά, βασικά έχουν να κάνουν με την έρευνα και την εμβάθυνση στην οικονομία της φύσης. Εξετάζουν τον σημαντικό ρόλο της φύσης ως σύστημα υποστήριξης της ζωής. Προσπαθούν να κατανοήσουν τον ρόλο των οικολογικών και οικονομικών συστημάτων και των αλληλεπιδράσεών τους στις ροές ενέργειας και ύλης, σε αυτόν τον πλανήτη.
Υπάρχουν όμως ακόμα αντιπαραθέσεις σχετικά με το πεδίο και τη φύση των ερευνών και εφαρμογών των οικ-αποαν- οικονομικών. Ενώ ορισμένοι θεωρούν το πεδίο «διεπιστημονικό» που αντλεί ελεύθερα από καθιερωμένους κλάδους, συμπεριλαμβανομένων των νεοκλασικών οικονομικών, άλλοι υποστηρίζουν ότι θα πρέπει να εξαιρεθούν ιδίως οι γενικές τεχνικές για τη χρηματική αποτίμηση του περιβάλλοντος. Αυτή η αντιπαράθεση έχει να κάνει και με το ζήτημα της ανάλυσης του ρόλου του χρήματος –σαν μέσου ανταλλαγής ή μέσου πλουτισμού-και φαινομένων όπως είναι τα τοπικά νομίσματα, οι τράπεζες χρόνου ή οι 100% αποθεματικές τράπεζες (C-PeRB), σαν εναλλακτικές πρακτικές που εμφανίσθηκαν ιδίως μετά την πρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση.
Οι τράπεζες C-PeRB δεν έχουν ακόμη υποβληθεί σε περιβαλλοντικά ενημερωμένη κριτική ανάλυση. Αντ 'αυτού, οι κριτικές εργασίες περιορίστηκαν στα συμβατικά οικονομικά και δεν αντιμετωπίζουν πλήρως την υπόθεση για μια μεταρρύθμισή τους στην προοπτική της οικ-αποαν-οικονομίας.
Από την άλλη, παρά το συχνά εμφανές οικολογικό προφίλ τους, τα δίκτυα των τοπικών νομισμάτων σπάνια έγιναν αντικείμενο έρευνας από οικ-αποαν- οικονομολόγους.  Ούτε υπήρξαν αντικείμενο δημοσιευμάτων σε περιοδικά οικ-αποαν- οικονομίας. Έχουν ερευνηθεί κυρίως από κοινωνιολόγους, ανθρωπολόγους και γεωγράφους. Πρόκειται για κλάδους με τους οποίους τα οικ-αποαν- οικονομικά δεν έχουν εμπλακεί και πολύ. Στο βαθμό που αυτά φιλοδοξούν να αποτελέσουν μέρος της εναλλακτικής λύσης στα νεοκλασικά οικονομικά, πρέπει να το κάνουν σε μεγαλύτερο βαθμό. Ουσιαστικά καμία υπάρχουσα έρευνα σε τοπικό νόμισμα δεν έχει εμπλακεί στον «κοινωνικό μεταβολισμό»[1] με μια προσέγγιση μέτρησης υλικών και ενεργειακών ροών, πράγμα που αποτελεί μια σημαντική περιοχή έρευνας των οικ-αποαν- οικονομικών. Αυτό θα παρείχε έναν πρόσθετο τρόπο σύλληψης και αξιολόγησης του «μεταβολισμού» των τοπικών νομισμάτων. Ένα παράδειγμα θα ήταν να διερευνηθεί ο βαθμός στον οποίο τα τοπικά νομίσματα διευκολύνουν τον εναλλακτικό τρόπο διαβίωσης, ο οποίος έχει αξιολογηθεί κυρίως βάσει υποκειμενικών υπολογισμών ή συγκρίνοντας το «μέγεθος» της τοπικής νομισματικής σφαίρας με την επίσημη σφαίρα απασχόλησης από άποψη νομισματικής αξίας ή ωρών δραστηριότητας. Σε μια οικ-αποαν- οικονομία, η αξιολόγηση του σχετικού μεγέθους όσον αφορά τις ροές ενέργειας και υλικών θα συμπληρώσει την εικόνα της πραγματικής ανεξαρτησίας από το καπιταλιστικό σύστημα.

Υπάρχει η ανάγκη για μια βιοφυσική προσέγγιση στην έρευνα για το χρήμα και τον ρόλο των τοπικών νομισμάτων στις ανταλλαγές των τοπικών οικονομιών και γενικότερα, στις μετα-καπιταλιστικές «αποαναπτυξιακές οικονομίες». Αυτό που θα χρειασθεί σίγουρα είναι να ξεπερασθεί η σημερινή οικονομική πραγματικότητα της «εμπορευματοποίησης», όπου τα αγαθά και οι υπηρεσίες παράγονται όλο και περισσότερο από καπιταλιστικές εταιρείες με σκοπό το κέρδος που υλοποιείται στις αγορές και όχι από το κράτος, τον δήμο ή την κοινότητα.
Αντίθετα με τα δόγματα της εμπορευματοποίησης που οδηγούν στην εξαφάνιση της μη αμοιβόμενης εργασίας που αφορά στη διαβίωση, οι πληθυσμοί των «αναπτυγμένων» οικονομιών ξοδεύουν σήμερα το ίδιο χρονικό διάστημα για εργασία χωρίς αμοιβή με εκείνο της επίσημα αμοιβόμενης εργασίας. Επιπλέον, κατά τα τελευταία σαράντα χρόνια, υπάρχει η τάση: ο χρόνος που αφιερώνεται στις λειτουργίες διαβίωσης, θα αυξάνεται σε σχέση με το χρόνο που αφιερώνεται στην επίσημη απασχόληση.
Η άποψη ενός ηγεμονικού, συνολικού, ολοκληρωτικού και νικηφόρου καπιταλισμού αποκαλύφθηκε ως ψευδαίσθηση, με την εξέλιξη των σημερινών δομικών κρίσεων. Το αποτέλεσμα είναι ότι τα εναλλακτικά μελλοντικά κοινωνικά συμβόλαια δεν φαίνονται πλέον τόσο αδικαιολόγητα, όσο στο παρελθόν, όταν η εμπορευματοποίηση θεωρήθηκε ως ένα φυσικό και αναπόφευκτο φαινόμενο. Το μέλλον θα γίνει ξαφνικά πολύ πιο ανοιχτό και γεμάτο ατελείωτες νέες δυνατότητες. Οι οικ-αποαν- οικονομολόγοι, πιστεύουν ότι ο σημερινός κυρίαρχος ανθρωπολογικός τύπος είναι πολύ δύσκολο να αποδεχτεί την ανάλυση ότι ο «ορυκτός ενεργειακός πολιτισμός» βρίσκεται στο τελευταίο του στάδιο. Πολύ δύσκολα επίσης φαίνεται να αποδεχθεί τη θεωρία ότι παγκόσμια κυριαρχία του καπιταλισμού- ή η έλλειψή της - στηρίζεται στον βαθμό στον οποίο η ανθρώπινη κατανάλωση ενέργειας και υλικών διαμεσολαβείται από τις καπιταλιστικές (δηλαδή τις κερδοσκοπικές ή τις «αναπτυσσόμενες» ή τις περισσότερο ή λιγότερο ανταγωνιστικές) αγορές.
Οι προηγμένες οικονομίες που μελετήθηκαν από τους «αποαναπτυξιακούς», οφείλουν μεγάλο μέρος της βασικής τους κοινωνικής οργάνωσης στην παρουσία μιας συνεχούς παροχής φθηνής ορυκτής ενέργειας και φθηνών υλικών, με μεσολάβηση σε μεγάλο βαθμό από καπιταλιστικές εταιρείες (αν και μπορούμε να παραδεχθούμε ότι συμμετέχουν σε αυτή τη διαμεσολάβηση, τουλάχιστον εν μέρει, επίσης κρατικές επιχειρήσεις). Ο Εταιρικός έλεγχος των ίδιων των επιθυμιών και των επιδιώξεων των ανθρώπινων κοινωνιών είναι μια τεράστια πηγή κοινωνικής δύναμης. Μιλώντας μεταφορικά, οι ώρες που κάθε μέρα οι άνθρωποι μπορούν να παραμείνουν «αποσυνδεδεμένοι» από αυτό το σύστημα, είναι λιγότερες σχετικά με τις ώρες «σύνδεσης». Τις ώρες που κάθε μέρα απαιτούν και επιβάλουν οι κοινωνικοπολιτικές σχέσεις ισχύος- με τη δύναμη της επιτακτικής ανάγκης για ικανοποίηση των ενδοσωματικών και εξωσωματικών μας ατομικών αναγκών σε ενέργεια και υλικά. Και ο βαθμός της ατομικής εξάρτησης από την καπιταλιστική οικονομία δεν μπορεί να μετριέται γραμμικά σε μία μόνο κλίμακα.
Ο χρόνος, ως η τέταρτη διάσταση του φυσικού συνεχούς χωροχρόνου έχει και φυσική υπόσταση. Έτσι και η ανάλυσή του - με αυτή την ευρεία έννοια-είναι και φυσική. Για όλη την ποικιλομορφία της πολιτισμικά προσαρμοσμένης έννοιας του χρόνου, η σταθερή βάση είναι η φυσική πραγματικότητα. Αυτή η παρατήρηση, ωστόσο, δεν έχει σχεδόν καθόλου άμεση σημασία στους κοινωνικούς επιστήμονες που ερευνούν παραπέρα κοινωνικο-οικολογικές μεταβάσεις από τον σημερινό καπιταλισμό.
Το χρήμα, από την άλλη πλευρά, είναι ένα φαινόμενο για το οποίο η κατανόηση των δεσμών μεταξύ της κοινωνικής και της φυσικής πραγματικότητας πρέπει να είναι κεντρικό ζήτημα στην αντίστοιχη θεωρία. Αυτό μπορεί να είναι ένας ισχυρισμός, επειδή το χρήμα - από την ουσία του - δεν έχει καμία σταθερή βάση στη φυσική πραγματικότητα. Αντ 'αυτού βασίζεται κυρίως σε ένα σύνολο κοινωνικών θεσμών. Μερικοί οικ-αποαν- οικονομολόγοι έχουν συνεισφέρει στη συζήτηση για την κατανόηση του εναλλακτικού χρήματος που δημιουργείται από εναλλακτικούς κοινωνικούς θεσμούς σήμερα. Τόσο για τα πλεονεκτήματα, όσο επίσης και για ορισμένες αδυναμίες αυτών των πρωτοπόρων προσπαθειών.
Οι σχέσεις χρέους και ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής-αύξησης της εντροπίας
Δεν μπορούμε, σαν κοινωνία, να κάνουμε μόνιμη και φυσική μια ανθρώπινη σύμβαση, όπως είναι το χρέος και η απαίτηση τόκου(μέσω του οποίου αυξάνεται συνεχώς όχι μόνο το χρέος κάποιων-των δανειζόμενων- αλλά και ο πλούτος των πιστωτών τους), με τέτοιο παράλογο τρόπο που να αυξάνεται ο συνολικός κοινωνικός πλούτος. Γιατί αυτή η σύμβαση είναι ενάντια στον φυσικό νόμο της φθοράς και υποβάθμισης των υλικών και ενέργειας μέσω της χρήσης τους. Ενάντια στον λεγόμενο 2ο νόμο της θερμοδυναμικής στη φυσική[2]- πράγμα που οδηγεί στην ουσία στη μείωση του πραγματικού πλούτου μιας κοινωνίας. Η σημασία αυτού του φυσικού νόμου για τις κοινωνίες εκδηλώνεται στην έκφραση για το κλειστό φυσικό σύστημα της Γης: «Δεν υπάρχει στη φύση, δωρεάν γεύμα»!  Μόνο αν θεωρήσουμε τον πλανήτη ως ανοικτό προς το ηλιακό μας σύστημα, τότε αυτό που είναι δωρεάν είναι η ηλιακή ενέργεια και οι μετατροπές της σε αιολική, χημική κ.λπ.
Είναι μια συλλογική ψευδαίσθηση ότι η κοινωνία, ως σύνολο, θα μπορούσε να ζήσει καλύτερα δείχνοντας ενδιαφέρον για μια ιδέα που έγινε δημοφιλής κυρίως μετά τους παγκόσμιους πολέμους. Πριν από αυτούς η επιθυμία των ανθρώπων να κατέχουν πλούτο ήταν περιορισμένη, γιατί όλοι ήξεραν ότι ο υλικός πλούτος - που υπόκειται στις δυνάμεις της εντροπίας - εξαφανίζεται με το πέρασμα του χρόνου.
Επομένως: Μέσα από το χρήμα και τους τόκους, αυτό που θέλουν οι άνθρωποι να πετύχουν δεν είναι ουσιαστικός πλούτος και ευζωία, αλλά χρέη που δεν σαπίζουν, που δεν είναι ακριβά και μπορούν να συνεχίζουν να ενδιαφέρονται οι ίδιοι, αιώνια. Έτσι, ο ατομικός πλούτος όλο και περισσότερο τείνει να έχει τον χαρακτήρα των νομικών μέσων: συμβάσεων-συμβολαίων και συμφωνιών. Τέτοια μέσα είναι το χρήμα, το ιδιωτικό-εθνικό χρέος, τα δάνεια και επενδύσεις στη βιομηχανία. Καθορίζουν όμως την κατανομή των εθνικών και των μεταξύ των ατόμων εσόδων. Για εννοιολογική σαφήνεια, είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι αυτό που επικρίνεται πρωτίστως εδώ είναι η τοκοφόρα σχέση χρέους για τη δημιουργία λογιστικού πλούτου, όχι το χρήμα ως μέσο ανταλλαγής. Κριτικάρεται, από οικολογική φυσικο-επιστημονική σκοπιά, η δημιουργία νέου χρήματος-μέσω διανθρώπινης και κοινωνικά αποδεκτής σύμβασης-από το ίδιο το χρήμα και όχι από την ανθρώπινη δραστηριότητα που διαμορφώνει ευνοϊκά για τον άνθρωπο το περιβάλλον γύρω του.
Η σχέση χρέους ορίζεται από τον ποσοτικό προσδιορισμό της υποχρέωσης του οφειλέτη να πληρώσει στον «λογαριασμό» του πιστωτή μέσω μιας λογιστικής μονάδας ή χρημάτων. Μόλις ποσοτικοποιηθεί ένα χρέος, μπορεί να υπόκειται - ανάλογα με την κοινωνική πρακτική - σε απλούς μαθηματικούς υπολογισμούς προκαλώντας το ενδιαφέρον των «επενδυτών». Η αντίφαση μεταξύ των μαθηματικών του χρέους και των νόμων που διέπουν την φυσική ανάπτυξη, είναι ένα παλιό φαινόμενο, από τότε που εμφανίσθηκε το πρώτο νόμισμα και η ανάγκη της συλλογικής και ατομικής διαχείρισης του χρέους. Πολλές φορές μάλιστα αντιμετωπίσθηκε από τις κοινωνικοπολιτικές εξουσίες στα πλαίσια των ιστορικών κοινωνιών με τη μέθοδο της διαγραφής των χρεών, της «σεισάχθειας»! Η σεισάχθεια στην ουσία επαναφέρει την διασαλευθείσα ισορροπία μεταξύ του λογιστικού πλούτου και του πραγματικού υπάρχοντος πλούτου στις κοινωνικές συνθήκες.
Μια σημαντική διαφορά μεταξύ των χρεών στις ιστορικές κοινωνίες και στις σύγχρονες οικονομίες πρέπει να τονισθεί. Στις πρώτες, η δημιουργία των εντολών χρέους περιοριζόταν σε μεγάλο βαθμό από τη διαθεσιμότητα φυσικών αγαθών-πόρων (και προσωπικών υπηρεσιών). Τα χρέη σε αυτές δημιουργήθηκαν π.χ. από δανεισμούς φυσικών χρηματικών αντικειμένων, ή μέσω καταναλωτικών δανείων και υπεραναλήψεων των καταναλωτών. Αντίθετα, στις σύγχρονες οικονομίες, δεν υπάρχει κανένα φυσικό όριο στις πιστωτικές εντολές που μπορούν να δημιουργηθούν από τις τράπεζες, καθώς τις εκδίδουν «από το τίποτα» και προκαταβάλουν κεφάλαια σε δανειολήπτες.
Η ιστορική αποϋλοποίηση των νομισματικών μέσων ανταλλαγής– από μέταλλα, πρώτα σε χαρτονομίσματα που περιορίζονταν από μεταλλικά αποθέματα, ύστερα σε μη καλυπτόμενα χάρτινα μπλοκ επιταγών και αργότερα με μαγνητικά ίχνη σε δίσκους υπολογιστών που μεταδίδονται μέσω πλαστικών καρτών – ήταν βασικός παράγοντας για τις διαδικασίες ηγεμόνευσης της χρηματικής οικονομίας και για την αύξηση των συνολικών επιπέδων χρέους, στα πλαίσια της παγκοσμιοποιημένης πια καπιταλιστικής οικονομίας. Μόλις δοθεί η εντολή και πραγματώνεται η σύμβαση, η σχέση χρέους παίρνει μια μαθηματική ζωή από μόνη της, χρειάζεται μόνο «μεταφυσικά χρήματα» ή «βιβλία καταγραφής» για να αυξηθεί το χρήμα από μόνο του! Στον τομέα της μελλούμενης νομισματικής και χρηματοπιστωτικής μεταρρύθμισης, μπορούμε συνεπώς να διακρίνουμε μεταξύ μέτρων που αναφέρονται άμεσα στη σχέση χρέους, και άλλων που το πράττουν έμμεσα περιορίζοντας τη δημιουργία κεφαλαιακών δανείων.
Μεταρρύθμιση στην χρηματική οικονομία
Η κριτική κάποιων οικ- αποαν- οικονομολόγων, με βάση το νόμο της εντροπίας, ήταν αναμφισβήτητα η πιο σημαντική αναλυτική συμβολή στην οικ-αποαν- χρηματική οικονομία.
 Όσον αφορά στα μέτρα πολιτικής και στις προτάσεις μεταρρύθμισης, η κριτική τους αφορά κυρίως στον τρόπο με τον οποίο δημιουργούνται τα νομισματικά μέσα ανταλλαγής (παραβιάζοντας τον πρώτο νόμο της θερμοδυναμικής, δηλαδή της εξοικονόμησης ενέργειας) και προτείνουν αποθεματικές μόνο τράπεζες C-PERB. Ξεχωρίζουν τις 100% αποθεματικές τράπεζες -έναντι των ποσοστιαίου αποθεματικού τραπεζών – υποστηρίζοντας ότι C-PERB θα αντικαταστήσουν ένα επιστημονικό εθνικό νομισματικό σύστημα, «αφήνοντας τα πάντα όπως είναι», και ισχυριζόμενοι ότι η ανάρρωση της φύσης και των οικοσυστημάτων θα ήταν ταχεία και ολοκληρωμένη.
Προτείνουν επίσης μέτρα που αφορούν άμεσα τη σχέση χρέους, όπως τον «φόρο χρέους», του οποίου το επιτόκιο θα καθοριστεί ίσο με το μέσο επιτόκιο των σύνθετων τόκων και θα μπορούσε να «καταργήσει όλα τα χρέη με απόσβεση». Φαίνεται ότι η πρότασή τους δεν είναι η πρακτική περιοδικών ακυρώσεων ιδιωτικών χρεών(περιοδικής σεισάχθειας δηλαδή), γιατί υποστηρίζουν ότι οι C-PeRB θα φρόντιζαν, ως επί το πλείστον, για την εξάλειψη υπερβολικών ιδιωτικών χρεών, από μόνες τους.


[1] Ο όρος «κοινωνικός μεταβολισμός» χρησιμοποιείται μεταφορικά και αφορά στην κατανάλωση πόρων στα πλαίσια ενός συστήματος κοινωνικών σχέσεων.

[2] Σύμφωνα με το “2ο Θερμοδυναμικό αξίωμα”, η εντροπία, δηλαδή η αταξία ενός συστήματος τείνει, αν αφεθεί μόνο του, να αυξηθεί. Δηλαδή, δεν μπορεί αυθόρμητα, ένα σύστημα να μεταβεί σε κατάσταση μεγαλύτερης τάξης, αλλά τείνει σε κατάσταση μεγαλύτερης αταξίας. Σήμερα συνηθίζεται να χρησιμοποιούμε τον όρο εντροπία σε συνδυασμό με τον δεύτερο Θερμοδυναμικό Νόμο. Με την εντροπία να δηλώνει την μη διαθέσιμη ενέργεια ενός συστήματος, η έκφραση του Δεύτερου Νόμου που αναφέρει ότι «σε ένα Κλειστό Σύστημα η διαθέσιμη ενέργεια δεν μπορεί να αυξάνει» γίνεται ισοδύναμη με: «η εντροπία ενός κλειστού συστήματος δεν μπορεί ποτέ να μειώνεται». «Μόνο η ζωή παρατηρείται να προκύπτει ως οργάνωση από τη σχετική αταξία της ανόργανης ύλης, μειώνοντας την εντροπία» (https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%BD%CF%84%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%AF%CE%B1)
 .

Αν ορίσουμε την κοινωνία των πολιτών ως ανοιχτή αρένα, όπου συμμετέχουν διαφόρων κατευθύνσεων πολιτικώς δρώντες, τότε είναι αναγκαίο να διερευνήσουμε πολλούς διαφορετικούς παράγοντες εμπλοκής τους (ή αποδέσμευσης) με άλλες δυνάμεις και πηγές εξουσίας στην κοινωνία, τόσο στο κράτος όσο και στην αγορά. Από αυτή την άποψη, είμαστε υποχρεωμένοι να εξετάσουν μια ποικιλία φορέων και στρατηγικών που δρουν και αναπτύσσονται στο όνομα της αποανάπτυξης, καθώς και τους δρώντες και τις πρακτικές εκείνων των οποίων τα ιδανικά, χωρίς ρητή αναφορά στην αποανάπτυξη, ευθυγραμμίζονται με το πλαίσιό της.
Έχοντας κατά νου την ποικιλομορφία του ακτιβισμού στην αρένα της κοινωνίας των πολιτών, εντοπίζουμε ένα συνεχές στους ακτιβιστές για την αποανάπτυξη:
-Από τη μία πλευρά, βρίσκουμε ομάδες που συνεργάζονται με δημόσιες αρχές για οριακές μεταρρυθμίσεις (π.χ. πολιτικά κόμματα), εκείνες που συνεργάζονται με καθιερωμένες πολιτικές οργανώσεις της κοινωνίας (π.χ. μη κυβερνητικές οργανώσεις –ΜΚΟ-, κοινωνικές επιχειρήσεις, κ.λπ.) ή εκείνοι που ενεργούν ως ομάδες πίεσης σε βασικούς δημοκρατικούς θεσμούς (π.χ. εργατικά συνδικάτα).
-Από την άλλη πλευρά, τοποθετούμε εκείνους που αγωνίζονται σε (νέα) κοινωνικά κινήματα για πιο ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις, εκείνοι που μπορούν να αναγνωριστούν ως ακτιβιστές που δημιουργούν εναλλακτικές λύσεις ή οργανώνουν πολιτικές ανυπακοής και, στο άκρον, ακτιβιστές που θεωρούνται ανατρεπτικοί από τις υπάρχουσες αρχές ή, γενικότερα, από το κυρίαρχο κοινωνικό και πολιτικό φαντασιακό.
Τα δίκτυα πολιτών που αντιτίθενται στην παγκοσμιοποιημένη αγορά έχουν πολλαπλασιαστεί τις τελευταίες δύο δεκαετίες (όπως. το παγκόσμιο κίνημα δικαιοσύνης, ή τα κινήματα Occupy / «αγανακτισμένων»). Οι υποστηρικτές της αποανάπτυξης υπήρξαν αναπόσπαστο μέρος αυτών των δικτύων, τα οποία αποτελούνται από ένα ετερογενές σύνολο δρώντων, συμπεριλαμβανομένων ακτιβιστών βάσης που αντιτίθενται στην εμπορευματική κοινωνία, ακτιβιστών που αναπτύσσουν εναλλακτικές λύσεις, ακαδημαϊκών ερευνητών και πολιτικών. Κοινωνικά δίκτυα που ρητά εντάσσονται στην αποανάπτυξη έχουν επίσης εμφανιστεί σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο από το 2000 στη Γαλλία, την Ιταλία και την Ισπανία. Υπάρχει επίσης ένα ανεπίσημο διεθνές ακαδημαϊκό δίκτυο που ενοποιείται γύρω από τα συνέδρια της αποανάπτυξης.
Το κίνημα εξαπλώνεται τώρα στο Βέλγιο, την Ελβετία, τη Φινλανδία, την Πολωνία, την Ελλάδα, τη Γερμανία, την Πορτογαλία, τη Νορβηγία, τη Δανία, την Τσεχική Δημοκρατία, το Μεξικό, τη Βραζιλία, το Πουέρτο Ρίκο και τον Καναδά. Περισσότερες από 50 ομάδες από όλο τον κόσμο διοργάνωσαν ταυτόχρονα «πικνίκ» για να υποστηρίξουν ότι η αποανάπτυξη είναι επίσης ένα παράδειγμα επιστημονικής καθοδήγησης του ακτιβισμού, όπου ένα ακτιβιστικό σύνθημα ενσωματώνεται αργά σε μια έννοια που αναλύεται και συζητείται στον ακαδημαϊκό χώρο. Παρομοίως, μπορούμε να αναφερθούμε σε «ακτιβιστική γνώση», «ερευνητική συνεργασία» μεταξύ ακαδημαϊκών και εμπλεκόμενων ακτιβιστών, «συνεργατική έρευνα» ή «έρευνα δράσης». Η ακτιβιστική γνώση αναφέρεται σε εμπειρίες βασισμένες στην εμπειρία που προέρχονται από ομάδες της κοινότητας, από την κοινωνία των πολιτών, τις γυναικείες ομάδες, τις συνδικαλιστικές οργανώσεις, τις οργανώσεις βάσης κ.λπ.
Η γνώση που αποκτήθηκε από την εμπειρία και τον ακτιβισμό βάσης έχει ήδη οδηγήσει στη δημιουργία νέων εννοιών, όπως τα οικολογικά και κλιματικά χρέη, η βιο-πειρατεία και η λαϊκή επιδημιολογία. Τα συνέδρια της αποανάπτυξης αποκλίνουν από τα τυποποιημένα μοντέλα οργάνωσης ακαδημαϊκών συνεδρίων και χρησιμοποιούν πρακτικές και τεχνικές άμεσης δημοκρατίας για να συζητήσουν και να αναπτύξουν προτάσεις πολιτικής και ερευνητικές προτεραιότητες σε διάφορους τομείς.
Οι περισσότερες ΜΚΟ, τα συνδικάτα και τα πολιτικά κόμματα δεν έχουν ακόμη συζητήσει την αποανάπτυξη. Ωστόσο, με την επιδείνωση της παγκόσμιας πολυδιάστατης κρίσης, το ζήτημα διεισδύει όλο και περισσότερο στις ευρύτερες κοινωνικοπολιτικές συζητήσεις. Η καθιέρωση διαλόγου με τα συνδικάτα παραμένει εκκρεμής. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι στη Γερμανία, μόλις αναδύεται μια ευρεία συζήτηση σχετικά με τα «όρια της ανάπτυξης» και τα μεγάλα συνδικάτα συμμετείχαν σε ένα συνέδριο με θέμα το «Post-Wachstum» (μετά την ανάπτυξη) που διοργανώθηκε στο Βερολίνο τον Μάιο του 2011, στο οποίο συμμετείχαν 2000 άτομα στις ζωντανές συζητήσεις για την αποανάπτυξη. Άλλα μικρά και ριζοσπαστικά συνδικάτα, όπως η ισπανική αναρχοσυνδικαλιστική οργάνωση Confederacionn General del Trabajo, έχουν επίσης αποδεχθεί την στρατηγική της αποανάπτυξης.
Παρόμοια διστακτικότητα έχει φανεί και από διεθνείς ΜΚΟ. Για παράδειγμα, οι ηγέτες της ATTAC (Ένωση για τη φορολογία των χρηματοοικονομικών συναλλαγών και τη βοήθεια στους πολίτες) τείνουν να είναι σκεπτικοί για την αποανάπτυξη, αν και ορισμένοι τοπικοί κλάδοι της έχουν αποδειχθεί λιγότερο δύστροποι στο θέμα. Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί για την Greenpeace και τους Friends of the Earth. Εξαίρεση αποτελεί το Ecologistas en Accio´n, το μεγαλύτερο ισπανικό δίκτυο περιβαλλοντικών οργανισμών, το οποίο αποφάσισε να υποστηρίξει επίσημα την αποανάπτυξη και ξεκίνησε μια εκστρατεία για τα «λιγότερα είναι περισσότερο», το 2007.
Τα πολιτικά κόμματα σε ολόκληρη την Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένων των πράσινων κομμάτων, έχουν αγνοήσει γενικά την αποανάπτυξη, με μόνη εξαίρεση το γαλλικό πράσινο κόμμα που μιλά για «επιλεκτική ανάπτυξη» και το μέλος του Yves Cochet, πρώην Γάλλος Υπουργός Περιβάλλοντος, ο οποίος υπερασπίζεται δημόσια την οικονομική αποανάπτυξη. Απομένει να δούμε τι θα συμβεί στην Ιταλία, όπου μέσα στο Κίνημα 5 αστέρων υπάρχουν αρκετές τοπικές ομάδες που έχουν δείξει ενδιαφέρον για την αποανάπτυξη. Έχουν γίνει επίσης ορισμένες προσπάθειες για τη δημιουργία νέων και ad hoc κομμάτων ή πολιτικών κινημάτων, με ένα αρχικό αλλά πρόωρο «κόμμα για την αποανάπτυξη» στη Γαλλία. Μερικά άλλα μικρά αριστερά κόμματα έχουν δείξει ενδιαφέρον και αναφέρουν την αποανάπτυξη στα πολιτικά τους προγράμματα, όπως τα Ισπανικά Izquierda Unida, Bildu στη Χώρα των Βάσκων ή Candidatura d'Unitat Popular και Iniciativa per Catalunya Verds στην Καταλονία. Στην Ιταλία, τα κόμματα της αποανάπτυξης όπως το Costituente ecologista, το Uniti, το ma diversi ή το Partito per la Decrescita δεν δημιούργησαν μεγάλο ενδιαφέρον, ενώ το πιο καινοτόμο Rigenerazioni, το οποίο προτείνει μια πλατφόρμα για μη συμμετοχή στις εκλογές, έχει προκαλέσει ευρύτερη αποδοχή.
Η αποανάπτυξη άνθισε με επιτυχία στα διάκενα των ακτιβιστικών σφαιρών επιρροής, που είναι λιγότερο θεσμοθετημένα, πιο πρωτοποριακά και ριζοσπαστικά. Τέτοιοι τοπικοί ακτιβιστές (συχνά κινούμενοι από πιο ρεαλιστικές ανησυχίες παρά από γενικά ιδεολογικά ή πολιτικά μανιφέστα) προωθούν τοπικές, αποκεντρωμένες, μικρής κλίμακας, συμμετοχικές και, ως εκ τούτου, πιο αυτόνομες εναλλακτικές λύσεις όπως ποδηλασία, ανταλλαγή αυτοκινήτων, επαναχρησιμοποίηση, χορτοφαγία ή βίγκαν, στέγαση, αγρο-οικολογία, οικολογικά χωριά, οικονομία αλληλεγγύης, καταναλωτικοί συνεταιρισμοί, εναλλακτικές (λεγόμενες ηθικές) τράπεζες ή πιστωτικοί συνεταιρισμοί, καθώς και αποκεντρωμένοι συνεταιρισμοί ανανεώσιμης ενέργειας.
Μια (βιο) ποικιλομορφία δράσεων, η οποία ορίζεται ως «nowtopia» («νυντοπία»,τόποι του τώρα), εξαρτάται από την αλλαγή των ανθρώπινων αξιών και συμπεριφορών που εκδηλώνονται σε ένα βιώσιμο τρόπο ζωής στον οποίο κυριαρχούν η εθελοντική απλότητα (λιτότητα), το «ζούμε καλύτερα με λιγότερα», το μειωμένο επίπεδο χρήσης πόρων και η επιβράδυνση των ρυθμών ζωής. Αυτές οι εναλλακτικές λύσεις για τα σημερινά πρότυπα κατανάλωσης διαδίδονται συχνά στο ευρύ κοινό μέσω ειδικών περιοδικών όπως τα καταλανικά Opcions και η ιταλική Altraeconomia.
Ένα προφανές ζήτημα, φυσικά, ήταν και είναι αυτό της κλίμακας. Πολλοί ξεκινούν με μια αλλαγή στον τρόπο ζωής τους και στη συνέχεια συνεχίζουν σε υψηλότερες κλίμακες όπως γειτονιές, πόλεις και περιοχές. Η πιο γνωστή διεθνής πρωτοβουλία σε αστικό επίπεδο είναι το Δίκτυο Μεταβατικών Πόλεων (Transition Towns -TT) που ξεκίνησε το 2006, το οποίο στοχεύει στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, στην αύξηση της αυτονομίας-αυτάρκειας των τοπικών δήμων και στη μείωση της κατανάλωσης ορυκτής ενέργειας. Μερικά χρόνια πριν, εμφανίστηκαν παρόμοιες εμπειρίες στην Ιταλία, όπως το Δίκτυο Νέων Δήμων (Rete Nuovi Municipi), το οποίο προωθούσε την άμεση δημοκρατία για αυτοβιώσιμη τοπική ανάπτυξη και το δίκτυο Virtuous Towns (Comuni Virtuosi), δίκτυο πόλεων που έδωσαν έμφαση στον περιβαλλοντικό σχεδιασμό, στα οικολογικά αποτυπώματα, στις πολιτικές μηδενικών αποβλήτων και στον βιώσιμο τρόπο ζωής για τους πολίτες τους. Όλες αυτές οι περιπτώσεις είναι η έκφραση αυτού που θα μπορούσε να οριστεί ως βέλτιστες πρακτικές ενεργών πολιτών και διορατικότητας των τοπικών αρχών, οι οποίοι συνεργάζονται στενά μεταξύ τους για να πραγματοποιήσουν έναν καλύτερο (τοπικοποιημένο) κόσμο, μειώνοντας την κατανάλωση, την παραγωγή και τη χρήση των φυσικών τους πόρων, καθώς και ενισχύοντας την αυτονομία τους από τις δυνάμεις της αγοράς.
Έχει υποστηριχθεί ότι το κίνημα TT είναι ένα παράδειγμα της μετα-πολιτικής, επειδή βασίζεται στην υπόθεση ότι μπορεί πάντα να βρεθεί συναίνεση, ενώ η πολιτική είναι, συχνά, η σύγκρουση ανταγωνιστικών και μη συμφιλιωτικών ρητορικών. Από τη μία πλευρά, το TT επικεντρώνεται κυρίως σε μία προβληματική (peak oil και climate change: πετρέλαιο-αιχμής και κλιματική αλλαγή). από την άλλη πλευρά, το TT δεν μπαίνει ποτέ σε συγκρούσεις με εδραιωμένα συμφέροντα και παράγοντες που υπερασπίζονται τις ατζέντες υπέρ της ανάπτυξης (εάν δεν υπάρχει κανένας υπεύθυνος, τότε δεν υπάρχουν εχθροί). Επομένως, καταλήγει να προτείνει πρακτικές λύσεις που δεν τεκμηριώνονται απαραίτητα από μια σαφή ανάλυση των βασικών αιτίων της σύγχρονης δυσχερούς κατάστασης. Αυτό, φυσικά, δεν αμφισβητεί την εντυπωσιακή επιτυχία του TT να κινητοποιήσει κοινότητες. Παρόμοια με αυτές τις πρωτοβουλίες είναι μια σειρά από εμπειρίες που θα μπορούσαν να ομαδοποιηθούν υπό την ιδέα των οικολογικών κοινοτήτων, συμπεριλαμβανομένων των οικολογικών χωριών και των πρωτοβουλιών για τη στέγαση.
Αξίζει να αναφέρουμε εδώ τις «περιαστικές» καταλήψεις της Βαρκελώνης, όπως τα εγχειρήματα Kan Pasqual, Can Piella και Can Masdeu. Μακριά από τον προσδιορισμό των κρατικών και καπιταλιστικών αγορών (συμπεριλαμβανομένης της αγοράς εργασίας) ως πηγών των κοινωνικών φαντασιακών τους, οι κάτοικοί τους (και, σε κάποιο βαθμό, οι συμμετέχοντες στα κοινωνικά τους κέντρα και στους οργανικούς κήπους της κοινότητάς τους) επιδιώκουν τρόπους ζωής που βασίζονται σχετικά στην εναλλακτική κοινοτική διαβίωση, όπου η οριζόντια αυτοοργάνωση και η επιδίωξη της αυτονομίας είναι κεντρικής σημασίας (π.χ. πρακτικές του do-it-yourself -«κάντε το μόνοι σας»- όπου ο «εαυτός» μπορεί επίσης να καθορίζεται σε κοινοτικό επίπεδο). Αυτές οι πρακτικές περιστρέφονται γύρω από τη σημασία του «χρόνου» (εστιάζοντας στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται ο χρόνος για την ικανοποίηση των αναγκών, αλλά και στον προσωπικό χρόνο που απαιτείται) και την κατάργηση οποιασδήποτε διαμεσολάβησης της αγοράς (π.χ. μέσω της δημιουργίας πρωτοβουλιών αυτοαπασχόλησης, όπως για το ψωμί, τη ζυθοποιία, τις υπηρεσίες αποκατάστασης κ.λπ.) ή, σε μικρό βαθμό, με κάποια μορφή συμμετοχής στην αγορά εργασίας. Τέτοιες πρακτικές διαχείρισης του χρόνου- οι οποίες είναι κοινές για τον τρόπο ζωής πολλών καταληψιών και είναι πιο σχετικές σε αγροτικές και περιαστικές περιπτώσεις-δεδομένης της δυνατότητας πρωτογενούς παραγωγής και των δραστηριοτήτων do-it-yourself, χαρακτηρίζονται από αντίθεση στον καπιταλισμό μέσω της απόρριψης της μισθωτής εργασίας.
Το κίνητρο πίσω από την άμισθη εργασία είναι, σε αυτές τις περιπτώσεις, ισχυρότερο από τα οφέλη της μισθωτής εργασίας. Η εμπειρία των αγροτικών-περιαστικών καταλήψεων, που στηρίζονται σε τρόπους ζωής οι οποίοι βασίζονται στην αυτο-οργάνωση, τη συνεργασία και την μη αμειβόμενη εργασία, σε συνδυασμό με ένα καθεστώς αυτοπροτεινόμενης λιτότητας και αντι-καταναλωτισμού, μειώνουν δραματικά την ανάγκη για χρηματικό εισόδημα και, κατά συνέπεια, την ανάγκη για πλήρη απασχόληση. Παρόλο που μοιάζει με το κίνημα TT στους τελικούς του στόχους, οι Kan Pasqual, Can Masdeu και Can Piella είναι επίσης καταλήψεις και, ως εκ τούτου, αμφισβητούν την ατομική φτώχεια εν γένει και ειδικότερα την κερδοσκοπία ακινήτων, η οποία έχει αναγνωριστεί σε μεγάλο βαθμό ως διαρθρωτική αιτία της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης. Αμέσως μετά την ίδρυσή του, τα μέλη του Can Masdeu, μέσω μιας δράσης πολιτικής ανυπακοής, αντιστάθηκαν σε μια προσπάθεια έξωσης. Αποφεύγοντας τη χρήση βίας, η αντίσταση ενάντια στην απόπειρα έξωσης συνέβαλε στη θετική διαμόρφωση της αντίληψης που είχε η κοινωνία για αυτούς τους καταληψίες. Η δράση είχε ως στόχο την υπεράσπιση του έργου των καταλήψεων των οποίων η βασική φιλοσοφία βρισκόταν στο περιθώριο αυτού που θα μπορούσε να γίνει κατανοητό ως μια «ασυνήθιστη» μορφή ζωής, στο βαθμό που αρνείται τις κύριες αξίες όπως η ιδιοκτησία, η απασχόληση, η άνεση και, πάνω απ 'όλα, η «ανάπτυξη για χάρη της ανάπτυξης».
Σε περιφερειακό επίπεδο, υπάρχουν εμπειρίες όπως τα Ιταλικά δίκτυα αλληλέγγυας οικονομίας (στα ιταλικά, Reti di Economia Solidale). Ιδρύθηκαν το 2002, είναι ένα πείραμα για να αρθρώσουν και να εδραιώσουν τις υπάρχουσες εμπειρίες μέσω της δημιουργίας οικονομικών κυκλωμάτων, όπου τα διάφορα συμμετέχοντα εγχειρήματα υποστηρίζουν το ένα το άλλο, ανταλλάσσουν και δημιουργούν χώρους κοινωνικής αγοράς ενώ στοχεύουν στην ευημερία και τη βιωσιμότητα. Έχουν δημιουργήσει περισσότερες από 20 περιφέρειες αλληλέγγυας οικονομίας (στα ιταλικά, Distretti di Economia Solidale) με εκατοντάδες μικρές επιχειρήσεις που εργάζονται ως σύμπλεγμα επιχειρήσεων υπό ισχυρές κοινωνικο-οικολογικές αρχές.
Παρομοίως, διάφορες κοινωνικές ομάδες έχουν αναπτύξει τον Καταλανικό Συνολικό Συνεταιρισμό (CIC), ο οποίος βασίζεται στην οικονομική και πολιτική αυτοδιαχείριση με ισότιμη συμμετοχή των μελών του και προσπαθεί να ικανοποιήσει όλες τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες. Οι συναλλαγές του συνεταιρισμού διευκολύνονται επίσης με την υιοθέτηση ενός τοπικού νομίσματος (το «ECOS»). Ένα από τα πιο σημαντικά εγχειρήματα του CIC είναι το Calafou, ένας νέος οικολογικός-βιομηχανικός συνεταιρισμός σε έναν εγκαταλελειμμένο βιομηχανικό κλωστοϋφαντουργικό εργοστάσιο- υδρόμυλο, που χρονολογείται από τον 19ο αιώνα στον ποταμό Anoia , περίπου 100 χλμ από τη Βαρκελώνη. Το Calafou περιλαμβάνει 35 μικρά διαμερίσματα, 12.000 τ.μ. βιομηχανικών κτιρίων, ένα μικρό σχολείο, κοινόχρηστη κουζίνα, θέατρο και μια εγκαταλελειμμένη εκκλησία.
Τέλος, άλλοι αποαναπτυξιακοί δρώντες ασχολούνται συχνά με τον αντιπολιτευτικό ακτιβισμό, όπως οι αγωνιστές που εργάζονται για να σταματήσουν την επέκταση των αυτοκινητοδρόμων, των αεροδρομίων, των τρένων υψηλής ταχύτητας ή των αποτεφρωτήρων, που θέτει υπό αμφισβήτηση εκείνες τις πτυχές του εκσυγχρονισμού που σχετίζονται με την ατελείωτη επέκταση των υποδομών. Στην πραγματικότητα, όλοι οι τύποι κοινωνικοπεριβαλλοντικών συγκρούσεων που μελετήθηκαν από την πολιτική οικολογία και την οικολογική οικονομία ενδέχεται να εμπίπτουν σε αυτήν την κατηγορία. Αναφερόμαστε σε αγώνες για την άνιση κατανομή του (οικολογικού) κόστους και οφέλους οποιωνδήποτε αναπτυξιακών έργων (π.χ. εξόρυξη, διάθεση αποβλήτων, βιομηχανίες, ιδιωτικοποίηση της διαχείρισης των υδάτων κ.λπ.) που σχετίζονται με την οικονομική ανάπτυξη και συνεπώς την επέκταση του κοινωνικού μεταβολισμού ( τις ροές ενέργειας και υλικών στην οικονομία), εμφανώς στον Παγκόσμιο Νότο, αλλά και στον Βορρά. Η Παγκόσμια Συμμαχία για εναλλακτικές λύσεις στην αποτέφρωση αντιπροσωπεύει ένα καλό παράδειγμα ενός διεθνούς δικτύου που αντιτίθεται στην αποτέφρωση των αποβλήτων και στην προώθηση πιο βιώσιμων πρακτικών διαχείρισής τους, όπως η «στρατηγική μηδενικών αποβλήτων».
Η αποαναπτυξιακή αντιπολίτευση δεν περιορίζεται μόνο σε κοινωνικοπεριβαλλοντικές συγκρούσεις, αλλά και σε οποιοδήποτε από τα ζητήματα που σχετίζονται με τις προαναφερθείσες πηγές. Επιπλέον, μπορεί να λάβει διαφορετικές μορφές: διαδηλώσεις, μποϊκοτάζ, αστική ανυπακοή, άμεση δράση ή τραγούδια διαμαρτυρίας.
Τα κινήματα των αγανακτισμένων , των Occupy και των «κίτρινων γιλέκων», αν και δεν είναι ρητά υπέρ της αποανάπτυξης(κάποιες συνελεύσεις των κίτρινων γιλέκων έχουν ταχθεί ρητά υπέρ της), μοιράζονται τουλάχιστον τις ανησυχίες των δημοκρατικών ορίων στην ανάπτυξη που τις εκφράζουν με «παράνομη» στάση ανυπακοής στο κράτος και την ανάκτηση δημόσιων χώρων. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η σύμπτωση με την αποανάπτυξη είναι ακόμη πιο κοντά. Για παράδειγμα, οι αγανακτισμένοι της Βαρκελώνης δήλωσαν στο μανιφέστο τους ότι «το οικονομικό σύστημα που βασίζεται στην αέναη ανάπτυξη δεν είναι βιώσιμο».
Ένα άλλο παράδειγμα αποαναπτυξιακής αντιπολίτευσης στον χρηματοπιστωτικό τομέα είναι η δράση του καταλανού ακτιβιστή για την αποανάπτυξη Enric Duran. Τον Σεπτέμβριο του 2008, ο Duran ανακοίνωσε δημοσίως ότι είχε «ληστεύσει» σχεδόν μισό εκατομμύριο ευρώ λαμβάνοντας νόμιμα σχετικά μικρά δάνεια από αρκετές τράπεζες, τα οποία δεν είχε πρόθεση να επιστρέψει (καθώς τα είχε ξοδέψει σε αξιόλογα κοινωνικά εγχειρήματα). Ήταν μια πολιτική δράση για να καταγγείλει αυτό που ονόμασε «αρπακτικό καπιταλιστικό σύστημα». Ένας σκοπός της πράξης του ήταν να θέσει υπό αμφισβήτηση τη νομιμότητα του τραπεζικού συστήματος και να αποκαλύψει τη λογοδοσία των πιστωτικών ιδρυμάτων. Αναφερόμενος στη δημιουργία χρημάτων από τις τράπεζες ως δάνεια, ο Duran δήλωσε ότι εάν οι τράπεζες μπορούν να δημιουργήσουν χρήματα από το τίποτα, «θα τα κάνω να εξαφανιστούν σε τίποτα». Από το 2006 έως το 2008, χρηματοδότησε διάφορα αντι-καπιταλιστικά κινήματα, συμπεριλαμβανομένων περιοδικών που εκτυπώθηκαν σε εκατό χιλιάδες αντίγραφα που εστιάζουν στην ενεργειακή κρίση (δηλ. το peak oil), στις κριτικές της οικονομίας που βασίζεται στο χρέος και στην παρουσίαση συγκεκριμένων εναλλακτικών λύσεων για μια βιώσιμη οικονομία αλληλεγγύης.
Στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα της κρίσης που ήρθε για να μείνει, και στο πριν την πανδημία διάστημα, ο κόσμος των «από κάτω», εκείνων δηλαδή που βρίσκονται σε κίνδυνο και ήταν και είναι τα θύματα της κρίσης και των «μνημονίων», δημιούργησαν συχνά εγχειρήματα κοινοτισμού  και κοινωνικής-συνεργατικής αλληλέγγυας οικονομίας με τα χαρακτηριστικά της αποανάπτυξης, από ανάγκη να ανταπεξέλθουν καλύτερα. Υπήρξαν πάνω από 3.000 καταγεγραμμένα τέτοια εγχειρήματα(εκ των οποίων τα 1300 ήταν και είναι ακόμα και σήμερα εγχειρήματα κοινωνικής οικονομίας). Πολλά έχουν συρρικνωθεί σε σχέση με λίγα χρόνια πριν, άλλα είναι υπαρκτά και επίμονα δραστήρια και στρέφονται καθημερινά όλο και περισσότερο στην έννοια της Αποανάπτυξης και της Κοινότητας μέσα από μια θολή προσέγγιση της εικόνας τους. Η υιοθέτηση των εννοιών αυτών θα επιταχυνθεί στα επόμενα χρόνια της μετα-Κόβιτ εποχής, γιατί θα καλύπτει πολλές προσεγγίσεις και ανάγκες για συλλογική πραχτική και δράση με τα πλεονεκτήματα της Τοπικοποίησης-Αποκέντρωσης-Αποανάπτυξης και θα παίξει και καθοριστικό ρόλο στο φαντασιακό των Ελλήνων «απο κάτω» στα επόμενα δύσκολα χρόνια για την επιβίωση.
Μέχρι τώρα είχαμε τις «κοινότητες αγώνα» ή «του κινδύνου», όπως:
οι Σκουριές της Χαλκιδικής ή οι Σταγιάτες Πηλίου,
τις κοινότητες ενδιαφερόντων όπως το Πελίτι ή τον Αιγίλοπα
τις κοινότητες του διαδικτύου (π.χ. κοινότητες «κοινής χρήσης αυτοκινήτων» κ.λπ) και της «Ομότιμης Παραγωγής», τοπικά εργαστήρια ήπιας τεχνολογίας,
τις ενεργειακές κοινότητες, κ.λπ.
Είχαμε επίσης κύτταρα της νέας κοινωνίας της αποανάπτυξης του κοινοτισμού και της άμεσης δημοκρατίας, που θα επιδιώξουμε, όπως για παράδειγμα:
Περιαστικές Καλλιέργειες, EcoGaia Farm, Οικοκοινότητα-Οικοχωριό Σκάλα,
Συνεταιριστική Kοινότητα Aυτάρκειας "Από Κοινού ΚΟΙΝ.Σ.Επ.",
 ΒΙΟΜΕ, Συν Αλλοις Συνεταιρισμός Αλληλέγγυας οικονομίας
Terra Verde Χανιά, Το παγκάκι Καφενείον / κολεκτίβα εργασίας
ΤΕΜ Μαγνησίας, τοπικό νόμισμα, Δίκτυο ενέργειας, Οικογιορτές
Συνέλευση κατά της Καύσης Σκουπιδιών Βόλου,
 Ανοιχτή Συνέλευση στα Γιάννενα ενάντια στις εξορύξεις πετρελαίου,
Δίκτυο Αλληλέγγυας Συμβουλευτικής, Οι εκδόσεις των συναδέλφων
Πανε.ρ.τ - Πανελλαδική Ραδιοφωνία κ Τηλεόραση,
 ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΑΥΤΟΟΡΓΑΝΩΣΗΣ Κ ΑΥΤΟΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ
Κίνηση Αποανάπτυξης Τρικαλινών Πολιτών
 κλπ, κ.λπ….
Ζούμε σε έναν καπιταλιστικό κόσμο που καταρρέει, και πέρα από την αντίσταση, η δημιουργία θετικών προοπτικών, η διαμόρφωση και - περισσότερο από οτιδήποτε – η υλοποίηση ενός αλληλέγγυου αποαναπτυξιακού οράματος, είναι ιδιαίτερης σημασίας.
Για το μέλλον, είναι επιθυμητό από την προοπτική του Κινήματος της αποανάπτυξης, του κοινοτισμού και της άμεσης δημοκρατίας, να βρεθεί μια από κοινού διαμορφωμένη και συμφωνημένη κατεύθυνση. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να ενταθεί η ανταλλαγή απόψεων για τα επίμαχα ουσιαστικά ζητήματα περιεχομένου, προκειμένου να συζητηθούν ανοικτά τα αμφιλεγόμενα θέματα στρατηγικής. Μόνο με αυτόν τον τρόπο μπορεί να αποφευχθεί το γεγονός ότι τα διαφορετικά ρεύματα στέκονται ασύνδετα το ένα δίπλα στο άλλο, και να διασφαλισθεί η δημιουργία μιας διασύνδεσης της πολυμορφίας. Της πολυμορφίας των υπαρχόντων κοινωνικών κινημάτων, της απελευθέρωσης της εργασίας, της κοινωνικής-συνεργατικής-αλληλέγγυας οικονομίας, της ριζοσπαστικής- κοινωνικής οικολογίας και προστασίας του κλίματος, της γυναικείας απελευθέρωσης και των ιθαγενικών και μη μειονοτήτων, της αυτοδιαχείρισης-άμεσης δημοκρατίας και φυσικά του Κοινοτισμού-αποανάπτυξης-τοπικοποίησης.
Τον κοινό παρονομαστή για αυτή την διασύνδεση στη χώρα μας, θα μπορούσε να προσφέρει η προσπάθεια του ΑΠΟ ΚΟΙΝΟΥ, μιας πανελλαδικής Συνέλευσης που έχει βάλει αυτόν τον στόχο.

Το ερώτημα για το μέλλον της παγκόσμιας οικονομικής ανάπτυξης, είναι από τα πιο αποφασιστικά ερωτήματα- προκλήσεις για τα επόμενα χρόνια.
Ένας από τους μηχανισμούς που προώθησε την παγκοσμιοποίηση της καπιταλιστικής οικονομίας, η Παγκόσμια Τράπεζα, κάνει μια όσο γίνεται πιο ευνοϊκή προς τους επενδυτές πρόβλεψη για την δεκαετία που μας έρχεται: Η πανδημία του νέου κορονοϊού οδηγεί την παγκόσμια οικονομία στη δεκαετία 2020-30, στη μεγαλύτερη οικονομική ύφεση από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Επειδή το μοντέλο της μέχρι τώρα αέναης οικονομικής ανάπτυξης έχει μεταμορφώσει βαθιά την ανθρώπινη ζωή και τον πλανήτη και οι τρέχουσες κοινωνίες, οικονομίες και πολιτισμοί βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στην προσδοκία για μια συνεχή στο μέλλον ανάπτυξη, το ερώτημα για το μέλλον της, μετατρέπεται σε ερώτημα για το μέλλον των ίδιων των κοινωνιών.
Με δεδομένο τις εξαιρετικές και μη επαναλαμβανόμενες περιστάσεις, που οδήγησαν στην άνευ προηγουμένου οικονομική επέκταση στην πρόσφατη ιστορία, φαίνεται σήμερα να είναι ουσιαστικά σαφές ότι: ανεξάρτητα από τις τοπικές ή περιφερειακές εξελίξεις, σε παγκόσμια κλίμακα οι μελλοντικοί ρυθμοί ανάπτυξης δεν θα είναι πουθενά κοντά σε αυτό που ήταν στο πρόσφατο παρελθόν. Η «ανάπτυξη», όπως την ξέραμε, μάλλον βρίσκεται προς το τέλος της.
Αυτό που δεν είναι σαφές ακόμα, είναι το πώς θα αντιδράσουν οι κοινωνίες στο τέλος της ανάπτυξης και στις συναφείς επερχόμενες κρίσεις. Οπότε τα ερωτήματα που έχουμε μπροστά μας είναι του τύπου: Ποια είναι η σημασία της οικονομικής ανάπτυξης στις τρέχουσες κοινωνίες; Πώς η ανθρωπότητα δημιούργησε αυτήν την εξάρτησή της από μια οικονομία με επίκεντρο την ανάπτυξη; Και είναι δυνατόν να υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις και πώς αυτές έχουν εξελιχθεί ιστορικά;
Ο όρος «ανάπτυξη», αν και είναι ένας πολύ αμφίσημος και αόριστος όρος, όταν εκφράσθηκε από τον μετρήσιμο στατιστικά οικονομικό δείκτη του ΑΕΠ, έγινε ορισμένος, μονοσήμαντος και σταθερός, με την έννοια που δίνουν τα μαθηματικά σε αυτά τα επίθετα. Ο σημασιολογικός πυρήνας της οικονομικής ανάπτυξης λοιπόν εντοπίσθηκε και ορίσθηκε γενικά ως η ετήσια αύξηση του δείκτη του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος (ΑΕΠ) ή του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος(ΑΕγχΠ). Το ΑΕΠ και το ΑΕγχΠ μετρούν τη νομισματική αξία όλων των τελικών αγαθών και υπηρεσιών που παράγονται σε μια χώρα, συμπεριλαμβανομένου του κόστους παραγωγής όλων των υπηρεσιών που παρέχονται από το κράτος και την κυβέρνησή της.
Δεδομένου ότι η παραγωγή υλικών αγαθών και οι υπηρεσίες προέρχονται, παρέχονται και καταναλώνονται από τους κατοίκους μιας χώρας, το ΑΕΠ / ΑΕγχΠ σχετίζεται άμεσα με τον πληθυσμό της. Έτσι η χρήση του δείκτη κατά κεφαλήν ΑΕΠ / ΑΕγχΠ επιτρέπει τη σύγκριση των οικονομιών χωρών με διαφορετικά μεγέθη πληθυσμού. Ενώ αυτός ο ορισμός παρέμενε πάντα στον πυρήνα του όρου «οικονομική ανάπτυξη», η ιδέα της χρήσης ενός Μέσου Όρου σαν μέτρου σύγκρισης έχει αμφισβητηθεί σε μεγάλο βαθμό γιατί χρεώνεται με πολλά αμφισβητούμενα και μεταβαλλόμενα νοήματα, υποθέσεις και υποδηλώσεις. Συχνά, η «οικονομική ανάπτυξη» εξισώνεται με την ανάπτυξη γενικά (από μόνη της μια αμφισβητούμενη έννοια), με την κοινωνική πρόοδο, την οικονομική βελτίωση και ευημερία ή την επέκταση των υλικών μέσων.
Αυτή η ποικιλία νοημάτων που αποδίδονται στην «ανάπτυξη», δεν προκαλεί έκπληξη αφού η έννοια- όπως εξελίχθηκε με την πάροδο του χρόνου- αμφισβητείται έντονα από διάφορες κοινωνικές ομάδες, και είναι πιθανό να συνεχισθεί αυτό και στο μέλλον. Γιατί, ενώ η οικονομική ανάπτυξη άντλησε τη νομιμότητά της από την υπόσχεσή της ότι θα παρέχει τα μέσα τόσο για τη βελτίωση των ατομικών συνθηκών διαβίωσης, όσο και για την κοινωνική πρόοδο-και έτσι εξηγείται γιατί η ιδέα της συνεχούς οικονομικής ανάπτυξης έχει εγκριθεί ευρέως, είναι εύκολα δεδομένη και σπάνια αμφισβητήθηκε-τώρα πρέπει να απαντηθεί το ερώτημα, γιατί αυτή έχει όρια και δεν μπορεί να συνεχισθεί αέναα στο μέλλον.
Τα πλεονεκτήματα της οικονομικής ανάπτυξης είχαν πάντα κοινωνικά ή / και περιβαλλοντικά κόστη και ζημίες, που οι οπαδοί της, είτε δεν ήθελαν να τα δουν είτε τα απέκρυβαν εσκεμμένα. Όμως υπήρξαν και στο παρελθόν ανησυχίες για τις επιπτώσεις της -στην κοινωνία και το περιβάλλον- οι οποίες έχουν επανειλημμένα διατυπωθεί στα πλαίσια της ακαδημαϊκής κοινότητας και των κοινωνικών-οικολογικών κινημάτων.
Η κριτική του «αναπτυξιακού» μοντέλου που προωθείται κυρίως από τις «αναπτυγμένες» χώρες, ξεκίνησε από τη 10ετία του 1970(Κλαμπ της Ρώμης) με τη διατύπωση της θεωρίας των «ορίων της ανάπτυξης». Τα οικονομικά συστήματα που βασίζονται στην «ανάπτυξη», είναι υποσυστήματα σε ένα «υπερσύστημα», αυτό του πλανητικού συστήματος της βιόσφαιρας. Οι έρευνες για τις δυνατότητες του «κλειστού» συστήματος της βιόσφαιρας του πλανήτη, οδήγησαν στη διαπίστωση ότι αυτές είναι περιορισμένες. Υπάρχουν όρια-εξωτερικά λεγόμενα όρια- στις «υπηρεσίες» που μπορεί να προσφέρει αυτή και τα οικοσυστήματά της στα υποσύνολά τους που είναι τα τεχνητά κοινωνικά περιβάλλοντα που δημιούργησαν οι άνθρωποι για τον εαυτό τους(ανθρωπόσφαιρα-κοινωνία). Ο μόνος παράγοντας που είναι απεριόριστος για κάποια ακόμα δισεκατομμύρια χρόνια, είναι η ηλιακή ενέργεια που προσφέρεται από το «υπερ-υπερ σύστημα», αυτό του ηλιακού μας συστήματος. Αλλά και η έρευνα στο ίδιο το κοινωνικό-οικονομικό ανθρώπινο σύστημα(τους τελευταίους αιώνες το αποκαλούμε καπιταλιστικό), οδήγησε στην ταυτόχρονη διαπίστωση ότι υπάρχουν και εσωτερικά όρια από το ανθρώπινο υποσύστημα.

Α) Εξωτερικά όρια της «ανάπτυξης»: πόροι, κλιματική αλλαγή και γη

Μεταξύ 1890 και 1990, ο παγκόσμιος πληθυσμός 4-πλασιάσθηκε, ενώ η παγκόσμια κατανάλωση ενέργειας και το ΑΕγχΠ 14-πλασιάσθηκε, η δε βιομηχανική παραγωγή 40-πλασιάσθηκε. Από όλους τους homo sapiens που έζησαν τα τελευταία τέσσερα εκατομμύρια χρόνια, πιθανότατα το ένα πέμπτο έζησε κατά τον εικοστό αιώνα. Μεγάλο μέρος αυτής της ανάπτυξης συνέβη στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα κατά τη «χρυσή εποχή» των εξαιρετικά υψηλών ρυθμών αύξησης του ΑΕΠ μεταξύ 1950 και 1970. Συνέβη στις βιομηχανικές χώρες και σε οικονομίες «αναδυόμενων αγορών», όπως ονομάσθηκαν. Το «Σύνδρομο της δεκαετίας του 1950» ή «Μεγάλη Επιτάχυνση», έχει επίσης ονομασθεί αυτή η περίοδος. Χαρακτηρίσθηκε από ταχέως αυξανόμενη κατανάλωση ορυκτών καυσίμων, ενέργειας και υλικών αγαθών, αυξανόμενη εκμετάλλευση φυσικών πόρων και διαφόρων μορφών περιβαλλοντικής υποβάθμισης και μόλυνσης.

1. Αυτή η εξέλιξη αντικατοπτρίζει εξαιρετικές περιστάσεις, βασισμένες κυρίως σε μια άνευ προηγουμένου εκμετάλλευση φθηνών ορυκτών καυσίμων, αλλά η επανάληψη της εμπειρίας του εικοστού αιώνα είναι πλέον αδύνατη. Αυτό είναι προφανές ακόμη και στους πιο ενθουσιώδεις υποστηρικτές της «ανάπτυξης». Ο άνθρακας, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο δεν θα μπορέσουν να διατηρήσουν τους μέχρι τώρα ρυθμούς του 2-3% της παγκόσμιας οικονομικής ανάπτυξης, ατέλειωτα στο μέλλον ( ακόμα  και αν παραμείνουμε στάσιμοι στο σημερινό υψηλό επίπεδο οικονομικής δραστηριότητας). Ένας λόγος είναι το απλό γεγονός ότι είναι πεπερασμένοι αυτοί οι ενεργειακοί πόροι και κάποια στιγμή θα εξαντληθούν- αν και είναι αδύνατο να ορίσουμε εκείνη τη στιγμή στο χρόνο. Πολύ νωρίτερα, θα είναι τόσο δαπανηρή η εξόρυξη και η εκμετάλλευση των τελευταίων αποθεμάτων τους, που θα είναι καλύτερα από άποψη οικονομικού αποτελέσματος, να τα αφήσουμε εκεί που βρίσκονται.
2. Ακόμα κι αν υπήρχε ατελείωτη δυνατότητα προμήθειας άνθρακα, πετρελαίου και φυσικού αερίου, η καύση τους οδηγεί σε κλιματικές αλλαγές απαράδεκτων διαστάσεων, καθιστώντας τη χρήση τους όλο και πιο απαράδεκτη. Σύμφωνα με ορισμένες μελέτες, τα τρέχοντα αποθέματα ορυκτών καυσίμων, τα οποία βρίσκονται ακόμη στο έδαφος, ισοδυναμούν-αν καούν- με πέντε φορές το ποσό των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα που επιτρέπεται, αν θέλουμε η ανθρωπότητα να παραμείνει εντός του διεθνώς συμφωνημένου ορίου των δύο βαθμών υπερθέρμανσης του πλανήτη, λόγω του φαινομένου του θερμοκηπίου. Υπάρχει ήδη φανερή αντίθεση στις μορφές ενέργειας με υψηλό αρνητικό αντίκτυπο στην κλιματική αλλαγή, και σε τοπικό-περιφερειακό επίπεδο και σε παγκόσμιο.  Παρατηρείται ως δημόσια αντίσταση κατά των εξορύξεων πετρελαίου, λιγνίτη, fracking, ή άμμώδους πίσσας, και είναι πιθανό να αυξηθεί με την αυξανόμενη συνειδητοποίηση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και του ρόλου των ορυκτών καυσίμων στην πρόκλησή της. Οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι οι άμεσες επιπτώσεις της παγκόσμιας κλιματικής αλλαγής απειλούν την υγεία εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων. Στα προβλεπόμενα αποτελέσματα περιλαμβάνονται κύματα θερμότητας και ακραίες καιρικές συνθήκες, ελλείψεις στους υδάτινους πόρους, που οδηγούν σε αποτυχίες συγκομιδής, αλλαγές στο φάσμα των ασθενειών, ζημίες και απώλειες περιουσίας, χειροτέρευση των συνθηκών επιβίωσης, απώλειες στις υπηρεσίες που προσφέρουν στον άνθρωπο τα οικοσυστήματα και αύξηση στη βία και τις εχθροπραξίες κ.λπ. Όλα αυτά θα επηρεάσουν δυσανάλογα περισσότερο ευάλωτες ομάδες στον κόσμο και σε κάθε κοινωνία, δηλ. τους φτωχούς, τους ηλικιωμένους και τους περιθωριοποιημένους. Ακόμα πιο ανησυχητικά αποτελέσματα, περιλαμβάνουν τον κίνδυνο η ανθρώπινη δραστηριότητα να φτάσει και να πάει τα πράγματα πέρα ​​από τα «σημεία μη επιστροφής» (tipping points), όπως η τήξη του permafrost(παγωμένου εδάφους) στο Βορρά ή η απώλεια της εδαφοκάλυψης, που θα προκαλέσουν μη αναστρέψιμη και αυτόματη καταλυτική αλλαγή του κλίματος σε νέο και πραγματικά αδιανόητο επίπεδο. Η ιδέα ότι οι τεχνολογικές καινοτομίες θα μπορούσαν να βοηθήσουν να αποσυνδεθεί η «ανάπτυξη» από τη μείωση του φυσικού κεφαλαίου και τη ρύπανση του περιβάλλοντος, αποτελώντας τη βάση της έννοιας της «πράσινης ανάπτυξης», η οποία προτείνει τη συνέχιση του υπάρχοντος οικονομικού συστήματος με μείωση στα οικολογικά βάρη που κουβαλά μαζί του, έγινε αποδεκτή από μέρος του κεφαλαίου («πράσινο κεφάλαιο»), το οποίο επενδύεται στις πράσινες καινοτομίες. Η προσδοκία ότι η «πράσινη ανάπτυξη» θα συμβάλει στην συνέχιση της αυξητικής καμπύλης με την οποία παριστάνουν την «ανάπτυξη» οι θιασώτες της, έχει αμφισβητηθεί από τους «αποαναπτυξιακούς» οικονομολόγους. Στην καλύτερη περίπτωση το «πράσινο» κομμάτι της ανάπτυξης, θα δώσει μια παράταση, προτού καταρρεύσουν οριστικά τα τοπικά και πλανητικά οικοσυστήματα. Το κίνημα της Αποανάπτυξης δεν είναι εναντίον των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, της χρήσης των καινοτομιών και της βιωσιμότητας, αλλά επισημαίνει ότι σε έναν κόσμο με αυξανόμενη οικονομική ανάπτυξη αυτές οι στρατηγικές προσήλωσης στην τεχνολογία δεν αρκούν. Ειδικά όταν θα πρέπει να καταστεί δυνατό ένα παρόμοιο βιοτικό επίπεδο για όλους τους ανθρώπους, χωρίς να καταστρέψουμε τον πλανήτη. Γιατί δεν υπάρχει βιωσιμότητα χωρίς αλλαγή του τρόπου ζωής των ανθρώπων, ιδίως στον «αναπτυγμένο κόσμο.
3. Προς το παρόν, ο κόσμος χρησιμοποιεί τους πόρους και τη χωρητικότητα απορρόφησης απορριμμάτων από 1,6 πλανήτες-σαν τη γη- ανά μονάδα χρόνου, και εάν συνεχισθούν οι τρέχουσες τάσεις, αυτό θα αυξηθεί σε δύο πλανήτες έως το 2030(Footprintnetwork 2016). Αυτό μπορεί να φαίνεται ότι λειτουργεί ακόμα, γιατί απλώς η καπιταλιστική κυρίαρχη οικονομία, όπως δημιουργεί οικονομικά χρέη για τα νοικοκυριά τις επιχειρήσεις και τις κυβερνήσεις, με τον ίδιο τρόπο, μετατοπίζοντας το βάρος του οικολογικού αποτυπώματος στο χρόνο και το χώρο και μεταφέροντας έτσι το κόστος στο μέλλον ή σε άλλες περιοχές, δημιουργεί και οικολογικά χρέη, που καλούνται να τα πληρώσουν άλλοι ή οι μέλλουσες γενεές. Αυτό φαίνεται σε σχέση, για παράδειγμα, με την υποβάθμιση της βιοποικιλότητας και της γονιμότητας των εδαφών. Έχει υπολογισθεί ότι όλη η παραγωγικότητα των εδαφών που αφιερώθηκαν εξ ολοκλήρου σε ανθρώπινες δραστηριότητες ανήλθε στο 30,7% της χερσαίας και 2,2% της υδάτινης πρωτογενούς καθαρής παραγωγής Αυτός ο υπολογισμός αναφέρεται στο ποσοστό της συνολικής βιομάζας, την οποία παρέχουν επίσης στον άνθρωπο τα οικοσυστήματα και τα άλλα όντα σε τρόφιμα, φυτικές ίνες και καύσιμα, και δείχνει ότι ο άνθρωπος παράγει μόνο το 1/3 της βιομάζας που χρησιμοποιεί, το υπόλοιπο το δανείζεται από τη βιοποικιλότητα και τα οικοσυστήματα του πλανήτη, που όμως υπερκαταναλώνοντας τις δυνατότητές τους, δεν μπορούν να αναπαραχθούν από μόνα τους και καταρρέουν.Είναι φυσικά ένας θεωρητικός υπολογισμός με πολλά περιθώρια λάθους, όμως μας λέει κάτι σε σχέση με τον κύριο πόρο που μας παρέχει η βιόσφαιρα-τη τροφή- και θα έπρεπε να «κτυπήσει το κουδούνι του κινδύνου» στον καθένα μας. Δεν μπορούμε να έχουμε το όραμα ενός κόσμου, ο οποίος δεν περιλαμβάνει τη συνεχιζόμενη ύπαρξη ζώων και φυτών που δεν προορίζονται για να τρώγονται από τον άνθρωπο και γης που δεν καλλιεργείται ή εξορύσσεται ή χτίζεται. Και το πιο απαράδεκτο μάλιστα είναι το γεγονός ότι παρόλη αυτή την υπερκατανάλωση της βιόσφαιρας, το οικονομικό σύστημα της «ανάπτυξης» δεν κατάφερε να θρέψει με επάρκεια τον παγκόσμιο πληθυσμό. Το ένα δις τουλάχιστον των ανθρώπων πεινά ή υποσιτίζεται σήμερα, όχι μόνο στον «υπανάπτυκτο» Νότο[1]. Ακόμη χειρότερα, επιδείνωσε παγκόσμια την αδικία στην παγκόσμια διανομή τροφίμων. Ενίσχυσε ένα σύστημα στο οποίο τα τρόφιμα αντιμετωπίζονται όπως κάθε άλλο εμπορεύσιμο προϊόν, αντί να είναι ένα ουσιαστικό ανθρώπινο δικαίωμα που προστατεύεται από τις απαιτήσεις του κανονικού εμπορίου.
   

 
Β) Εσωτερικά όρια: στασιμότητα, ευημερία και ισότητα

Οι εξωτερικοί περιορισμοί που προκύπτουν από την έλλειψη πόρων, την κλιματική αλλαγή και την κατάρρευση των οικοσυστημάτων της βιόσφαιρας της γης γενικότερα, δεν είναι ο μόνος λόγος για τον οποίο δεν  είμαστε σίγουροι ότι θα συνεχίζεται η οικονομική ανάπτυξη στο μέλλον. Ανεξάρτητα από αυτές τις περιβαλλοντικές ανησυχίες, υπάρχουν καλοί λόγοι για να αμφισβητηθεί η πιθανότητα, αλλά και η επιθυμία για συνεχιζόμενη ανάπτυξη τα επόμενα χρόνια. Μετά την πρόσφατη οικονομική κρίση στο τέλος της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα, καθώς και την παρούσα υγειονομική κρίση με τα επακόλουθα lockdown της οικονομίας και της ανθρώπινης δραστηριότητας--«ανθρωπόπαυση» έχει ήδη ονομασθεί αυτό-  αρκετοί οικονομολόγοι έχουν εκτιμήσει ότι οι πρώιμες βιομηχανικές οικονομίες έχουν εισέλθει σε ένα νέο στάδιο στην ιστορία της οικονομικής ανάπτυξης. Με βάση τη διαπίστωση ότι οι ρυθμοί ανάπτυξης στις χώρες πρότυπο- πρόκειται για τις χώρες του ΟΟΣΑ από τη Δυτική Ευρώπη, τη Βόρεια Αμερική και την Ιαπωνία - δείχνουν μια συνεχιζόμενη πτώση, εκφράζουν την ανησυχία ότι οι βιομηχανοποιημένες χώρες ενδέχεται να αντιμετωπίσουν σύντομα το τέλος της ανάπτυξης.

1. Επιστρέφοντας στις θεωρίες της δεκαετίας του 1930 για την στασιμότητα, οι υποστηρικτές της «νέας υπόθεσης για την παγκόσμια στασιμότητα», προβλέπουν την κατάρρευση των σχετικών ρυθμών ανάπτυξης της πραγματικής οικονομίας, τις επόμενες δεκαετίες. Οι λόγοι για αυτό ξεκινάνε από τα μειωμένα μακροπρόθεσμα αναπτυξιακά δυναμικά που οφείλονται στη μείωση της τεχνολογικής παραγωγικότητας και φθάνουν μέχρι τους δομικούς «ανεμοστρόβιλους», όπως είναι οι στασιμότητα των πληθυσμών, η κοινωνικοοικονομική ανισότητα και το δημόσιο χρέος. Αυτό που παρατηρείται είναι μια «ανάπτυξη» της χρηματικής οικονομίας που στηρίζεται στον μηχανισμό του χρέους, τις χρηματοπιστωτικές φούσκες και τα χρηματιστήρια.
2.  Η οικονομική επέκταση έχει φέρει βέβαια μέχρι τώρα τεράστια οφέλη για εκατομμύρια ανθρώπους σε πολλά μέρη του κόσμου, από τότε που-αρχές του δέκατου ένατου αιώνα- περίπου το 80% των ανθρώπων στον κόσμο ζούσαν υπό υλικές συνθήκες περίπου παρόμοιες με εκείνες του φτωχότερου 20% του παγκόσμιου πληθυσμού σήμερα. Αν και η φτώχεια είναι πάντα σχετική, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ξεπεράσθηκαν πολλές δυσκολίες που χαρακτήριζαν τον βίο των ανθρώπων για το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας μέχρι τη σημερινή εποχή. Οι ζωές των περισσότερων χαρακτηρίζονταν από έλλειψη, υλική ανασφάλεια και φτώχεια. Κατά τη βιομηχανοποίηση, η αυξημένη διαθέσιμη ενέργεια μέσω των ορυκτών καυσίμων σήμαινε ότι «για πρώτη φορά στην ιστορία, η μαζική φτώχεια έγινε μη αναγκαία», αλλά προφανώς εξακολουθούσε να υπήρχε. Όμως, η ποιότητα της ζωής δεν καθορίζεται μόνο από την ποσότητα. Η ανάπτυξη των δύο τελευταίων αιώνων έφερε και οφέλη ποιοτικά, τα οποία πριν δεν ήταν διαθέσιμα ακόμη και για τους τότε πλούσιους, όπως ταξίδια διακοπών σε ξένες ηπείρους, επικοινωνία με απομακρυσμένα αγαπημένα πρόσωπα ή πρόσβαση σε θεσμούς αποκατάστασης της υγείας. Παρατηρήθηκε όμως τα τελευταία χρόνια, το λεγόμενο παράδοξο του Easterling: από ένα ορισμένο επίπεδο εισοδήματος - και αυτό οι περισσότεροι άνθρωποι στις αναπτυγμένες χώρες το έχουν επιτύχει στη δεκαετία του 1980 - τελειώνει η ανάλογη σχέση μεταξύ ανάπτυξης και ευημερίας. Από τότε και μετά,  παρά την οικονομική ανάπτυξη, η ικανοποίηση των ανθρώπων από τη ζωή όχι μόνο λιμνάζει, αλλά και μειώνεται (παράδοξο του Easterlin ονομάσθηκε αυτό, από το όνομα του καθηγητή που το παρατήρησε πρώτος στις έρευνές του για την ανθρώπινη ευτυχία)[2]. Και ενώ η υπόσχεση της «ανάπτυξης» για «κοινωνίες ευημερίας» πάει περίπατο για τους πολλούς «από κάτω» των σημερινών κοινωνιών[3], αμφισβητείται σήμερα και το είδος της ευημερίας  που στηρίζεται στους εξαντλητικούς ρυθμούς της υπερκατανάλωσης και του «όλο πιο πολύ, πιο γρήγορα, πιο μακριά». Σε αντιπαράθεση προτείνονται νέοι δείκτες «ευζωίας» των ανθρώπων(ευζωία-μια συνολικά καλή και αξιοβίωτη ζωή- αντί ευημερίας –μιας καλής ημέρας χωρίς να σκέφτομαι το μέλλον).
3. Για δεκαετίες υποστηρίζεται, από τους ιθύνοντες οικονομολόγους και τους πολιτικούς όλων των τάσεων στα κοινοβούλια (και των «αναπτυγμένων», και των «υπο ανάπτυξη», και των πρώην «σοσιαλιστικών» χωρών), ότι η οικονομική ανάπτυξη ξεδιπλώθηκε σύμφωνα με ένα «άγραφο κοινωνικό συμβόλαιο», στο οποίο οι φτωχοί άνθρωποι αποδέχθηκαν την ανισότητα, καθώς και την οικονομική και πολιτική καταστολή, επειδή θα μπορούσαν να ελπίζουν σε μια καλύτερη σχετικά ζωή στα επόμενα χρόνια και ότι τα παιδιά τους θα ζούσαν ακόμα καλύτερα μετά από αυτούς. Καθώς όμως διαπιστώνουν ότι τα σημαντικά οφέλη της οικονομικής ανάπτυξης συγκεντρώνονται σχεδόν εξ ολοκλήρου σε εκείνους που βρίσκονται  στην κορυφή της πυραμίδας των εισοδημάτων, αυτή το συμβόλαιο δεν ισχύει πλέον. Εάν ήταν αλήθεια ότι και η ηθική μας και οι αξίες της ισότητας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ήταν αποτέλεσμα μιας κοινωνικής τάξης που στηρίχθηκε στην οικονομική ανάπτυξη με βάση τα ορυκτά καύσιμα, τότε πως εξηγείται το γεγονός της μεγιστοποίησης των κοινωνικών ανισοτήτων και σε παγκόσμιο επίπεδο και εντός των χωρών παντού; Είναι φανερό ότι και για λόγους κοινωνικής απελευθέρωσης και για λόγους πολιτικής και κοινωνικής ισότητας, θα πρέπει να ξεπερασθεί το μοντέλο της «ανάπτυξης» που επικράτησε μέχρι σήμερα.   Το στοίχημα για την εξεύρεση μιας ηθικά και πολιτικά αποδεκτής εναλλακτικής λύσης, θα είναι το πιο αποφασιστικό των επόμενων δεκαετιών- έχουμε καιρό μέχρι το 2050 το πολύ- και θα μπορούσε να ταυτισθεί με το «στοίχημα της αποανάπτυξης»[4] για την ολοκλήρωση του προγράμματος μετάβασης προς ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο και ένα νέο πολιτισμό. Δείγματα προς αυτή την κατεύθυνση μπορούμε να δούμε στα αποτελέσματα της πρώτης «ανθρωπόπαυσης» που συνέβη στη διάρκεια του απερχόμενου 2020!

Η «ανθρωπόπαυση»-όπως η «αγροανάπαυση» που εφαρμόζουν σήμερα οι βιοκαλλιεργητές στη γεωργία- μπορεί να προσφέρεται για κάποια προσωρινή αναγέννηση των τοπικών και πλανητικών οικοσυστημάτων, αλλά για μια μόνιμη διατήρηση των συνθηκών καλής ζωής-ευζωίας της-η ανθρωπότητα θα χρειασθεί να στραφεί προς την Αποανάπτυξη-Τοπικοποίηση, τον Κοινοτισμό και την Άμεση Δημοκρατία, όσο είναι καιρός!!!


[1] Ένας δείκτης για τον παράλογο τρόπο που γίνεται η διανομή της παραγόμενης τροφής, είναι τα απορρίμματά της. Εκτιμάται ότι οι καταναλωτές π.χ. στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική πετάνε στα σκουπίδια 95–115 κιλά τροφής ετησίως ενώ στην υποσαχάρια Αφρική και τη Νότια / Νοτιοανατολική Ασία τα απόβλητα τροφίμων είναι μόλις 6-11 κιλά κατά κεφαλήν και ανά έτος (FAO 2011).

[2] Τότε, τις 10ετίες του 1970-80, ο μέσος καταναλωτής στις αναπτυγμένες χώρες κατείχε περίπου 6000 αντικείμενα και ήταν περισσότερο ευχαριστημένος από ό,τι σήμερα, που κατέχει περίπου 10.000 αντικείμενα και δεν έχει ούτε τον χρόνο να τα χρησιμοποιήσει, ούτε τον χώρο για να τα αποθηκεύσει.

[3] Στις κοινωνίες της «ευημερίας» δεν μπορεί πλέον να διατηρηθεί το επίπεδο ζωής που είχαν πετύχει οι πολυάριθμες μεσαίες τάξεις της Δύσης –Βορά, πριν την κρίση του 2008-09, ξεκινώντας από τη Νότια Ευρώπη της λιτότητας και την Ελλάδα των μνημονίων.

[4] Πρωτοδιατυπώθηκε καθαρά στο ομώνυμο βιβλίο του Σερζ Λατούς.

Καταρχήν η ομοιότητα των δύο, σε σχέση με τους κοινωνικούς σχηματισμούς όπου επικρατεί η μία ή η άλλη μορφή καπιταλισμού, συνίσταται στην κοινή στάση που έχουν απέναντι στην νομιμοποίηση της πολιτικής εξουσίας και της θεσμισμένης δημοκρατίας στα πλαίσιά τους: έχουν αναγάγει την οικονομική αποτελεσματικότητα και τη μεγέθυνση της οικονομίας-το ίδιο «αναπτυξιακό» μοντέλο-σαν κύριο κριτήριο νομιμοποίησης της πολιτικής εξουσίας. Έχουν εργαλειοποιήσει την αξία της δημοκρατίας ως «πρωταρχικού αγαθού» των πολιτών τους, απαλλάσσοντας την πολιτική και οικονομική τους ελίτ από τη λογοδοσία απέναντι στην κοινωνία των πολιτών, αφού κυριαρχεί η αποτελεσματικότητα που διαθέτουν αυτές οι ελίτ, έχοντας στα χέρια τους την τεχνογνωσία και την οικονομική ισχύ. Η παραγωγική διαδικασία και η τεχνολογία της αντικειμενοποιείται, ουδετεροποιείται ντετερμινιστικά και αποπολιτικοποιείται –οι αποφάσεις για τη μια ή την άλλη εφαρμογή παίρνονται από τους «ειδικούς»-και ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας υποκαθίσταται από τον «ουδέτερο» τεχνολογικό καταμερισμό με βάση τις αποκτημένες δεξιότητες των εργαζομένων. Έτσι, η ενοποίηση της πολιτικής και της οικονομίας μέσω των αντίστοιχων ελίτ, καθώς και η νομιμοποίηση του εξουσιαστικού φαινομένου με όρους αποτελεσματικότητας και όχι δημοκρατικής διαβούλευσης και αντιπαράθεσης, είναι το κοινό χαρακτηριστικό που αποκτήθηκε σταδιακά, τόσο από τον «δυτικό»(«φιλελεύθερο»;), όσο και από τον «ανατολικό»(«απολυταρχικό») καπιταλισμό. Το κοινό τους λοιπόν χαρακτηριστικό είναι στην ουσία η «ολιγαρχία».
Η διαφορά μεταξύ τους, βέβαια, παραμένει σημαντική. Στις «αναπτυγμένες» χώρες της καπιταλιστικής Δύσης, η παραπάνω διαπίστωση για το κοινό χαρακτηριστικό, στηρίζεται και είναι αποτέλεσμα της δομικής πλουτοκρατικής διάρθρωσης των πολιτικών κοινωνιών, ενώ στην «αναπτυσσόμενη» Ανατολή στηρίζεται στο εγγενές αρχικό στοιχείο του πολιτικού επιπέδου με το απολυταρχικό στην ουσία κομματικό σύστημα διακυβέρνησης. Ο κινέζικος καπιταλισμός-κυρίαρχος στον «ανατολικό» καπιταλισμό και για αυτό η ανάλυσή μας αναφέρεται βασικά σε αυτόν - μετά την ήττα της «πολιτιστικής επανάστασης» και την επικράτηση του «κρατικού καπιταλισμού»-στην αρχή-και στη συνέχεια το πέρασμά του στο ιδιαίτερο τερατούργημα –μείγμα κεντρικού πλάνου και εταιρικού τρόπου παραγωγής και ιδιοποίησης αξιών- εξαλείφει ευθύς εξαρχής την πολιτική από το νου των ανθρώπων ως μια υπόθεση των ειδημόνων που δεν αφορά τους «από κάτω». Στο (νεο)φιλελεύθερο-αξιοκρατικό δυτικό καπιταλισμό η αποστασιοποίηση από τη συμμετοχή και η αδιαφορία για τις διαδικασίες διαβούλευσης και συναπόφασης, συντελείται όχι τόσο λόγω της συνθετότητας των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών και των διακυβευμάτων τους, όσο λόγω των κυρίαρχων νοημάτων και σημασιών της θρησκείας της «ανάπτυξης», που έχουν εσωτερικευθεί από την πλειοψηφία των πολιτών, ενώ οι μειοψηφίες βιώνουν τη ματαιότητα πως «δεν υπάρχει εναλλακτική».
Η υποκατάσταση της δημοκρατικής αρχής (που σήμερα εκφράζεται με τον όρο άμεση δημοκρατία) από το δόγμα της αυταπόδεικτης αποτελεσματικότητας της οικονομίας της «ανάπτυξης» και της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας στον δυτικό τύπο καπιταλισμού από τη μια, και η συγκέντρωση της οικονομικο-πολιτικής δύναμης στην ελίτ μέσω του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού του κόμματος στον ανατολικό τύπο από την άλλη- ιδίως σε καιρούς κρίσης (οικονομικής, υγειονομικής κ.λπ.), δείχνει ότι πράγματι το χάσμα μεταξύ (νεο)φιλελεύθερου «δυτικού» και απολυταρχικού «ανατολικού» καπιταλισμού έχει μειωθεί σημαντικά, όχι μόνο σε σχέση με τους οικονομικούς δείκτες, αλλά κυρίως σε σχέση με ουσιώδεις πτυχές του καθημερινού τρόπου άσκησης της εξουσίας. Και αυτό συμβαίνει όχι γιατί φιλελευθεροποιείται η Κίνα, αλλά κυρίως γιατί αυταρχικοποιείται η δυτική μετα-δημοκρατία, όπως την έχουν αποκαλέσει κάποιοι.
Άλλη διαφορά των δυο τύπων καπιταλισμού:
α) Στον (νεο)φιλελεύθερο, αξιοκρατικό καπιταλισμό της Δύσης, η τυπική νομική ισότητα των πολιτών έναντι του νόμου υποσκάπτεται από τη μεταβίβαση της ανισότητας από γενιά σε γενιά μέσω της κληρονομικής διαδοχής, από την ιδιωτικοποίηση κοινωφελών υπηρεσιών-«ΚΟΙΝΩΝ», καθώς και από την αναπαραγωγή της κοινωνικής διαφοροποίησης-διαστρωμάτωσης μέσω της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Μέσω της εκπαίδευσης όμως υπήρξε και μια κοινωνική κινητικότητα από τα κάτω προς τα πάνω, με το πέρασμα πολλών γόνων των κατώτερων τάξεων σε μεσαία στρώματα, πράγμα που οδήγησε εκτός των άλλων και σε πολυπληθείς μεσαίες τάξεις στις δυτικές κοινωνίες.
β) Στον πολιτικο-οικονομικό απολυταρχικό καπιταλισμό της Ανατολής έχει προγραμματισθεί η κοινωνική διαφοροποίηση μέσα από τους δεσμούς με την ιεραρχία του κόμματος και μέσα από τα πλάνα για την αναγκαιότητα διεύρυνσης της μεσαίας τάξης[2],αλλά και μέσα από την εγγενή διαφθορά των πολιτικών-καπιταλιστικών ελίτ και την απουσία δικαιοκρατικών εγγυήσεων κατά τη λήψη αποφάσεων.
Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες, υπερ-εμπορευματοποιημένες κοινωνίες, στη Δύση κυρίως, αλλά- σε μικρότερο προς το παρόν βαθμό- και στην Ανατολή, είναι η απο-ηθικοποίηση του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας και η έλλειψη νοήματος για τη ζωή. Το laissez-faire του Adam Smith στη Δύση, προϋπέθετε την καλλιέργεια ηθικών συναισθημάτων των συμμετεχόντων στην ελεύθερη αγορά, ώστε να εκτυλίσσεται απρόσκοπτα το «ευγενές εμπόριο» κάτω από την επιταγή της «αόρατης χειρός». Η ρύθμιση της αχαλίνωτης αγοράς όμως δεν μπορεί πλέον να στηριχθεί σε εσωτερικευμένους, ηθικούς φραγμούς «αυτόνομων ορθολογικά δρώντων» του είδους “homo-oeconomicus”, με ανεπτυγμένη ενσυναίσθηση στις διανθρώπινες και κοινωνικές τους σχέσεις. Σήμερα, η ρύθμιση της αγοράς, στην μεν Δύση, στηρίζεται μόνο σε νόμους και κανόνες οι οποίοι όμως δεν καθορίζονται από κάποια «γενική βούληση», αλλά από πολιτικούς σε στενή διασύνδεση με την οικονομική ελίτ. Στην δε Ανατολή, ρυθμίζεται από την ίδια την πολιτικο-καπιταλιστική διευθύνουσα τάξη.
Αυτή η από-ηθικοποίηση των ολοένα και πιο εμπορευματοποιημένων πτυχών του βίου των ανθρώπων παντού στον παγκοσμιοποιημένο πια καπιταλισμό, δημιουργεί μια σειρά από παθογένειες οι οποίες θέτουν σε κίνδυνο το υπάρχον κοινωνικό συμβόλαιο και την κοινωνική συνοχή και αμφισβητούν τη νομιμοποίηση της πολιτικής εξουσίας, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη. Τέτοιες παθογένειες είναι π.χ. η κανονικοποίηση της διαφθοράς ως αναπότρεπτο στοιχείο του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού, η απουσία ισχυρών ανθρώπινων δεσμών για την εύρυθμη λειτουργία των συμβάσεων, συμβολαίων και συμφωνιών, η θεσμοποίηση της νοοτροπίας του ατομικισμού και της αδιαφορίας- απάθειας για το τι συμβαίνει στη δημόσια σφαίρα και στην ιδιωτικοποίηση των κοινών αγαθών- υπηρεσιών κλπ., κλπ.
Η παγκοσμιοποίηση, ως κινητικότητα είτε του κεφαλαίου με τη μορφή ιδιωτικών επενδύσεων, είτε της εργασίας με τη μορφή της μετανάστευσης, είτε της ασθένειας με τη μορφή πανδημιών, αποτελεί μια σημαντική πρόκληση στις κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Η κλιματική αλλαγή και η ρύπανση του περιβάλλοντος, ως διατάραξη της οικολογικής ισορροπίας στα τοπικά και πλανητικά εγχειρήματα λόγω της υπερβολικής χρήσης των ορυκτών καυσίμων, είναι μια άλλη, ίσως πιο σημαντική πρόκληση. Ποια θα είναι η απάντηση από τις κοινωνίες και τις δημιουργικές τους δυνάμεις-γιατί οι καθεστωτικές δυνάμεις μας οδηγούν μάλλον στην κατάρρευση του πλανήτη και της Α.Ε. Γης, αφού αντιμετωπίζουν τη ίδια τη Γη σαν Ανώνυμη Εταιρεία από την οποία εξάγουν μόνο κέρδος- σε αυτές τις πολυσύνθετες προκλήσεις, αποτελεί το μεγαλύτερο στοίχημα σήμερα και μέχρι- ίσως το πολύ-το 2050. Ελπίζουμε το στοίχημα να γείρει προς την πλευρά της «αποανάπτυξης» και όχι της κατάρρευσης!
 


[2]Το Πεκίνο έχει ξεπεράσει τη Νέα Υόρκη και τώρα είναι η πόλη με τους περισσότερους δισεκατομμυριούχους του κόσμου. Από την άλλη, πάνω από 70 εκατομμύρια άνθρωποι ζουν ακόμα με λιγότερο από 1 ευρώ την ημέρα - και, συνεπώς, σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας. Αυτή η αντίθεση κρύβει έναν τεράστιο κοινωνικό δυναμίτη σε μια χώρα που εξακολουθεί να θεωρεί επίσημα τον εαυτό της ως "κομμουνιστική". Έτσι Ο πρωθυπουργός Li Keqiang και ο Πρόεδρο Xi είχαν υποσχεθεί- κατά την ανάληψη των καθηκόντων τους το  2012/2013- ότι η μεσαία τάξη θα συνεχίσει να αναπτύσσεται και ότι θα διπλασιασθεί το εισόδημα όλων των Κινέζων μέχρι το 2020 .

 Πέρα από την κοινωνική, για μια γενικότερη οντολογική απελευθέρωση!

Ο κορονοϊός και η κλιματική κρίση έχουν κάνει προφανή τον παραλογισμό του τωρινού συστήματος, σε ένα σημαντικό και κρίσιμο αριθμό ανθρώπων σε όλο τον πλανήτη. Για αυτούς, αυτή η κατάσταση είναι μια ιστορική ευκαιρία για έναν θεμελιώδη αναπροσανατολισμό στον πολιτισμό, στην ηθική, στην οικονομία, στους τρόπους ζωής, καθώς και στην ίδια την οργάνωση της κοινωνίας. Στους άλλους-στον λεγόμενο «μέσο» άνθρωπο, που σήμερα λόγω συνδημίας υπόκειται σε διάφορους αποκλεισμούς και εγκλεισμούς-δίνεται η δυνατότητα να αναρωτηθούν εκ νέου πώς θέλουν να ζήσουν.
 Το υπάρχον κοινωνικο-οικονομικό σύστημα διαιρεί την κοινωνία, δημιουργεί ακραίες ανισότητες, ενώ ταυτόχρονα μας διαχωρίζει από τη φύση και καταστρέφει τις βάσεις της ζωής μας - και με αυτές και την ίδια τη βάση της κοινωνίας. Μας αποξενώνει τόσο από τους άλλους ανθρώπους, όσο και από τις δικές μας ανάγκες. Κατευθύνει πάρα πολύ την ζωτική μας ενέργεια στον ανταγωνισμό, στην κατοχή μη απαραίτητων υλικών αντικειμένων- πλούτου και πολλές φορές σε άσκοπη εργασία, ενώ ταυτόχρονα πολλές σημαντικές με νόημα δραστηριότητες παραμένουν ημιτελείς ή αόρατες. Με όλα αυτά τα αποτελέσματα, απομυθοποιεί εν τέλει και την πολιτική συναίνεση στα κοινωνικά συμβόλαια της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.
Αυτό το οικονομικό και κοινωνικό μοντέλο ανάπτυξης, κυρίως με την τεχνολογική πρακτική του, έχει ασκήσει σε παγκόσμια κλίμακα τέτοια πίεση στο οικοσύστημα, ώστε το αποτέλεσμα είναι μια απρόβλεπτων διαστάσεων εξαφάνιση των μη ανθρώπινων ειδών, και κατά συνέπεια, έχει βάλει σε μεγάλο κίνδυνο την ύπαρξη της ίδιας της ανθρωπότητας. Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι είναι ηθικά απαράδεκτο να διαμορφώνεται μια πραγματικότητα από τις τεχνολογικές πρακτικές του παρόντος, που τελικά βλάπτει το περιβάλλον μας ή τους συνανθρώπους μας.
Είναι ενδιαφέρον, και ενδεχομένως και ειρωνικό, ότι οι άνθρωποι έχουν επιβιώσει -ιδίως σε κάποιες δύσκολες ιστορικές περιόδους της εξέλιξής τους- ακριβώς επειδή έχουν προσαρμόσει σε αυτούς το περιβάλλον τους και τις άλλες μορφές ζωής-μέσω της τεχνολογικής πρακτικής- αντί να προσαρμοστούν απλώς οι ίδιοι σε αυτά που τους περιβάλλουν. Αλλά σήμερα αυτό που παρατηρούμε είναι ότι ο μετασχηματισμός του μη ανθρώπινου κόσμου που έχουν καταφέρει οι άνθρωποι, ιδίως στην περίοδο που έχει επικρατήσει ο καπιταλιστικός κοινωνικός σχηματισμός σε παγκόσμιο επίπεδο, θέτει σε κίνδυνο την ίδια την ανθρώπινη επιβίωση, ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξης.
Και αυτό-για να μην συνεχισθεί μέχρι την τελική κατάρρευση του πλανητικού οικοσυστήματος, το οποίο εμπεριέχει και την ανθρωπότητα-απαιτεί μια ριζικά εναλλακτική λύση και έναν άλλο τρόπο σκέψης, καθώς και μια διαφορετική ηθική για να καθοδηγήσει την κοινωνική πρακτική και την επιδίωξη μιας καλύτερης ζωής-ευζωίας.

Σε αυτό το επίπεδο, ένα βασικό ερώτημα που μπαίνει, για παράδειγμα, είναι: με τι είδους τεχνολογία μπορούμε να προωθήσουμε την εναλλακτική λύση; Σίγουρα όχι με την πρακτική της Silicon Valley!

Ορίζοντας γενικά την τεχνολογία του ανθρώπου ως τρόπο διαμόρφωσης του περιβάλλοντος κόσμου του και ως μια λειτουργία ύπαρξής του σε αυτό τον κόσμο, που εκδηλώνεται στην τεχνολογική πρακτική διαφόρων βαθμών, αντί να λέμε αυστηρά «ναι» ή «όχι» στην τεχνολογία, το ερώτημα σχετικά με το ποια τεχνολογική πρακτική είναι κατάλληλη για την μετάβαση σε κοινωνίες αποανάπτυξης, παίρνει σε μεγάλο βαθμό τη μορφή: ποιος είναι ο κατάλληλος βαθμός τεχνολογικοποίησης.

 Δεν υπάρχουν σήμερα πάρα πολλά μη ανθρώπινα αντικείμενα ή όντα που μετατρέπονται σε ανθρωπογενή τέτοια, μέσω της τεχνολογικής πρακτικής με πάρα πολλά τεχνολογικά μέσα;
Ο μέσος άνθρωπος-καταναλωτής, στον "αναπτυγμένο" κόσμο, έχει φθάσει στο σημείο να κατέχει 10.000 ανθρωπογενή αντικείμενα-εμπορεύματα μη έχοντας ούτε το χρόνο για να τα χρησιμοποιήσει, ούτε τον χώρο να τα αποθηκεύσει!
Καθώς τα οικοσυστήματα καταρρέουν γύρω μας, σε τοπικό και πλανητικό επίπεδο, υπάρχει ένας πλούτος εμπειρικών στοιχείων που υποστηρίζει την άποψη ότι το ανθρώπινο είδος έχει προχωρήσει υπερβολικά στη μετατροπή του φυσικού περιβάλλοντός του σε τεχνικό τέτοιο. Για να πάμε στην αποανάπτυξη με μειωμένη χρήση υλικών και ενέργειας και άρα να δώσουμε τη δυνατότητα να υπάρξει αποκατάστασή τους, το φαντασιακό και οι πρακτικές μας θα πρέπει σε σημαντικό βαθμό να απελευθερωθούν από το τεχνολογικό πλαίσιο σκέψης.

Μελετώντας και αναλύοντας τον επιστημονικό τρόπο σκέψης και την τεχνολογική πρακτική, το συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι η κυρίαρχη τεχνολογία σήμερα κατευθύνει τους ανθρώπους προς τη συνεχή μετατροπή μη ανθρωπογενών αντικειμένων σε αντικείμενα ανθρώπινης χρήσης. Κατά τρόπο που είναι προβληματικός για την οικολογική λογική και την αλλαγή της κοινωνίας μέσα από την οικολογικοποίησή της. Ο μετασχηματισμός των αντικειμένων σηματοδοτεί μια αύξηση στις αθροιστικές εισροές υλικών και ενεργειακών πόρων. Όσο πιο πολύ τεχνολογική είναι η ανθρώπινη πρακτική, τόσο λιγότερα πράγματα είναι ελεύθερα για χρήση, στη φυσική τους μορφή.
Ακόμη και η μετατροπή των υφιστάμενων τεχνητών αντικειμένων σε νέα αντικείμενα (ανακύκλωση) χρειάζεται ύλη/ενέργεια και συμβάλλει στο συνολικό μεταβολικό φορτίο στη Γη. Ως εκ τούτου, σε αντίθεση με τις ιδέες του οικολογικού εκσυγχρονισμού της τεχνολογίας, θα πρέπει να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η αύξηση του βαθμού της τεχνολογικής πρακτικής σημαίνει αύξηση της ροής ύλης/ ενέργειας. Έτσι, θα χρειασθεί να αμφισβητηθεί έντονα η δεσπόζουσα θέση της σύγχρονης τεχνολογίας ως μέσου οικολογικής αλλαγής, και να διαμορφωθεί το αίτημα για αποχή από την τεχνολογική πρακτική του σήμερα, μέσω μιας νέας ηθικής, της: Απελευθέρωσης από την υπάρχουσα τεχνολογία!

Ποια απελευθέρωση;
Μια εναλλακτική πρακτική που υπερβαίνει τη σύγχρονη τεχνολογία είναι σίγουρα απαραίτητη για τον 21 ο αιώνα. Χρειαζόμαστε έναν νέο τρόπο κατανόησης της ύπαρξης, ένα νέο ήθος και φιλοσοφία, που αφήνει τα όντα να εκδηλώνονται τα ίδια όχι μόνο ως αντικείμενα για ανθρώπινους σκοπούς, αλλά ως εγγενώς σημαντικά, που έχουν αυταξία[1], και η απελευθέρωση από τη σημερινή τεχνολογία και τον σημερινό οικονομικό και επιστημονικό τρόπο σκέψης, το προσφέρει αυτό. Μπορεί να έχει τα εξής χαρακτηριστικά η μέλλουσα ήπια τεχνολογία μας:

1. Να μην παρεμβαίνει αδικαιολόγητα στα πράγματα.
2. Να φροντίζει τα πράγματα, με την έννοια ότι τα κάνει έτσι ώστε να μπορούν να εκπληρώσουν τις δυνατότητές τους.
3. Να αφήνει τα πράγματα να είναι, αυτό δεν περιλαμβάνει απλά το έργο της φροντίδας των πραγμάτων, αλλά και το οντολογικό έργο του να αφήνει και να διατηρεί ανοιχτούς τους τρόπους εξέλιξής τους σε μορφές, μέσω των οποίων μπορούν να εμφανιστούν από μόνα τους, χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση.

 Η επιδίωξη μιας τέτοιας τεχνολογικής απελευθέρωσης, μας δίνει τη δυνατότητα να κατοικήσουμε στον κόσμο με ένα εντελώς διαφορετικό τρόπο. Στην παρούσα κατάσταση όπου οι τεχνολογικές πρακτικές εξακολουθούν να έχουν σοβαρές οικολογικές και συνέπειες στην υγεία, φαίνεται ότι απαιτείται σε μεγάλο βαθμό αυτή η νέα ηθική της απελευθέρωσης-πέρα από την ηθική της κοινωνικής απελευθέρωσης. Πρέπει να συνδέεται στενά με ένα πλαίσιο σκέψης που επιτρέπει σε μη ανθρώπινα αντικείμενα να ξεδιπλώνονται, όχι ως μόνιμο απόθεμα για χρήση από τον άνθρωπο, αλλά από μόνα τους, και έτσι να εκδηλώνουν τις περίπλοκες δυνατότητές τους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η άγρια Ζωή με τα διάφορα ζωϊκά της είδη και τις δυνατότητες αυτοεξέλιξης που έχουν, τα δάση-ιδίως τα τροπικά-με τα διάφορα φυτικά και είδη μικροζωής που έχουν τεράστιες δυνατότητες ακόμα και για ωφελιμιστικούς για τον άνθρωπο ιατροφαρμακευτικούς σκοπούς, η θαλάσσια άγρια ζωή και οι ωκεανοί με τον αξερεύνητο ακόμα ρόλο τους στους κύκλους της ζωής και των φυσικών οικοσυστημάτων του πλανήτη. 
Ένας τρόπος για να υπάρξει αυτή η γενικότερη οντολογική απελευθέρωση, θα μπορούσε να είναι η μη συμμετοχή σε αυτές τις πρακτικές όπου κυριαρχεί η ουσία της σημερινής τεχνολογίας, συμπεριλαμβανομένου του υπολογιστικού-ωφελιμιστικού τρόπου σκέψης, που ενισχύει τον ενσωματωμένο παράγοντα για περισσότερες τεχνολογικές αλλαγές. Αυτό σημαίνει μια μετατόπιση από την ενεργό συμμετοχή σε πολυσχιδείς τεχνολογικές πρακτικές που απαιτούν ένα παγκόσμιο δίκτυο παραγωγής και διανομής, στην «επάρκεια» υλικών και πόρων, τη ριζωμένη σε μια περιοχή.

Η οντολογική απελευθέρωση προσφέρει ένα πεδίο για την εμφάνιση νέων ηθών, αλλά για αυτό απαιτούνται ερμηνείες και πιθανές πολιτικές συνέπειες με προσεκτική εξέταση για την εφαρμογή τους: Οι ανθρωπιστές θα υποστήριζαν ότι είναι πολιτικά επικίνδυνο να εγκαταλειφθεί ο ανθρωποκεντρισμός  και η αρχή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων υπέρ μιας σκοτεινής έννοιας του βιοκεντρισμού και του να "αφήσουμε τα πράγματα όπως είναι", ενώ αντίθετα ορισμένοι ριζοσπαστικοί περιβαλλοντολόγοι θα υποστήριζαν ότι οι ανθρωπιστές παραμένουν ως τέτοιοι, επειδή υπερεκτιμούν τη σημασία της υποτιθέμενης μοναδικής ικανότητας του ανθρώπου να μιλάει και να σκέφτεται.
Καταρχήν, είναι δυνατόν να σκεφτεί κανείς ότι αυτό το εναλλακτικό ήθος «να αφήσει τα πράγματα να είναι», μπορεί να οδηγήσει σε παθητικότητα έναντι της οποιασδήποτε αδικίας-και της κοινωνικής. Να οδηγήσει στην επανάληψη του φασισμού στην Ευρώπη, στη συνέχιση  της παγκόσμιας πορείας του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, ή στην εκτεταμένη καταστροφή των οικοτόπων και οικοσυστημάτων. Ωστόσο, ίσως να είναι δυνατόν να μιλήσουμε για σκόπιμη αδράνεια ή ενεργό παθητικότητα στην περίπτωση μιας ηθικής αντιμετώπισης του μη ανθρώπινου κόσμου. Αυτό είναι έτσι επειδή, προκειμένου να μειωθεί η ροή ύλη/ ενεργειας, είναι ακριβώς απαραίτητη η εν μέρει συλλογική αποχή -και η παύση σε κάποιες περιπτώσεις -της τεχνολογικής πρακτικής.
Για να έχουμε μια κοινωνία αποανάπτυξης, ένας μεγάλος όγκος των ορυκτών καυσίμων πρέπει να αφεθεί στο έδαφος, ένα τεράστιο μέρος των δασών πρέπει να αφεθούν να αναπτυχθούν, και τα περισσότερα ψάρια πρέπει να μείνουν στους ωκεανούς. Για να ανακάμψουν τα οικοσυστήματα, η ανθρώπινη δραστηριότητα πρέπει να συρρικνωθεί!
Ο κόσμος είναι ήδη γεμάτος εργαλεία και αντικείμενα για τον ανθρώπινο βίο. Δεν υπάρχει έλλειψη. Στην πραγματικότητα, το αντίστροφο μπορεί να συμβαίνει. Απλά είναι θέμα διαμοιρασμού και κοινής χρήσης σε πλαίσια εκτός της αγοράς, αντί της ατομικής κτήσης και υπερκατανάλωσης, για να γίνει αντιληπτή από τον μέσο άνθρωπο, η ήδη επιτευχθείσα αφθονία-μιλάμε βέβαια κυρίως για τον «αναπτυγμένο» κόσμο. Η αποανάπτυξη από την άποψη της μειωμένης ροής ύλης/ενέργειας, μπορεί να επιτευχθεί με απομακρυνόμενες από την τεχνολογία πρακτικές και η απελευθέρωση με τα χαρακτηριστικά που περιγράψαμε πριν, είναι η μόνη διέξοδος.

Κατά συνέπεια, η αποανάπτυξη καλεί τους ανθρώπους να απέχουν από το τεχνολογικό πλαίσιο και πρακτική. Αν και αυτό είναι δύσκολο, επειδή οι περισσότεροι από εμάς έχουν βαθιά μέσα τους παγιωμένες τις ρουτίνες και τις συνήθειες της τεχνολογικής κοινωνίας, υπάρχει πάντα η ελπίδα και η ευκαιρία για μια αλλαγή, ιδίως σήμερα που η συνδημία του Κορώνα, δείχνει πόσο επισφαλής είναι η ανθρώπινη επιβίωση, παρόλα τα τεχνολογικά μέσα που διαθέτουμε και που πιθανά να είναι και η αιτία της πανδημίας, αφού έχουμε εξαλείψει τις συνθήκες ύπαρξης της άγριας ζωής.

Υπάρχει μια συνεχής ροή ευκαιριών: κάθε παρούσα δραστηριότητα είναι δυνητικά μια νέα αρχή, είναι από μόνη της μια αλλαγή ή η αρχή μιας αλλαγής. Το εάν μια παρούσα δραστηριότητα είναι πραγματικά μια νέα αρχή, εξαρτάται από το τι δημιουργείται και πώς οι άλλοι αντιδρούν σε αυτό.
Αν για παράδειγμα, το καινούργιο είναι αυτό που προτείνουν οι «υπερανθρωπιστές-μετα-ανθρωπιστές», δηλαδή την ίδια την απελευθέρωση από το ανθρώπινο είδος με βαθμιαία προσαρμογή του ανθρώπου στην εικονιστική κοινωνία των μηχανών και των αλγορίθμων, αν επιδιωχθεί με το σημερινό τεχνολογικό υπόδειγμα-της ψηφιοποίησης, ρομποτοποίησης, αυτοματοποίησης, τεχνητής νοημοσύνης-  μια μετεξέλιξη του ανθρώπου με την βιολογική μετάλλαξή του σ' ένα είδος μετα-ανθρώπου, υπερβαίνοντας τους βιολογικούς περιορισμούς για να αποικίσει τελικά το σύμπαν εκπληρώνοντας το πεπρωμένο του, τότε αυτό δε θα αφορά την πλειοψηφία του ανθρώπινου πληθυσμού, αλλά μια οικτρά ελίτ των σημερινών δισεκατομμυριούχων, που έχουν κηρύξει τον «θάνατο στον θάνατο».  Για την πλειοψηφία των ανθρώπων που θα μείνουν πίσω σε έναν κατεστραμμένο πλανήτη, αυτή η χίμαιρα των «υπερανθρωπιστών-μετα-ανθρωπιστών», θα είναι μια δυστοπία και όχι απελευθέρωση!

Τελικά, όπως και η ηθική, η διαλογισμός σαν τρόπος σκέψης, δεν μπορεί να είναι υπεράνω ή να αποστασιοποιηθεί από τις πρακτικές των ανθρώπων σήμερα, αλλά πρέπει μάλλον να διέπει το σύνολο των πρακτικών τους. H παράδοση του διαλογισμού και του «άφησε τα πράγματα να υπάρχουν και να εξελίσσονται μόνα τους» («do nothing»), καθώς επίσης το πάθος για την εθελοντική απλότητα, τον ασκητισμό και την αξιοπρεπή φτώχεια- εμπνευσμένο από τον Γκάντι(Ανατολή) και τον Θορώ(Δύση)- που καταλήγει όχι μόνο στη γενικότερη στάση για σκόπιμη αδράνεια ή ενεργητική παθητικότητα, αλλά και στην πολιτική στάση της ενεργητικής-παθητικής αντίστασης, σε ότι αρνητικό προωθείται σήμερα, θα βοηθήσει προς την κατεύθυνση της γενικότερης απελευθέρωσης.


[1] Ο Χάιντεγκερ, για παράδειγμα, υποστηρίζει ότι «πρέπει να σεβόμαστε όλα τα όντα όχι επειδή μοιάζουν με τους ανθρώπους, όχι επειδή εκτιμώνται από τους ανθρώπους, όχι επειδή είναι πιο έμπειρα από τους ανθρώπους, αλλά επειδή είναι αυτό που είναι».